Заттыбек Көпболсынұлы - Ана жыры

Айналғалы жұмыр жердің ұршығы,
Көктегелі бұталарға бүр шығып.
Тыныс берiп дүниеге жел, ауа,
От пен судан жаралғалы тіршілік.

Әсемдіктің барын біліп өмірде,
Азаматтар қалған кезден күрсініп.
Ұнатудың қайғы екенін сезініп,
Жазылғалы ең алғашқы жыр тұнық,
Нелер заман өтпеді ?!

Бейне нәзік жасалғандай шыныдан,
Қанша дәуір қалдырды артта тұнық ән.
Бір ғана жай біріктірді бәрін де,
Ортақ және барлығына бір ұран.

Ол - адамзаттан шыққан сәттен саналы үн,
Өн бойына жүгіргелі нәр-ағын.
Іңкәрлігі ғашықтардың шынайы,
Махаббаты перзентіне Ананың.

Сол арқылы татсақ-дағы азап, мұң,
Туссек-дағы қазанына тозақтың.
Көбелектей отқа апарып салатын,
Албырт сезім, сен не деген ғажапсың?!

Татып көріп ащы дәмін бар удың,
Тек сол үшін іздеп өткен дәру күн.
Бар жақсыны өмірдегі балаймын,
Есіміне Әйел, Ана, Арудың.

Тойымсыздар тоқтамастан арға да,
Ку тіршілік қашан түскен арнаға.
Не көрмеді қазақ қазақ болғалы,
Не көрмеді мынау жатқан сар дала.

Аңдыған жау жармасқанда жараққа,
Қыздарымыз әлсізбіз деп қарап па?
Көп ездерді ерлігімен тәнті етті,
Саны бар да, сапасы жоқ санатта.

Таусылған ба тарихымның сабағы,
Сөз айтады ол да бүгін саналы.
Гауһар қыздың ерлігін кім білмейді,
Кім білмейді Домалақтай ананы?

Шарасыздан айғайлап бір құр өктем,
Қалың қолдан қаймыққанда дір еткен.
Азаматтан әл кеткенде білектен,
Жеңген дейді қыздарымыз жүрекпен.

Қоян жүрек бұққан кезде жаны үшін,
Арулардың аттанғаны тағы шын.
Отанының қарыс-сүйем жері үшін,
Жібермеген дұшпанына намысын.

Кім санаған, қанша ұтылып, қанша ұтты?
Бір нәрсе аян - жауын жерге жаншыпты.
Елдің даңқын, қыздың даңқын шығарған,
Кім білмейді Әлия мен Мәншүкті?

Сор заманда ғашықтарды сорлатқан,
Екі жастың іңкәрлігін жалғапты ән.
Қыз Жібек пен Баян да өтті өмірден,
Махаббаттың ескерткішін орнатқан.

Бір кездері қалпақ киіп, тер төккен,
Қыздарымыз ел табысын селдеткен.
Бүгін аңыз Зылиха мен Кәмшаттар,
Бақыттарын таба білген еңбектен.

Ішке бүкпей жүректегі шыжылын,
Қоймады деп ел басына түз ұлын.
Желтоқсанда әлем тағы байқаған,
Өжеттігін біздің қазақ қызының.

Осылайша елім жасап жас қадам,
Ұландарым айтып еді асқақ ән.
Шаш жұлынып, бас жарылған сол кезден,
Тәуелсіздік тұғырына бастаған.

Міне, бүгін еркін елміз, ерікті,
Жаратушы тілегімді беріпті.
Содан болар, аналарым бақытты,
Содан болар, аруларым керікті.

Рас, жүрдік біраз уақыт қамыға,
Салмақ түсті иықтарға тағы да.
Талпынбасаң тары өспейді танапқа,
Бұлбұл келіп сайрамайды бағыңа.

Тірлік өтті осылайша бұйығы,
Оны еске алу - қиындардың қиыны.
Ерлер қалды бала бағып пәтерде,
Әйелдердің жүк көтеріп иығы.

Айтамыз-ау, әр нәрсені тұспал ғып,
Жасамаған жақсылыққа іштарлық.
Қиындықтың жеңіп шыққан бәрін де,
Бул не деген тіршілікке құштарлық!

Бұл не деген іңкәрлік ед өмірге,
Еттен бе еді, тәндері оның, темір ме?
Қай құдірет оны өлермен ететін?
Деген ойлар қонақтайды көңілге.

Аңғара алмай ару-дүние өзегін,
Отқа оранған ой орманын кеземін.
Ешуақытта аша алмаған ешкім де,
Құпияны мен де ашпаймын, сеземін!

Жұмбақ аз ба жауабы жоқ жер-көкте,
Құр қиялды бесігінде тербетпе.
Ару-Ана - табиғаттың жұмбағы,
Ойламаймын шешуі оның бар деп те.

Жүрек бүгін табиғаттан сыр ұғып,
Күтсек-дағы әрбір таңнан нұр үміт.
Айта алмайды әйел жайлы бір мысқал,
Мың бір шайыр жыр жазса да бірігіп.

Келтірсем де кейбір мәлім дерегін,
Айта алмаймын шығардым деп кемел үн.
Жеткізе алмас әрбір айтқан сөздерім,
Жеткізе алмас барлық жазған өлеңім.

