የበለጸጉ ምግቦች (fortified foods) በኢትዮጵያ የምግብ ህግ

ምግቦችን ማበልፀግ (food fortification) ሲባል በምግብ ዝግጅት እና ማሸግ ወቅት ምግቦች ላይ ቪታሚኖችን እና ማዕድኖችን በመጨመር የምግብነት ይዘታቸው ላይ እሴት ለመጨመር የሚደረግ ሂደት ነው። ይህ ተዘውትረው የሚበሉ ዋነኛ ምግቦችን ማበልፀግ ተግባር የምግብ እጥረትን ለመከላከል አንዱ ዉጤታማ ስትራቴጂ ነው። ምግብን ለማሻሻል እና የምግብ እጥረቶችን ለመከላከል አስተማማኝ ዘዴ ሲሆን በርካታ የጤና፣ ኢኮኖሚያዊና ማህበራዊ ጠቀሜታዎች አሉት።

በኢትዮጵያ በህግ አስገዳጅነት እንዲበለጽጉ የተደረጉ የምግብ ምርቶች የሚከተሉት ናቸው።

1️⃣ የምግብ ጨው 🧂🍚 በአዮዲን የበለጸገ መሆን አለበት።

2️⃣ የምግብ ዘይት በቫይታሚን ኤ እና ቫይታሚን ዲ የበለጸገ መሆን አለበት።

3️⃣ የስንዴ ዱቄት 🍞 🥖 በቫይታሚን ቢ እና ዚንክ የበለጸገ መሆን አለበት።

እነዚህን ምግቦች አምራቾች አበልጽገዉ ምርታቸዉ ላይ ‘የበለፀገ fortified’ የሚል ሎጎ መለጠፍ ግዴታ አለባቸው።

በመሆኑም እነዚህን በአስገዳጅነት እንዲበለፅጉ የተመረጡ ምግቦች ሲገዙ የበለፀገ ምግብ ምልክት የለጠፉ መሆናቸውን ልብ ይበሉ።

ዋቢ: የኢትዮጵያ ምግብና መድኃኒት ባለስልጣን

የዚህን ጽሁፍ ሙሉ መረጃ በዶ/ር መላኩ ታዬ ብሎግ https://melakutaye.com/food-fortification-in-ethiopia/ እንዲያነቡና ለሌሎችም እንዲያጋሩ በትህትና እጋብዛለሁ።

ስለአዮዲን ምግብ አስፈላጊነት በዚህ ቪዲዮ ተጨማሪ ይመልከቱ https://vm.tiktok.com/ZMrck1Bo2/

@hakimmelaku

በዘር የሚተላለፍ የኮሌስትሮል ህመም እንዲለዩ የተላለፈ ጥሪ - call for community diagnosis and early referral of Familial Hypercholesterolemia

በዘር የሚተላለፍ የኮሌስትሮል ህመም (የፋሚሊያል ሃይፐርኮሌስትሮሌሚያ, Familial Hypercholesterolemia, FH) በጣም ከፍተኛ የኮሌስትሮል መብዛት የሚያመጣና ለልብ ህመም የሚያጋልጥ የተለመደ በዘር የሚወረስ በሽታ ነው። ሮጠው ያልጠገቡ ልጆችን እና ወጣቶችን በልብ ህመም የሚያሰቃይ ህመም ሲሆን በጊዜ ካልታከመ ገዳይ በሽታ ነው።

በአለም አቀፍ ደረጃ ከ300 ሰዎች አንዱን እንደሚያጠቃ የተረጋገጠ ሲሆን በዘር ከሚወረሱ የሜታቦሊክ ህመሞች በቀዳሚነት የሚጠቀስ ነው።

ይህንን አስከፊ ህመም ለማከም እያንዳንዱ ሰው ማገዝ ይችላል! እንዴት ቢባል የህመሙን ምልክቶች በራስ፣ በቤተሰብ አባላት፣ በጓደኞች ወይም በስራ ቦታ ላይ በመመልከት እና በመለየት ለትክክለኛ ምርመራ እና ህክምና ወደጤና ተቋም እንዲሄዱ በማበረታታት ህይወት አድን ስራ ሊሰሩ ይችላሉ።

ማንም ሰው ሊያያቸው የሚችላቸው የህመሙ ምልክቶች እነዚህ ናቸው፡

1️⃣ በቆዳና ጅማት ላይ የሚወጡ ቢጫማ እብጠቶች (xanthoma) ዋነኛ የህመሙ ምልክቶች ናቸው። እነዚህ እባጮች በቁርጭምጭሚት አካባቢ የተረከዝ ጅማት (ቋንጃ) ላይ፣ በጉልበት፣ በእጆች ወይም ክርን ላይ ሊወጡ ይችላሉ። በአይን ዙሪያም (xanthelasma) ሊወጡ ይችላሉ። እነዚህ እብጠቶች በቀላሉ የሚታዩ ቀለማቸው ቢጫማ ሲሆን ኮሌስትሮል በቆዳና ጅማት ውስጥ ሲከማች የሚመጡ ናቸው።

2️⃣ የአይን መስታውት ዙሪያ ላይ የሚወጣ ቀለበቶች (arcus cornealis) ሌላኛው የኮሌስትሮል ህመም መገለጫ ሊሆን ይችላል። ይህ ነጭ ወይም ግራጫ ቀለም ያለው ክብ መሰል ሲሆን ኮሌስትሮል በአይን መስታወት ዳርቻ ላይ ሲከማች የሚፈጠር ነው። በአብዛኛው በአረጋውያን ላይ ከእድሜ ጋር ተያይዞ የሚታይ ሲሆን ከ45 ዓመት በታች በሆኑ ሰዎች ላይ ሲታይ የኮለኢስትሮል ህመም ምልክት ነው።

3️⃣ ከቤተሰብ አባላት ውስጥ በወጣትነታቸው ከ50 አመት እድሜ በፊት ድንገተኛ የልብ ድካም (heart attack) ወይም ስትሮክ (stroke) ያጋጠመው ካለም እንዲሁ የዚህ የኮሌስትሮል ህመም ምልክት ሊሆን ይችላል።

4️⃣ ለሌላ አጠቃላይ የጤና ምርመራ ሲሰራ ከፍተኛ የኮሌስትሮል መብዛት ከተገኘም እንዲሁ የፋሚሊያል ሃይፐርኮሌስትሮሌሚያ ሊሆን ይችላል።

ይህን ህመም ማወቅና ተጠቂዎችን በቶሎ መለየት ለምን አስፈለገ?

