Өмірде неше түрлі уды іштім,
Неше түрлі азапқа, жаным, түстің.
Ағайынның ішінен ала шықса,
Жау ішінде бар ма екен сонан күштің.

Күндейді, бәлен дейді көре алмайды,
Мен кірген қауымға олар ене алмайды.
Ертең жаны шығатын шұбар жылан,
Соңыма жылдан артық ере алмайды.

Қара көңіл адалға сене алмайды,
Ақты қара қашан да жеңе алмайды.
Өмір бойы тілеген бір тілегін,
Махмұт бүгін жауына бере алмайды.

Бұл жолда керек емес жанды аяу,
Ол онша ұзақ емес тұр ғой таяу.
Ұлы кеуде ышқынып жан берсе де,
Шынашақта қозғалған қанды қой-ау.

Мен соған сөзсіз әлі-ақ жетем деймін,
Шын досыммен қосылып кетем деймін.
Өткен күнді тек қана әңгіме қып,
Қалған күнде бақытпен өтем деймін.

Ол ойым кешікпей-ақ болуы анық,
Көзім жетті сәулесі күннен жарық.
Шын өмір, шын әділдік сол күнде орнап,
Мен секілді қуанар миллион халық.

Сол кезде сөйлесерміз қаймықпастан,
Көз жыпықтап ет жүрек шайлықпастан.
Өткен күнгі сұрқия сұр жыланды,
Сөз қылып шығарармыз талай дастан.

Кейінгі жас балалар оқып көрер,
Кейде жылап, кей кезде сақ-сақ күлер.
Кім адам, кім айуандық істегенін,
Кімнің дос, кімнің қасын анық білер.

Сонда олар сын көзімен әділ қарар,
Ел жауы кім екенін дәлдеп табар.
Сол жаудың ұрым-бұтақ тұқымына,
Аямай әділет заң балта шабар.

Арманым сол өмірді көрсем екен,
Соған дейін адам боп жүрсем екен.
Өмір бойы тілеген осы тілек,
Сарғайтып сағындырмай келсең екен.

// Сұлтанмахмұт Торайғыров - Ағайынның азғандығы

Кез келген қазақ жазушысының шығармаларынан (əсіресе, тарихи тақырыпта жазылған Есенберлин, Кекілбаев, Мағауин, Жұмаділов романдарынан) қазақтың көне сөздерін көптеп табасыз. Қазақтың күнделікті тұрмыс-салтына, жер бедеріне, мал шаруашылығына, туыстық қарым-қатынасына, этнографияға, қолөнеріне, санаға, дүниетанымына байланысты ұғым-атаулар санында, Құдай біледі, шек жоқ. Жылқы мен түйеге қатысты сөздердің өздері жүздеп саналады. Киіз үйдің төңірегінде жүз сөз табылып қалады (Еуропа тілдерінің ешқайсысында, əлбетте, оның біреуі де жоқ. Киіз үйдің өзі болмаған соң, олар қайдан болсын?).
Ұсталық өнер жайында қаншама сөз бар! Зергерлік атаулар қаншама! Бір ғана «вид» деген сөзге қазақтың 26 синонимі бар. Бір ғана сырғаның қазақта 20-30 түрі табылады. Бір ғана пышақтың ұшы, қазинегі, кежегесі, ілдірігі, жүзі, сағасы, алқымы, жемесі, сырты, сақинегі, құрсауы, дүмі, шығыршығы, болатынын марқұм Дəркембай ұста жазып та, суретін салып та түсіндіріп еді. Байыбына барып ойлансаңыз, аузыңызды ашып, жағыңызды ұстайсыз. Бұл байлық қолданыстан шығып, ұмытылып барады. Обал ғой, обал!

// Герольд Бельгер

Биік ұстап қазағымның намысын,
Атқа қондың қару алып, арысым!
Қол бастадың қайсарлықты танытып,
Отан үшін, ұлтымыздың ары үшін.

Атой салдың найзағайдай күркіреп,
Жауың қашты қаһарыңнан дүркіреп.
Бостандыққа жетер ме еді, шіркін-ай,
Болған кезде қазағыңда бір тілек.