በቅድመ ምርመራ፣ ትክክለኛ ህክምና እና የአኗኗር ዘይቤ ለውጦች ይህ በዘር የሚወረስ የኮሌስትሮል ህመም ያለባቸው ሰዎች ረጅም እና ጤናማ ህይወት ሊመሩ ይችላሉ። እነዚህን ቀላል ምልክቶች በማወቅ በማህበረሰባችን ውስጥ የዚህ ህመም ተጠቂዎችን የልብ ድካም ሳይዛቸው አስቀድሞ መታከምና መከላከል ይቻላል።

በዘር የሚተላለፍ የኮሌስትሮል ህመም በመለየት በወጣትነት የሚመጣን የልብ ድካም ለመከላከል የሚደረገውን ሃገራዊ ጥረት እናግዝ።

ይህን ማድረግ እንዲያስችለን በሚኖሩበት፣ በሚሰሩበት ከባቢ ውስጥ የፋሚሊያል ሃይፐርኮሌስትሮልሚያ (FH) ምልክቶችን ይወቁ! ለሌሎችም ያሳውቁ።

Read the full article at https://melakutaye.com/call-for-community-diagnosis-and-early-referral-of-familial-hypercholesterolemia-fh/

@hakimmelaku

የልብና ተያያዥ የደም ስር ህመም ስጋትን በአስተማማኝነት ለመቀነስ የሚረዳ የኮሌስትሮል ህክምና ግብ (therapeutic targets of cholesterol treatment)

ኮሌስትሮልን በተገቢው ሁኔታ ማከም የልብን እና ተያያዥ የደም ስር ህመሞችን ተጋላጭነት ለመቀነስ ይረዳል። ከፍ ያለ የኮሌስትሮል መጠን በተለይም የጎጂ ኮሌስትሮል የሚፈለገውን ያክል ቁጥጥር ውስጥ አለመሆን ለልብ ድካም፣ ለስትሮክ እና ሌሎችም የደም ስር ህመሞች ተጋላጭነት በእጅጉ እንደሚጨምር ያለጥርጥር የተረጋገጠ ሳይንስ ነው።

ኮሌስትሮልን ለማከም በርካታ ውጤታማ እና ወጭ ቆጣቢ ህክምናዎች ያሉት ቢሆንም በተለይም ዝቅተኛ ገቢ ባላቸው አገሮች ተገቢውን ትኩረት ስላልተሰጠው ተላላፊ ያልሆኑ የልብና የደም ስር ህመሞች እንደወረርሽኝ እየተሳፋፉ መጥተዋል።

በዚህ ጽሁፍ በ2019 በታተመው የአውሮፓ የልብ ማህበር የኮሌስትሮል ህክምና መመሪያ ላይ በመመርኮዝ የእያንዳንዱን ሰው የልብ ህመም ተጋላጭነት መሰረት ያደረገ የኮሌስትሮል ሕክምና ግቦችን እናብራራለን። እነዚህን ግቦች በመረዳት የልብዎን ጤንነት ለመጠበቅ ተግባራዊ እርምጃወችን ይውሰዱ።

በዚህ የኮሌስትሮል ህክምና መመሪያ መሰረት ዋናው የኮሌስትሮል ሕክምና ግብ ጎጂ ኮሌስትሮልን (LDL-C) መቀነስ ነው። ምክንያቱም የደም ስር ቧንቧዎችን በመዝጋት ሂደት ዋናው ጠላት ይህ ጎጂ ኮሌስትሮል ስለሆነ ነው። የዚህ ጎጂ ኮሌስትሮል መጠን ምን ያህል መውረድ አለበት የሚለው የሚወሰነው አጠቃላይ የልብ ህመም ተጋላጭነትን ግምት ውስጥ በማስገባት ነው። ስለሆነም ለሁሉም ሰው የሚሆን ተመሳሳይ ግብ ሳይሆን እንደየ ግል ተጋላጭነት የኮሌስትሮል የቁጥጥር መጠን ይለያያል።

1️⃣ የልብ ህመም ተጋላጭነትህ/ሽ በጣም ከፍተኛ (very high risk) ከሆነ (ለምሳሌ፡ ቀደም ሲል የልብ ድካም ወይም ስትሮክ አጋጥሞ ከነበር፣ ከስኳር ህመም ጋር የተያያዙ የደም ስር ህመሞች ካሉ) አላማው ጎጂ ኮሌስትሮልን ከ55 mg/dL በታች ማውረድ ነው።

2️⃣ የልብ ህመም ተጋላጭነትህ/ሽ ከፍተኛ (high risk) ከሆነ (ለምሳሌ የደም ግፊት ካለብህ፣ የስኳር ህመም፣ ወይም ሌሎች የልብ ህመም አጋላጭ መንስኤዎች ካሉ) የጎጂ ኮሌስትሮል ኢላማው ከ70 mg/dL በታች ማድረግ ነው።

3️⃣ የልብ ህመም ተጋላጭነትህ/ሽ መጠነኛ (moderate risk) ከሆነ የጎጂ ኮሌስትሮል ግቡ ከ100 mg/dL በታች ማድረግ ነው።

4️⃣ ለተቀሩት የልብ ህመም ተጋላጭነታቸው ዝቅተኛ (low risk) ለሆኑ ግለሰቦች በአጠቃላይ ግቡ ጎጂ ኮሌስትሮልን ከ 116 mg / dL ያነሰ እንዲሆን ማድረግ ነው።

5️⃣ በህክምና ውስንነት ከላይ የጠቀስናቸውን ግቦች ማሳካት ባይቻል እንኳ የኮሌስትሮል መጠንን የተቻለውን ያክል መቀነስ በተለይም ኮሌስትሮልን ከመጀመርያው መጠን ቢያንስ በ50% መቀነስ የልብ ሕመምን አደጋ ለመቀነስ ትልቅ ለውጥ ያመጣል።

መደበኛ የጤና ምርመራዎች፣ የአኗኗር ዘይቤ ለውጦች (እንደ ጤናማ አመጋገብ እና የአካል ብቃት እንቅስቃሴ) እና እንዳስፈላጊነቱ የኮሌስትሮል መድሃኒት መውሰድ እነዚህን ግቦች ለማሳካት የየራሳቸውን ሚና ይጫወታሉ።

በተለይም የስኳር ህመም ያላቸው፣ የልብና ተያያዥ የደም ስር ህመም ያላቸው፣ የኮሌስትሮል መጠን በከፍትኛ ሁኒታ የጨመረባቸው እንዲሁም ተደራራቢ አጋላጭ ህመም (multiple risk factors) ያላቸው የኮሌስትሮል መቀነሻ መድሃኒት ያለማቋረጥ መውሰድ ተገቢ ነው። ዋናዎቹ የኮሌስትሮል መቀነሻ መድሃኒቶች ስታቲን (statin) በመባል ይታወቃሉ። በርካታ የስታቲን መድሃኒት አይነቶች ቢኖሩም ኮሌስትሮልን በከፍተኛ ሁኔታ በማስተካከል ውጤታማነታቸው የተረጋገጠው ሮሱቫስታቲን (Rosuvastatin) እና አቶርቫስታቲን (Atorvastatin) የተባሉት የስታቲን መድሃኒቶች ናቸው።

እነዚህን የሕክምና ግቦች መረዳት በጤናዎ ላይ የተሻሉ ውሳኔዎችን እንዲወስኑ እና ለጤናማ ህይወት አስፈላጊ እርምጃዎችን እንዲወስዱ እንደአንድ ግብኣት ይረዳዎታል ብዬ አስባለሁ።

የዚህን ትምህርታዊ ጽሁፍ ሙሉ መረጃ በዶ/ር መላኩ ድህረ ገጽ https://melakutaye.com/therapeutic-targets-of-cholesterol-treatment/ እንዲያነቡና ለሌሎችም እንዲያጋሩ በትህትና እጋብዛለሁ።
@hakimmelaku

በህጻናት እና ልጆች ላይ የሚከሰት የኮሌስትሮል ህመም

ስለ ኮሌስትሮል ህመም ስናስብ ብዙውን ጊዜ ከአዋቂዎች ጋር ብቻ እናያይዘዋለን። ነገርግን ይህ የጤና ጉዳይ ህጻናትን እና ታዳጊዎችን ሊያጠቃ ይችላል።

በዋናነት ልጆች ላይ የሚከሰት የኮሌስትሮል ህመም አይነቶች በዘር የሚተላለፉ ሲሆኑ በተጨማሪም ከአመጋገብ መዛባትና እና የአካል ብቃት እንቅስቃሴ ማነስ ጋር በተያያዘም የልጆች ኮሌስትሮል ሊዛባ ይችላል።

በልጆችና በአሥራዎቹ ዕድሜ ውስጥ የሚገኙ ታዳጊዎች የኮሌስትሮል ህመም በዓለም አቀፍ ደረጃ አሳሳቢ ጉዳይ እየሆነ ነው። በተለይም ከውፍረት መብዛትና እና ጤናማ ያሆነ የአመጋገብ ልማድ እየተስፋፋ በመምጣቱ ብዙ ልጆች ገና በለጋ እድሜያቸው የኮሌስትሮል ችግር እያጋጠማቸው ነው። የአሜሪካ የሕፃናት ሕክምና አካዳሚ እንዳለው ከሆነ ከአምስት ልጆች አንዱ ያልተለመደ የኮሌስትሮል መጠን ስላላቸው በኋለኛው ሕይወታቸው ለልብ ሕመም የመጋለጥ እድላቸው ይጨምራል። በልጅነት ጊዜ የኮሌስትሮል መዛባት በተለምዶ ከብዙ አስርት አመታት በኋላ የሚጀምረው አተሮስክለሮሲስ የተባለው የደም ቧንቧዎች መጥበብ ችግር ቀደም ብሎ እንዲፈጠር ሊያደርግ ይችላል። በዚህም ምክንያት በአዋቂዎች ላይ የሚታየው ድንገተኛ የልብ ድካምና ስትሮክ በእንቦቃቅላ ልጆች ላይ ሲከሰት ማየት የተለመደ እየሆነ መጥቷል።

ይህን መሰል የጤና ችግር በጊዜ ለማከም እና እንደ ወላጅ የልጅዎን ጤንነት ለመጠበቅ መንስኤዎቹን፣ ምልክቶችን እና የመከላከያ እርምጃዎችን መረዳት በጣም አስፈላጊ ነው።

በልጆች ላይ የሚከሰት የኮሌስትሮል መዛባት ችግሮች መንስኤዎች

በልጆች ላይ የሚከሰት የኮሌስትሮል መዛባት ችግሮች መንስኤዎችን በሁለት ከፍሎ ማየት ይቻላል። እነዚህም በዘር በሚወረስ የዘረመል ችግር የሚመጣ (Inherited Cholesterol Disorders) እና በሌሎች የጤና ችግሮች ምክንያት የሚመጣ የኮሌስትሮል ችግር (secondary dyslipidemia) ናቸው።

በሌሎች የጤና ችግሮች ምክንያት የሚመጣ የኮሌስትሮል ችግር (secondary dyslipidemia) ሲባል ከሌሎች ተጓዳኝ ህመሞች ጋር የተያያዘ ሲሆን ነው። ለአብነትም የሆርሞን በተለይም የእንቅርት ሆርሞን ማነስ፣ የኩላሊት ህመም፣ ከፍተኛ ውፍረት፣ ስኳር ህመም፣ ጤናማ ያልሆነ አመጋገብና እንቅስቃሴ አለማድረግ ወይም ጎጂ ሶሶች ሊሆኑ ይችላሉ።

በዘር በሚወረስ የዘረመል ችግር የሚመጣ የኮሌስትሮል መዛባት (familial hypercholesterolemia) በልጆች ላይ በጣም የተለመደው ከፍተኛ የኮሌስትሮል መንስኤ ነው። በዘር የሚተላለፍ በሽታ ሲሆን ይህም ገና ከልጅነታቸው ጀምሮ በአደገኛ ሁኔታ ከፍተኛ የሆነ መጥፎ ኮሌስትሮል መብዛት ያመጣል። በጄኔቲክ ችግር ምክንያት የህመሙ ተጠቂ ልጆች ጎጂ ኮሌስትሮልን በጉበት በኩል ማጽዳትና ማስወገድ ስለማይችሉ ኮሌስትሮል በደም ቧንቧዎች ውስጥ ይከማቻል። ስርጭቱ በአለም ዙሪያ ከ300 ሰዎች ውስጥ 1 ያህሉን ያጠቃል።

ወላጆች ልጆቻቸው ላይ ሊያስተውሏቸው የሚገቡ የፋሚሊያል ሃይፐር ኮሌስትሮሌሚያ (familial hypercholesterolemia) ምልክቶች ምንድን ናቸው?