Бар арманың азаттық қой аңсаған,
Ерлігіңе бас иемін, хан саған!
Халқын қорғап қасық қаны қалғанша,
Шейіт болды қатарыңда қанша адам.

Қазағымның сыйлы ханы аталып,
Қариядан, үлкендерден бата алып.
Қапияда қолға түсіп, мерт болдың,
О, тағдыр-ай, неткен мынау қаталдық.

Дамыл таппай, ойға-қырға сабылып,
Әскер жидың, келді саған ағылып.
Қалың қолмен Ақмоланы басып ап,
Тұрған еді үміт оты жағылып.

Ұйқы көрмей, азап шегіп, қиналып,
Жорықтарға сапар шектің жиналып.
Бұл қазағым еркін халық болады,
Деген сөзге сенуші едің иланып.

Он жыл бойы тапжылмастан күрестің,
Жауларыңа бой берместен тірестің.
Отан үшін қазағымда өзіңдей,
Ержүректік көрсетпеген бірі ешкім.

Талай рет аман шығып жорықтан,
Жан емес ең хас дұшпаннан қорыққан.
Бейнет шектің, етегіңмен су кешіп,
Құтқарам деп туған елді зорлықтан.

Белді буып, алға шықтың жарқылдап,
Ұран тастап қалың топқа саңқылдап.
Тәуелсіздік тарихына, хан Кенем,
Есіміңді жазып кеттің алтындап.

Батылдық қой, табандылық не деген,
Ел сүюді үйренемін мен сенен.
Ескерткіш боп жадымызда тұрсың ғой,
Рухың жебеп бәрімізді хан Кенем!

// Есенгелді Сүйінов - Хан Кене

Жапанға біткен жантақты
Жаһан кезген нар жейді.
Тәтті менен дәмдіні
Қолында бұлы бар жейді.
Қорқақтықтың белгісі –
Арықты да жар дейді.
Кертартпаның белгісі –
Кең дүние тар дейді.
Қолында жоқтар тайлақты
Солқылдақ өркеш нар дейді.

Балам, маған кейіме,
Әкем айтпай кетті деп.
Сырын білмей бой салма,
Атасы оның текті деп.
Тұрлаусыздан сөз ұқпа,
Ауызы оның епті деп.
Нашардан шыққан жақсының
Сөзін жерге тастама,
Атасы нашар өтті деп.

Орманшы ағаш кесе алмас,
Ақ балтаны қайрамай.
Жорыққа батыр аттанбас,
Жау жарағын сайламай.
Егінші егін сала алмас,
Қос өгізді айдамай.
Көңілмен құрғақ бос жүрсең,
Алақандай жер жүзі
Аспан болар айнадай.

Істемей қолмен іс болмас,
Құр сөзде күш болмас,
Таңдайға дәмі татымас
Ауызға салып шайнамай.
Ер қолынан іс келмес
Сұңқардайын түйілмей,
Буынып белін түйінбей,
Зердесі жігер қайнамай.
Жабыққанды дерт білмес,
Басқан қайғы серпілмес,
Шамшырақтай жайнамай.

Ер деп атақ алмайсың,
Алмас семсер асынбай,
Кезенген жауды қашырмай,
Асудан ары асырмай.
Бара алмассың, байланып,
Көңілге алған жеріңе,
Болат найза қайрамай.
Шыға алмассың ұмтылып
Шығам деген өріңе,
Садақ сыртты, күпшек сан
Тобышақ атты жайламай...

Балам, саған айтқаным:
Даңғойланбай, шаруа жи.
Қолда барың қанағат,
Қолда жоққа құмартып,
Әуреленбе, нәпсің тый.
Әкеңнің айтқан сөзін
Құтысына көңіліңнің,
Төгіп алма, дәлдеп құй!
Менің айтқан бұл сөзім
Өміріңе пайдалы,
Басыңда болса егер ми.

// Дулат Бабатайұлы - Құтысына көңіліңнің... (Баласына айтқаны)

Ессіз ғашық хәлімді көре тұрып,
"Жігітім бар!"-деуші едің өп-өтірік.
Азаптағың келетін мені әйтеуір,
Сүйгеніме шынымен сене тұрып,
Көнбей маған кетуші ең, көне тұрып.