የፋሚሊያል ሃይፐር ኮሌስትሮሌሚያ (familial hypercholesterolemia) ለመለየት የኮሌስትሮል ምርመራ መቼ ማድረግ ይመከራል?

የዚህን ጽሁፍ ሙሉ መረጃ በዶ/ር መላኩ ድህረ ገጽ https://melakutaye.com/high-cholesterol-in-children-and-teens/ እንዲያነቡናለሌሎች እንዲያጋሩ በትህትና እጋብዛለሁ።

@hakimmelaku

ክብደት መቀነስ ለምን ቀላል አይሆንም – ከበስተጀርባ የሚታገሉን ድብቅ ሆርሞኖች!

ክብደት መቀነስ ፈታኝ ነው። የቀነስነውን ክብደት ማስጠበቅም እንዲሁ ከባድ ነው።
ዋነኛው ምክንያት ደግሞ ሰውነታችን ራሱን ከረሃብ ስጋት ለመከላከል ክብደትን በጥብቅ የሚጠብቅ ተደርጎ ከጥንተ ፍጥረቱ የተነደፈ ስለሆነ ነው።

ይህንን ፈተና ለመሻገር ከበስተጀርባ በድብቅ የሚታገሉንን ሆርሞኖችና ሜታቦሊክ ለውጥ መረዳት የበለጠ የስትራቴጂካዊ ተግባራትን እንድንወስድ ይረዳል።

በዛሬው እለት ጥቁር አንበሳ ስፔሻላይዝድ ሆስፒታል ከአዲስ ዘመን ጋዜጣ ጋር በመተባበር በታተመው ጽሁፍ ክብደት መቀነስ ለምን ፈታኝ እንደሆነ ያብራራል።

የዚህን መረጃ ሙሉ ጽሁፍ በዶ/ር መላኩ ድህረ ገጽ https://melakutaye.com/weight-loss-struggle-the-hidden-forces-fighting-us-back/ እንዲያነቡ በትህትና እጋብዛለሁ። ለሌሎችም ያጋሩ።

@hakimmelaku

የአኗኗር ዘይቤ ለውጥ (Lifestyle) ለኮሌስትሮል ህክምና ያለው ሚና

ኮሌስትሮልን ለመቆጣጠር መድሃኒት መውሰድ ብቻ በቂ አይደለም። ይልቁንም ጤናማ የአኗኗር ዘይቤዎችን ማዘውተር ኮሌስትሮልና ከኮሌስትሮል ጋር የተያያዙ የልብና የደም ስር ህመሞችን ለማከም የማይተካ ሚና ይጫወታል። ጥሩነቱ አባዛኛዎቹ ለኮሌስትሮል ህክምና የሚመከሩ የአኗኗር ለውጥ መፍትሄዎች በቀላሉ ተግባራዊ ሊደረጉ የሚችሉ ናቸው።

ጤናማ የአኗኗር ዘዬ መከተል፣ በቂ የአካል ብቃት እንቅስቃሴ ማድረግ እንዲሁም አልኮል መጠጥ መቀነስ ለኮሌስትሮል ህክምና መሰረታዊ ናቸው። በዚህ ጽሁፍ ውስጥ ኮሌስትሮልን ለመቀነስ የሚያግዝዎት የአኗኗር ዘይቤዎች እንመረምራለን።

1️⃣ ለኮሌስትሮል ህክምና የሚመከሩ አመጋገብ ለውጦች

ኮሌስትሮልን ለመቆጣጠር ከሚረዱን ወሳኝ የህክምና አማራጮች ውስጥ አንዱ አመጋገብዎን ጤናማ ማድረግ ነው። አንዳንድ ምግቦች የኮሌስትሮል መጠንን ለመቀነስ ይረዳሉ፤ ሌሎች ደግሞ ከፍ ሊያደርጉ ይችላሉ።

ኮሌስትሮልን ለማስተካከል የሚረዱ ምግቦች የትኞቹ ናቸው?

ኮሌስትሮልን የሚያባብሱ ምግቦችስ የትኞቹ ናቸው?

በርካታ የስነ ምግብ ባለሙያዎች የተለያዩና አንዳዴም እርስ በእርሳቸው የሚጣረሱ የአመጋገብ አይነቶችን ሲመክሩ እንሰማለን። ለመሆኑ የትኞቹ ናቸው የሚሰሩት እና በሳይንስ የተደገፉት?

2️⃣ የአካል ብቃት እንቅስቃሴ ለኮሌስትሮል ህክምና ያለው ሚና

የአካል ብቃት እንቅስቃሴ የሚጠቅመው ሸንቀጥ ለማለት ብቻ አይደለም። ይልቁንም የኮሌስትሮል መጠንን ለማሻሻል እና የልብ ጤናን ለመጠበቅ ከሚረዱት ምርጥ መንገዶች አንዱ ነው። መደበኛ የአካል ብቃት እንቅስቃሴ ማድረግ ጥሩ ኮሌስትሮልን ይጨምራል፣ ጎጂ ኮሌስትሮልን ይቀንሳል፣ ትራይግሊሰርይድን ይቀንሳል። በተለይም ከጤናማ አመጋገብ ጋር ሲጣመር እጅግ ከፍተኛ የጤና ጥቅሞች አሉት።

ምን ያህል የአካል ብቃት እንቅስቃሴ መስራት ያስፈልጋል?

3️⃣ጭንቀት መቀነስ

4️⃣ በቂ እንቅልፍ ማግኘት

5️⃣ ጎጂ ሱሶችን ማስወገድ

6️⃣ክብደትን ማስተካከል

በተጨማሪም ከጤና ባለሙያዎ ጋር በመማከር የኮሌስትሮል መቀነሻ መድሃኒት ሊታዘዝ ይችላል። በተለይም የስኳር ህመም ያላቸው፣ የልብና ተያያዥ የደም ስር ህመም ያላቸው፣ የኮሌስትሮል መጠን በከፍትኛ ሁኒታ የጨመረባቸው እንዲሁም ተደራራቢ አጋላጭ ህመም (multiple risk factors) ያላቸው የኮሌስትሮል መቀነሻ መድሃኒት ያለማቋረጥ መውሰድ ተገቢ ነው። ዋናዎቹ የኮሌስትሮል መቀነሻ መድሃኒቶች ስታቲን (statin) በመባል ይታወቃሉ። በርካታ የስታቲን መድሃኒት አይነቶች ቢኖሩም ኮሌስትሮልን በከፍተኛ ሁኔታ በማስተካከል ውጤታማነታቸው የተረጋገጠው ሮሱቫስታቲን (Rosuvastatin) እና አቶርቫስታቲን (Atorvastatin) የተባሉት የስታቲን መድሃኒቶች ናቸው።

የዚህን ጽሁፍ ዝርዝር ማብራሪያ በዶ/ር መላኩ ታዬ ድህረ ገጽ https://melakutaye.com/lifestyle-therapy-for-lipid-disorders/ እንዲያነቡ በትህትና ተጋብዛችኋል።

@hakimmelaku

የኮሌስትሮል ህመም ምንነትና መንስኤዎች

የደም ቅባት መጠን መዛባት (Dyslipidemia) የሚባለው ህመም የደም ውስጥ የኮሌስትሮል ወይም ስብ መጠን ከተለመደው ውጭ ሲዛባ እና ይህም የልብና የደም ሥር በሽታዎች ታጋላጭነትን ሲጨምር የሚከሰት ተላላፊ ያልሆነ በሽታ ነው። በአኗኗር ዘይቤዎች መዛባት ወይም በዘር ተጋላጭነት የሚከሰት ሆኖ በዓለም አቀፍ ደረጃ ለልብ ሕመም ከሚዳርጉ ምክንያቶች አንዱ ነው። የደም ስር ቧንቧዎች ውስጥ በመከማቸት እንዲዝጉና እንዲደፈኑ በማድረግ ወደልብ፣ አንጎል እንዲሁም ወደሁሉም የሰውነት ብልቶቻችን የሚሄድ የደም ፍሰት ይገድባል።

የደም ቅባት መጠን መዛባት በሶስት ዋና ዋና የህመም አይነቶች ይከፈላል። እነዚህም የኮሌስትሮል (የጎጂ ኮሌስትሮል) መብዛት (high cholesterol)፣ የደም የስብ መጠን መብዛት (High Triglycerides) እና የኮሌስትሮል ማነስ (የጥሩ ኮሌስትሮል መጠን ማነስ) (low HDL) ናቸው።

የኮሌስትሮል ችግሮች በአለም አቀፍ ደረጃ ስርጭቱ እየጨመረ ነው። በኢትዮጵያም ያሉ የዳሰሳ ጥናቶች እንዲሁ የኮሌስትሮል ህመም ከ20 በመቶ በላይ የማህበረሰብ ክፍሎችን እያጠቃ እንደሆነ የጤና ሚኒስቴር እኤአ በ2015 ባደረገው አገር አቀፍ ጥናት አረጋግጧል (Gebreyes et al. PLoS ONE. 2015;13(5): e0194819 )። አንዱ ምክንያት የአኗኗራችንና የአመጋገባችን ለውጥ ነው። በከፍተኛ ደረጃ በፋብሪካ የተቀነባበሩ፣ የተጠባበሱ፣ ቅባት እና ስኳር የበዛባቸው ምግቦችን ዋና ቀለባችን ሆነዋል። የአካል ብቃት እንቅስቃሴ አለማዘተርም ሌላኛው ለኮሌስትሮል መጠን መጨመር ከፍተኛ አስተዋፅኦ የሚያደርግ አጋላጭ ምክንያት ነው። የዘመናዊ ህይወት አካል የሆነው የየለት የኑሮ ጫና ጭንቀትም እንዲሁ የኮሌስትሮል መጠንን ያውካል። ይህ የሚያመላክተው የኮሌስትሮል ጤናን ለማሻሻል አብዛኛው የመፍትሄ ቁልፍ የሚቻልና በእጃችን ያለ መሆኑን ነው።

የኮሌስትሮል ህመም ለደም ስር በሽታዎች የሚያጋልጠው ለምንድን ነው?

ኮሌስትሮል ከልብና ሌሎችም የደም ስር በሽታዎች ጋር ጥብቅ ትስስር አላቸው። የደም ኮሌስትሮል መጠን መጨመር የደም ስር ህመም የመያዝ እድልን በከፍተኛ ሁኔታ እንደሚጨምር በጥናቶች የተረጋገጠ ነው። በተለይም ኤል ዲ ኤል ኮሌስትሮል (LDL-cholesterol) የደም ስር ላይ የሚያስከትለው ጠንቅ አደገኛ ነው።
ኮሌስትሮል ደማችን ውስጥ ሲጠራቀም የደም ስር ግድግዳ ላይ እንደሙጫ ይጣበቃል። በጊዜ ሂደት እየደደረ የኮሌስትሮል ንጣፍ ይሰራል። ቀስ በቀስ የደም ቧንቧዎችን ያጠባል። ይህ ሂደት አተሮስክሌሮሲስ (atherosclerosis) ይባላል። ውሎ አድሮ የደም ስር እያጠበበ የደም ዝውውርን ይገታል፤ የደም ፍሰትን ይቀንሳል። በኦክስጅን የበለጸገው ደም ወደልብ ወይም አንጎልዎ ሊደርስ ካልቻለ ድንገተኛ የልብ ድካም ወይም የአንጎል መታዎክ ያስከትላል።
በምሳሌ ለማስረዳት ያክል የደም ስሮችን የውሃ ቱቦዎች እንደሆኑ አድርገን እናስብ። እነዚህ ቧንቧዎች ውሃ ያለችግር እንዲፈስ ንጹህ እና ክፍት መሆን አለባቸው። ነገር ግን ቅባትና መሰል ቧንቧ የሚያዝጉ ቆሻሻዎች ከተጠራቀመበት ቧንቧው ይደፈንና ውሃ ማሳላፍ አይችልም። ደም ውስጥ ከመጠን በላይ ቅባት (መጥፎ ኮሌስትሮል) ሲበዛ ልክ እንደ የውሃ ቧንቧ ውስጠኛው ክፍል ጋር እንደሚጣበቅ ቅባት ያለ ቆሻሻ ነው። በመጀመሪያ ከደም ስሮች ግድግዳ ላይ መጣበቅ ይጀምራል። ከጊዜ በኋላ እየደደረ ይከማቻል፣ ቀስ ብሎ እያደረ እየደረበ ሲሄድ ጥንክር ያለ ንብርብር ሽፋን (ፕላክ - atherosclerotic plaque) ይፈጥራል። ሲያድግ የደም ስር ክፍተት እየጠበበ ይሄዳል። ሲብስ የደም ስር በከፊል ይዘጋልና የደም ፍሰት ያስተጓጉላል። በተለይም የፕላኩ ንጣፍ ከተሰነጠቀ በድንገት ደም እንዲረጋ ያደርግና የደም ፍሰቱን ሙሉ በሙሉ ሊገድበው ይችላል። ይህ ነው ድንገተኛ የልብ ድካም፣ የአንጎል መታዎክ፣ የእግር ጋንግሪን ወይም ስንፈተ ወሲብ የሚፈጥረው።
ለዚህ ነው የደም ስሮች ንፁህ እና ክፍት እንዲሆኑ እና ደም ያለችግር እንዲፈስ የኮሌስትሮል መጠንን መቆጣጠር አስፈላጊ የሚሆነው።