Гүлнәр, Баршын, Гүлсімің, Күмісің бар,
Бәрі соның деуші еді: "жігітім бар".
Менің бала кезімнің арулары-ай,
Сендер бәрің шынымен ұлысыңдар.

"Жігітім бар" - дегенің сылтау еді,
Барлық ұлдар ол кезде мылқау еді.
"Жігітім бар" - дегенің жігіттердің
Сезімі мен намысын шыңдау еді.
Соны, бірақ түсінген кім бар еді?

Жігіт те емес, бала едік сары ауызды,
Бүгін жігіт болдық қой, ор ауызды.
Сонша неге ұнаттық екен, Құдай,
Көзі ғана әдемі қара қызды?!

Қасып қойып тәтті бір жарамызды,
Қыздар жүрді-ау қыздырып арамызды.
"Жігіті бар" сол қыздар жігіт іздеп,
Кезіп кетті кейіннен әр ауылды.

Ол жылдардың қыздары керемет ең,
Елемейтін сен өзің бөгемесең.
"Жігітім бар" дегені байғұстардың,
"Жігітім бол сен менің" дегені екен.

Сезіміме сен менің сене тұрып,
"Жігітім бар" - деуші едің сәл өкініп.
Жігітің сол, білмеппін, мен екем ғой,
Неткен шындық едің сол, сол өтірік.

// Есенқұл Жақыпбек - Жігітім бар...

Жәңгір хан жайлы алғаш құдайы күлшедей кітап жазып, артынша пьесаға түсіріп, спектакль қойғызып, ұнамды образын өрнектеген өзім едім. Қаншама қарсылыққа тап келдім… Мәселе онда емес. Айтпағым, хан зираты Батыс Қазақстан облысы Орда селосының іргесінде жатыр. Отан соғысы жылдары болған оқиға. Отыннан тарыққан жұрт алдымен хан зиратының үстіндегі ағаш күмбезін бұзып алады. Отқа жағады. Артынша тасын тасып әкетіп, бұзауқора жасайды. Имансыздықтың мұнан асқан мысалын таба алмассың, баяғы Махамбеттен қалған «Хан емессің, қасқырсың» осылай жалғасып жатты.
Келесі жазда көрген елге таңдай қақтырған тағы бір оқиға өтеді. Бір түнде хан моласы мен Фатима тоташтың, жанындағы қос ұлының басына көк сырмен сырланған темір қоршау пайда болады. Кім қойғаны, қайдан әкелгені беймәлім, құпия!

Бақса, Қазан татарлары жергілікті қазақтардың сорақылығын естіп, жаға ұстасқан. Сосын қой, болмас деп әдемілеп темір қоршау жасатып, арнайы бригада мен машинаны аттандырады. Бір түнде бар шаруаны бітіріп, көзге түспей кері қайтқан.

Фатима тоташтың тегі татар. Атақты мүфти Мұхамеджан Хусейіновтың қызы. Жәңгір күйеубаласы.
Жәңгір хан 1845 жылы 11 тамызда дүние салды. Ал темір қоршау 1945 жылы жаз айында орнатылған. Арада тұтастай 100 жыл жатыр.

Бір ғасыр бойы жатжұрттық қызын ұмытпаған, хан күйеудің рухын сыйлаған татар ағайындарға қалайша таңғалмассың.

// Рахымжан Отарбаев

Өз демiне өртенген он алты жас,
Көз жетпейтiн биiкке созар құлаш.
Кеудесiне жүрегi сыйып-сыймай,
Қызды көрсе қалтырап болар тыраш,
Беу, он алты жас!

Естiгенде жүректiң ыстық үнiн,
Сол он алтым есiме түстi бүгiн.
Айдағаның бес ешкi болғанымен
Жер жаратын едi ғой ысқырығың,
Ох, он алты жас!

Маған да бiр он алты кез келiп тұр,
Ойсыз тауда орғыған өзге елiк бiр.
Тiлiң жетпей тұрса да тiлегiң көп,
Айтарыңды аянбай көзбен ұқтыр.
Шіркін, он алты!..