የኮሌስትሮል ህመም መንስኤዎች ምንድን ናቸው?

የኮሌስትሮል ህመም በማንኛውም እድሜ ክልል ያለን ሰው፣ ጾታ፣ ዘር፣ ሃብታም ድሃ፣ ወፍራም ቀጭን ሳይል ሊያጠቃ ይችላል። አንዱ ክፋቱ ደግሞ ብዙ ሰዎች ላይ ከፍ ያለ የኮሌስትሮል ምልክቶችን አያሳይም። ዝምተኛ ገዳይ ከሚባሉት ተላላፊ ያልሆኑ በሽታዎች አንዱ ነው።
የኮሌስትሮል ህመም መንስኤው ዘርፈ ብዙ ሲሆን በዘረ መል፣ በአካባቢያዊ እና በአኗኗር ሁኔታዎች ተፅእኖ ምክንያት ይከሰታል። ውጤታማ ህክምና እና የመከላከያ ስልቶችን ለመቀየስ እነዚህን አምጭ ምክንያቶች መረዳት ወሳኝ ነው። አምጭ ምክንያቶቹ በዋናነት በ 2 ዓይነቶች ይከፈላሉ። እነዚህም በዘረመል (ጄነቲክ) የሚመጣ የኮሌስትሮል ህመም (Primary dyslipidemia) እና በሌሎች ምክንያቶች የሚመጣ የኮሌስትሮል ህመም (secondary dyslipidemia) ናቸው።

በዘረመል (ጄነቲክ) የሚመጣ የኮሌስትሮል ህመም (Primary dyslipidemia) የሚከሰተው የደም ቅባት ሜታቦሊዝምን በሚጎዳ በዘረመል ለውጥ ምክንያት ነው። በዘር ሊወረስ ይችላል። የኮሌስትሮል መጠኑ እጅግ ከፍተኛ ሲሆን ብዙውን ጊዜ ገና በለጋ እድሜ ይከሰታል። ስርጭቱ ያልተለመደ ሲሆን ከ300 ሰዎች በአንዱ እንደሚገኝ ጥናቶች ያሳያሉ።

በሌሎች ምክንያቶች የሚመጣ የኮሌስትሮል ህመም (secondary dyslipidemia) ደግሞ የሚከሰተው በአኗኗር ሁኔታዎች መዛባት ወይም ሌሎች የጤና እክሎች ምክንያት ነው። ዋና ዋና ምክንያቶቹን ለመጥቀስ ያክል የአካል ብቃት እንቅስቃሴ አለማዘውተር፣ ጤናማ ያልሆነ አመጋገብ፣ ውፍረት፣ የስኳር በሽታ፣ የእንቅርት ሆርሞን መዛባት፣ የኩላሊት ህመም፣ የጉበት ህመም፣ አልኮል መጠጣት፣ ሲጋራ ማጨስ እና አንዳንድ መድሃኒቶችን መጠቀም ያካትታሉ።

የኮሌስትሮል መብዛት ምልክቶች ምንድር ናቸው?

ከፍተኛ ኮሌስትሮል ለብዙ ሰዎች ምንም ዓይነት ምልክቶች አያሳይም። ከፍተኛ ኮሌስትሮል በሰውነትዎ ውስጥ ሌሎች ችግሮችን እስኪያመጣ ድረስ ምንም ዓይነት ምልክቶች አያሳይም። ምልክት አልባ ነው። ከፍተኛ ኮሌስትሮል እንዳለ ለማወቅ ብቸኛው መንገድ የደም ምርመራ በማድረግ ነው።

@hakimmelaku

የኮሌስትሮል ምርመራ የሚሰራው በባዶ ሆድ ብቻ ወይስ በማንኛውም ጊዜ?

በደም ውስጥ የሚገኙትን የኮሌስትሮል እና ትራይግሊሪይድ መጠን የሚለኩ ምርመራዎች የልብና የደም ስር ጤናን ለመለካት ወሳኝ ሚና ይጫወታሉ። ይህ ምርመራ በተለምዶ በባዶ ሆድ ብቻ ነው የሚሰራው የሚል ልማድ አለ። በተለይም አንዳንድ የጤና ባለሙያዎች ረፋድ 3 ሰአት አካባቢ ካለፈ የኮሌስትሮል ምርመራ ‘አይሰራም፤ አልሰራም’ ብለው ተገልጋዩንም ምርመራውን ያዘዘውን ባለሙያም ሲያመናጭቁ አስተውያለሁ።

ልክ ነው በቀደመው የህክምና ዘመን ትክክለኛ የኮሌስትሮል መጠን ለመለካት በባዶ ሆድ ከ12 ሰአት በላይ ሳይበላ መሆን አለበት ይሉ ነበር። ነገር ግን ይህ አባባል በሳይንሳዊ ማስረጃ የተደገፈ ስላልነበር ተሽሯል። የቅርብ ጊዜ ጥናቶች ያረጋገጡት እና አለምአቀፍ የኮሌስትሮል ህክምና መመሪያዎች የሚመክሩት የኮሌስትሮል ምርመራ ለማሰራት መጾም ግዴታ እንዳልሆነ ነው።

የኮሌስትሮል ምርመራ ለማሰራት መጾም የግድ አስፈላጊ አለመሆኑን የሚያሳምኑ በርካታ ምክንያቶች አሉ።
1. በማንኛውም ሰአት መጾም ሳያስፈልግ የሚሰራ የኮሌስትሮል ምርመራ (non fasting lipid profile) በበርካታ ሳይንሳዊ ጥናቶች የተደገፈ ነው። አለም አቀፍ የኮሌስትሮል ህክምና መመሪያዎች ለአብነትም የአሜሪካ ካርዲዮሎጂ ኮሌጅ (ACC)፣ የአሜሪካ የልብ ማህበር (AHA) እና የአውሮፓ አተሮስክለሮሲስ ማህበር (EAS) እና ሌሎችም መመሪያዎች ሁሉም ለአብዛኛዎቹ ሰዎች የኮሌስትሮል ምርመራ ለማሰራት የግድ በባዶ ሆድ መሆን አንደሌለባቸው ይጠቅሳሉ። በርካታ ጥናቶች እንደሚያሳዩት በጾም እና ሳይጾም የሚሰራ የኮሌስትሮል ምርመራ ውጤቶች መካከል ያለው ልዩነት እጅግ በጣም አነስተኛ ነው። ትንሽ ልዩነት ቢኖር እንኳ እጅግ ኢምንት ስለሆነ የህክምና ውሳኔ ላይ ምንም ተጽዕኖ አያሳድርም።

1. እንዲያውም በባዶ ሆድ ብቻ የሚሰራ የኮሌስትሮል ምርመራ እውነተኛ ህይወታችንን አያንጸባርቅም። ለምን ቢሉ ሰውነታችን በቀን ውስጥ አብዛኛውን ጊዜ እየጾመ አይደለማ! ሰውነታችን በአብዛኛው ህይወታችንን የሚፈጀው ፆም ባልሆነ ሁኔታ ውስጥ ነው (ይህ ሲባል ማእድ አቅርበን የምንበላበትን ጊዜ ብቻ ሳይሆን የበላነው ምግብ ሲፈጭ፣ ሲንሸራሸር፣ ሲዋሃድ፣ ሲቃጠል፣ ሲወገድ ወዘተ ለማለት ነው)። ስለሆነም በጾም ብቻ የሚሰራ የኮሌስትሮል ምርመራ እውነተኛውን የሰውነታችንን ሜታቦሊዝም አያሳይም። ሳይጾም የሚሰራ የኮሌስትሮል ምርመራ የደም ቅባት (lipid) ሜታቦሊዝምን የተሻለ ትክክለኛ ገጽታ ይናገራል።

2. ሌላው በጾም ብቻ የሚባል ምርመራ ለታካሚው ምቹ አይደለም። ይልቁንም ታካሚው ወደጤና ተቋም በመጣበት አጋጣሚ ሁሉ ምርመራ ማድረጉ የተሻለ ሂደቱን ቀላል ያደርገዋል። የኮሌስትሮል ምርመራ ለማሰራት በሌሊት ተነስተህ ላብራቶሪ በር በማለዳው ድረስ ማለት ለብዙ ሰው አይመችም። ከቤት ሲወጣ መድሃኒት መውሰድ ያለበት ካለም እንዲሁ መድሃኒቱን እንዲያቆራርጥ እያስገደድነው ይሆናል። በነዚህ ምክንያቶች ብዙ ሰው ምርመራ ከማድረግ ወደኋላ ይላል። በተቃራኒው በማንኛውም ሰአት የሚሰራ የኮሌስትሮል ምርመራ ምቹና ቀላል ነው። ብዙ ሰዎች ምርመራ እንዲያደርጉ ያበረታታል። ስለ ምቾት ብቻም አይደለም፤ ሳይንሳዊም ነው።

የኮሌስትሮል ምርምራ በጾም ብቻ እንዲሰራ የሚያስገድዱ በጣም አልፎ አልፎ የሚከሰቱ በዘረ መል ችግር የሚመጡ የኮሌስትሮል ህመም አይነቶች አሉ። መጾም የሚመከርባቸው ልዩ ሁኔታዎች የሚባሉት እጅግ በጣም ከፍተኛ ትራይግሊሰርይድ (hypertriglyceridemia > 400 ሚሊ ግራም በላይ) ታካሚዎች ላይ ብቻ ነው። ይሁን እንጂ እነዚህ ጉዳዮች ከጠቅላላው ኮሌስትሮም ምርመራ ከሚያስፈልጋቸው ሰዎች በጣም ትንሽ ፐርሰንት ብቻ የሚወክሉ ናቸው።

ማንኛውም ሰው ወደጤና ተቋም ሲመጣ የኮሌስትሮል ምርመራ ካስፈለገው ወዲያውኑ በመስራት የልብና የደም ስር ጤና ደረጃቸውን እንዲረዱ እና ተገቢውን ምላሽ እንዲተገብሩ በማገዝ እንተባበር እንጅ በጠዋት ተመለስ ብለን ወርቃማ እድል አናባክን።

ስለዚህ በባዶ ሆድ ካልሆነ የኮሌስትሮል ምርመራ አልሰራም የሚል ባለሙያ ካለ አሰራሩን ያዘምን። የተሻሻሉ የህክምና መመሪያዎችን በመላመድ የጤና እንክብካቤን የበለጠ ተደራሽ፣ ውጤታማ እና ታካሚን ማዕከል ያደረገ እንዲሆን ማድረግና ምቹ አገልግሎት ለመስጠት ጊዜው አሁን ነው።

@hakimmelaku

የኮሌስትሮል ምርመራ፡ ለማን፣ መቼ እና ትክክለኛ መጠን?

ኮሌስትሮል ለልብና የደም ስር የጤና ችግሮች አንዱና ዋነኛው መንስኤ ነው። የኮሌስትሮል ምርመራ ከደም ናሙና የሚሰራ ሲሆን የኮሌስትሮል መጠን በትክክለኛው መጠን ውስጥ መሆኑን ለማወቅ አይነተኛ መንገድ ነው። በዚህ ጽሑፍ ስለ ኮሌስትሮል ምርመራ ማወቅ ያለብዎትን መሰረታዊ ጉዳዮች እናብራራለን - ምርመራው አስፈላጊነቱ ምንድን ነው? መቼ መመርመር አለብዎት? ምን ይታዘዛል? የምርመራ ውጤቱ ምን መምሰል አለበት?!

መቼ ነው የኮሌሌስትሮል ምርመራ ማድረግ መጀመር ያለብን?