Елiк те емес, елiктiң ерке лағы,
Мөлт-мөлт етiп көзiнде шер тұнады.
Он алтының орманы адастырар,
Қамшылама, Кендебай, керқұланы.
Қайран он алты...

// Ұлықбек Есдәулет - Он алты жас

Арқаның Бетпақ деген даласы бар,
Бетпақ – шөл, ойлы-қырлы панасы бар.
Сол шөлде ел жоқ, күн жоқ өсіп-өнген
Жәндіктің киік деген баласы бар.

Бетпақта қысы-жазы ел болмайды,
Ел-жайлау, өзен яки көл болмайды.
Бұтасы қу баялыш, қара жусан,
Көгала бетегелі бел болмайды.

Бетпақтың көлденеңі сегіз көштік,
Сайланып қыс ішінде талай көштік.
Азамат, ат пен айғыр, атан ғана
Шыдар деп қоста отырып, талай дестік.

Бетпақта елсіз-көлсіз өсіп-өнген,
Жалғыз-ақ құлан, киік шөлге көнген.
Қазақтың малдарындай қыбырласып,
Әр ойдан топ-топ болып жусап өрген.

Жалғыз-ақ ел жылында көшіп өтер,
Асығып қар суымен "несіп етер".
Қаптасып, көшкен елмен дамыл алмай,
Мергендер аң ауласып кәсіп етер.

Мергендер дамыл алмай киікті атқан,
Ауылды қан сасытып топырлатқан.
Киікті ойлай ма екен таусылар деп,
Азайып бірте-бірте келе жатқан!..

Бетпақтың көкпек, жусан, шөбі сұйық,
Сол шөпті қорек қылған байғұс киік.
Таңы – аппақ, екі көзі мөлдір қара,
Тигендей емес адам көзі қиып.

Киікті қазақ және дейді бөкен,
Бетпақты бұл бейшара қылған мекен.
Бөкенді атып мерген өлтіргенде,
Жазасыз жан өлді деп ойлай ма екен?

Бөкеннен сұлу аңды мен көрмедім,
Өзге аңға жануарды тең көрмедім.
Көздері мөлдіреген ақбөкенді
Адамның баласынан кем көрмедім.

Қап-қара екі көзі мөлдіреген,
Әдемі екі танау желбіреген.
Елеңдеп жас балаша жалтаңдайды,
Жел түрткен жусаннан да селдіреген.

Азайды соңғы кезде байғұс бөкен,
Мың-мыңнан баяғыда өреді екен.
Бұл күнде келе жатқан жолаушыға,
Кез келеді анда-санда саяқ-некен.

Кей қазақ әдет қылған киік атып,
Мүйізін пайда қылып, шетке сатып.
Сандалған бір киікке ұшырастым,
Бір жылы Бетпақ шөлде келе жатып.

Бетпақта келе жатты ақсақ киік,
Сандалып қаңғырақтап басын иіп.
Пана іздеп шыбын жанға сүйретіліп,
Мергеннің кеудесіне оғы тиіп.

Тамады қара жерге аққан қаны,
Қиналып ентігеді шыбын жаны.
Боялып ақ денесі қызыл қанға,
Келеді әлі кетіп жығылғалы.

Қиырсыз, Бетпақ дала... қураған шөл...
Жалғыз-ақ сырғандайды қоңылтақ жел.
Меңіреу... тірі жан жоқ... жып-жылмағай.
Ел қайда? Ел алыста – шулаған ел!

Сандалып келе жатты ақсақ киік,
Бір тоқтап, анда-санда әлін жиып...
Ақбөкен сахараның бота көзі,
Атты екен қандай мерген көзі қиып?

Келеді қаңғылақтап жалғыз өзі,
Тілі жоқ, құр жүректе айтар сөзі.
Шағады шыбын жанның қиналғанын
Жалғыз-ақ мөлдіреген екі көзі.

Жапанда еш сая жоқ шыбын жанға,
Моншақтап жерге тамған қызыл қанға.
Жапанда басын сүйер тірі жан жоқ,
Әл кетіп сорлы киік жығылғанда!..

Бота көз сахарада қына терген,
Кім екен жапан түзде сені көрген?
Аяныш сезімі жоқ бір қазақ-ау,
Дәл көздеп жүрегінен атқан мерген!