ለአብዛኛዎቹ ሰዎች የኮሌስትሮል ምርመራ በ20 አመት እድሜ መጀመር አለበት። የምርመራ ውጤቱ ትክክለኛ ከሆነና ለልብ ህመም የመጋለጥ እድሎት ዝቅተኛ ከሆነ በየ 5 ዓመቱ ብቻ ምርመራውን በመድገም ማየት ይበቃል። ነገር ግን አዲስ የልብ ህመም አጋላጭ ሁኔታ ከተከሰተ ለምሳሌ ስኳር ህመም፣ የደም ግፊት ከፍ ካለ፣ ክብደት መጨመር ወይም ሌላ የጤና ችግር ካጋጠመ ድጋሜ የኮሌስትሮል ምርመራ መታየት ሊያስፈልግ ይችላል።

የሚከተሉት ከፍተኛ የልብ ህመም ተጋላጭነት ያላቸው ለምሳሌ በቤተሰብ የኮሌስትሮል መመም ካለ ወይም በቤተሰብ እድሜ ብዙ ሳይገፋ የልብ ሕመም ካለ፣ ውፍረት፣ የደም ግፊት፣ የስኳር በሽታ፣ ማጨስ ወዘተ ካለ መደበኛ የኮሌስትሮል ምርመራዎችን ከ20 አመት በፊት ቀደም ብለው መጀመር ጥሩ ነው።

ከ40 ዓመት በላይ ለሆኑ ባጠቃላይ የጤና ሁኔታ ላይ በመመስረት ቶሎ ቶሎ ቢያንስ በአመት አንዴ ምርመራ ማድረግ ሊመከር ይችላል።

የኮሌስትሮል ምርመራ ምን ምን ይይዛል?

መደበኛ የኮሌስትሮል ምርመራ (Lipid profile) አራት ቁልፍ ምርመራዎችን ያካትታል። እነዚህም አጠቃላይ ኮሌስትሮል፣ ጎጂ ኮሌስትሮል (LDL-C)፣ ጥሩ ኮሌስትሮል (HDL-C) እና ትራይግሊሲራይድ (triglyceride) ይይዛል። አንዳንድ የተራቀቁ ላቦራቶሪዎች ApoB መጠን ሊለኩ ይችላሉ። የ ApoB መጠን መለካት ከኮሌስትሮል መጠን የተሻለ የደም ስር ጤና ተጋላጭነትን ለማዎቅ ይረዳል። በተጨማሪም አድቫንስድ የሆኑ ላቦራቶሪዎች ካሉ በህይወት ዘመን አንዴ Lp(a) መጠን መለካት ወሳኝ እንደሆነ በርካታ ጥናቶች አረጋግጠዋል።

ትክክለኛ የኮሌስትሮል መጠን ስንት ነው?

ለጤነኛ ሰው (ውፍረት፣ ስኳር ህመም፣ የደም ግፊት ወይም መሰል የደም ስር ህመም የሌለበት እንዲሁም አልኮል የማይጠጣ እና ሲጋራ የማያጨስ) የኮሌስትሮል ምርመራዎች የሚከተለውን መምሰል አለባቸው።
✍️ ጠቅላላ ኮሌስትሮል (total cholesterol) ከ200 mg/dL በታች መሆን አለበት።
✍️ ጎጂ ኮሌስትሮል (LDL) ከ100 mg/dL በታች መሆን አለበት።
✍️ ጥሩ ኮሌስትሮል (HDL) ከ40 mg/dL በላይ መሆን አለበት።
✍️ ትራይግሊሲራይድ (Triglycerides) ከ150 mg/dL በታች መሆን አለበት።

ልብ ማለት ያለብን ትክክለኛ ወይም ኖርማል የኮሌስትሮል መጠን የሚባል በአብዛኛው የለም። ቁጥሩ የሚታየው ከአጠቃላይ የልብ ህመም ተጋላጭነት (cardiovascular risk) ጋር የሚሰላ መሆን ነው ያለበት። የስኳር ህመም፣ የልብ ሕመም ወይም ሌሎች የሚታዎቅ ህመም ካለብዎ ወይም የልብ ሕመም ተጋላጨነት ከፍተኛ ከሆነ፣ ለእርስዎት የሚሆን እንደ እድሜዎትና ጤና ሁኔታ የሚዎሰን የኮሌስትሮል ግብ ሊያስፈልግዎት ይችላል። በተለይም ጎጂ የኮሌስትሮል መጠንን በተቻለው ልክ በደንብ ማውረድ የተሻለ ጤናን ያመጣል (the lowest is the best)።

የኮሌስትሮል ምርመራ አስፈላጊነት

ከፍ ያለ የኮሌስትሮል መጠን በተለይም 'ጎጂ' ኮሌስትሮል (LDL-C) በደም ቧንቧዎችዎ ውስጥ ለረጅም ጊዜ ሲጠራቀም የደም ስሩን ይደፍነዋል። የኮሌስትሮል ምርመራ ይህንን ለልብ ህመም፣ ስትሮክና ሌሎችም የደም ስር ህመሞች ያለንን ተጋላጭነት ለመለካት አንዱ መንገድ ነው።
ሌላው ምርመራውን አስፈላጊ የሚያደርገው ከኮሌስትሮል ጋር የተያያዙ የጤና ችግሮች ምልክት አልባ (asymptomatic) በመሆናቸው ነው። ምንም እንኳን ጥሩ የጤንነት ስሜት ቢሰማን ምንም ምልክት ሳይታይበት የኮሌስትሮል መጠን ከፍ ብሎ የጤና ችግሮችን ሊያመጣ ይችላል። የደም ስር ህመሞች ስር ሳይሰዱ ለማከምና ለመከላከል አስቀድሞ ለማወቅ የኮሌስትሮል ምርመራ ማድረግ ቀላል እና ውጤታማ ከሆኑ መንገዶች አንዱ ነው። በመደበኛነት በመመርመር የኮሌስትሮል መጠንዎን መቆጣጠር እና ስለ ጤናዎ በመረጃ ላይ የተመሰረተ ውሳኔ ማድረግ ይችላሉ።

ውድ የሆነውን ጤናዎትን ለመጠበቅ ምን ማድረግ እንዳለብዎት ለማዎቅ ተጨማሪ ተግባራዊ ምክሮችን በድህረ ገጽ www.melakutaye.com እና ማህበራዊ ሚዲያዎቻችን @hakimmelaku ይከታተሉ!

@hakimmelaku