// Сәкен Сейфуллин – Ақсақ киік

АЭС дей ме, хәлің бар ма, АЭС ке
Келмей тұрып одан жеңіл, жәй іске.
Жалпы осы Қазақстан мен білсем,
30жылда озып шықты қай істе?!

Қай мұңымыз құлағыңа жетіп ед(і),
Енді міне, АЭС келіп бекімек!
Халқыңменен Билігіңнің арасы
Бара жатыр бірте-бірте сетінеп,
Білесің бе, Өкімет?!

Біле тұра сол бәленің зардабын,
АЭС салу болды неге арманың?!
Халқың ауру, дүмше, мешел ұрпағың,
Аз болды ма Полигоннан алғаның?!

Шығады ма, сол АЭС пен жақсы атың,
Тағы қандай бар ойлаған мақсатың?!
Тұла бойы түршігеді халқыңның
Еске алғанда АЭСтердің апатын!

Қазақ жері неге сынақ айлағы?
Байқоңырың апарады Айға әні!
Тонап болды Жердің асты-үстінің
Бар байлығын келімсектер қайдағы!

«Аман болғай Елімнің бар аймағы!»-
Деген тілеу үмітке үкі байлады.
Кешегі өткен Референдум қазаққа
Бола алмады Демократия айғағы?!

Ойластырып ерте бастан ойынын
Билік елге қоя салды қойылым.
Балық бастан шіріп жатыр, әлі де
Соғудамыз өзге елдің сойылын!

Қарыз қысқан Елің мынау тоналған,
Билігіңнен Ұят пен ынсап жоғалған!
Ұлт мүддесін биік қойған тағынан
Ерлер қайда, Елге тұлға бола алған?!

Ел көзінен жас емес, қан ағып тұр,
Соқыр билік көрмей оны неғып тұр?!
Біздің елде Әділеттік жерленген
Жемқорлықтың ғана бағы жанып тұр!

Референдум- көз бояудың амалы,
Мызғымайды аярлықтың қамалы.
Тілің, дінің, бұғауланып ар-ұятың
Өсек, өтірік тұмшалады санаңды.

Әлдеқашан шешіп қойып жәй істі
Қазынаның қасығымен май ішті.
Қаржы бөліп, жалған Референдумға,
Қолдады деп халық өзі АЭС-ті.

Біле алмадым, заман қайда барады,
Халық қарсы, бірақ АЭС салады!
Келер ұрпақ кем тар болып туылса,
Сол ұрпақтың жібермесін обалы!
АЭС дейді.....

// Меңдігүл Мұханбетжанқызы

Мөлдір тұнық көк аспан,
Сол аспанға жарасқан
Самолеттей сұңқармен,
Ұшқан құспен таласқан,
Ұшқыш болғым келеді!

Көңлі – дария, ойы – аспан,
Асқар шыңнан бойы асқан,
Ай, Күнімен аспанның
Әзілдескен, сырласқан
Ұшқыш болғым келеді!

Күнге күліп, күй тартқан,
Айға әнін тыңдатқан,
Бақыт жырын жырласа,
Таң шолпанын қуантқан
Ұшқыш болғым келеді!

Тыңда туып түлеген,
Тастүлектей көреген,
Көк қойнында тояттап,
Шың басында түнеген
Ұшқыш болғым келеді!

Жат жерлерге қонбаған,
Жатқа көңілі толмаған,
Асыл затты сұңқардай
Өз ұясын қорғаған
Ұшқыш болғым келеді!

Мұздай болат киінген,
Батпан қару үйірген,
Қорғап бақыт ұясын,
Тастүлектей түйілген
Ұшқыш болғым келеді!

Ар, намысын ақтаған,
Жүректе сыр жаттаған,
Туған елін – ұясын
Жан-тәнімен сақтаған
Ұшқыш болғым келеді!

Ұшқыш болмай немене!
Қуат бітті денеме!
Қанатым бар қайысып,
Жастарға ісім өнеге,
Ұшқыш болғым келеді!

// Қасым Аманжолов - Ұшқыш болғым келеді!