Сондықтан да қарап қойып тұлғаңа,
Сымбатыңа табынумен ұрлана.
Сендерге айтар жалғыз ғана тілегім,
Арнап келген ойларым бар бір ғана.

Сендер барда жүрген жерім нұр әппақ,
Бақыт, шаттық қалар еді тұрақтап.
Сондықтан да жанымызда болыңдар,
Кетпей мүлде әлдеқайда жырақтап.

Өздеріңсіз арман да өмір сүрген бе,
Бәрі қараң, бәрі мәнсіз бір демде.
Ал сендермен әрбір күнім шуақты,
Алаңсызбын өздеріңмен жүргенде.

Осылай деп жаңғыртамын тау ішін,
Жыр оқимын, бөлеп әнге бау ішін.
Жар саламын таусылғанша тынысым,
Айтып өтем жеткенінше дауысым!

// Қуат Қайранбаев - Анаға табыну
t.me/adebiett

Бір күні қалалық әкімдіктен телефон соғып, Олжас Сүлейменовтың жетпіс жылдық мерейтойына байланысты ол кісінің студенттермен кездесуі болатынын айтып, басшылар ол кездесуді менің жүргізгенімді қалап отырғанын жеткізді. Қай басшы екенін білмеймін. Ал бірақ, ол кезде қала әкімі Иманғали Тасмағамбетов болатын. Болғанына бір жарым жылдай болып қалған. Олжастың кешін жүргізіп беріңіз деген әлгі азаматқа, «сенім көрсетіп жатқандарыңызға рахмет. Бірақ мен Олжас ағамен, ең болмаса бір кесе шай ішіп көрген емеспін. Ол кісіге бәлкім менің жүзім таныс боп көрінер, бірақ мені жөнді білмейді деп ойлаймын». «Онда кешті жүргізуге кім лайықты деп ойлайсыз?» деді. Мен ешқандай ойланбастан «Ұлықбек Есдәулет, ол кісімен жұмыстас, қарым қатынаста болған» дедім. «Бірақ сөйлейтін адамдар болса мені қосуларыңызға болады. Тілек айтуға дайынмын» дедім.
Сол аптаның ішінде-ақ кездесу болды. Бардық. Зал студенттерге лық толы. Бірқатар ақын жазушылар отыр екен. Бір кезде Иманғали Тасмағамбетов бастаған топ келді. Арасында Мұрат Әуезов, Сейдахмет Құттықадам бар. Олжас Сүлейменов пен Ұлықбек Есдәулет сахнаға жайғасты.
Алдымен Ұлықбек кездесуді кіріспе сөзбен ашты да, бірден үш ақынға сөз берді. Маған, Жүрсінге және Есенғалиға. Мұндай кездесулерде шағын болса да баяндама жасалынатын таптауырын жүйеден қашқан болу керек.
Үшеуміз сахнаға шықтық. Жасы үлкені мен. Алдымен мен сөйледім. Ойымда Олжекеңе айтам деген сөзім бар. Біраз уақыт бұрын ол кісі бір газетке «Орыс тілі зардап шегіп жатыр. Ол тілге де мемлекеттік тіл деген мәртебе беру керек. Ал қазақ тілінде проблемалар көп. Алдымен сол проблемаларды шешіп алған жөн» деген сөздер айтып, қазақ тілі өз деңгейіне қашан көтеріледі деп шырылдап жүрген көп қазақты ренжітіп тастаған. Соны айтсам деп іштей жұптап жүргемді.
Әрине, сөзімді бірден солай бастағам жоқ. Алдымен Олжас ағамды жетпіс жылдығымен құттықтап алдым да «Олжас аға, сіз қазақтың маңдайына біте қалған ұлы Перзентісіз.
Сіздің өлеңдеріңіз әлемді аралап кетті. «АЗ и Я» кітабыңыз әсіресе қазақ рухын көкке көтерген шығарма деп білеміз. Ал «Невада - Семей» қозғалысын құрып, ядролық полигонның жабылуына бірден бір ықпал еткен Сізсіз. Сондықтан сіздің есіміңіз әдебиет тарихында ғана емес, қазақ халқының тарихында да алтын әріптермен мәңгілік жазылып қалады» дедім де, «бірақ Олжас аға, сіздің жақында айтқан сөзіңізге, яғни қазақ тілінін проблемаларын шешіп алайық, сонан кейін ғана оны қоғамдық мәселелерді шешетін деңгейге көтерейік деген ойыңызға қазақтар қатты ренжулі. Рас, қазақ тілінде проблемалар жетерлік. Бірақ сіз ақын ғана емес, лингвистсіз ғой. Қай тілде проблема жоқ? Орыс тілінде де, ағылшын тілінде де, француз, неміс тілдерінде де проблемалар бар. Яғни тірі тілдердің бәрінде де проблемалар бар. Тек проблема өлі тілдерде ғана жоқ. Мәселен, латын тілінде. Оны сіз жақсы білесіз» дедім. Сонан кейін Олжекеңе ақ тілегімді айтып, бір өлең оқыдым да сахнадан түстім.
Кездесу де аяқталды. Жұрт тарай бастады. Мен есікке беттей бергенімде бір жігіт келіп қапталдас бөлмеге барып шай ішіңіз деді. Барсам, Олжас, Иманғали, тағы басқалары төрге жайғаса бастапты. Шақырылған адамдардың бәрі бір-бірімен қауышып құшақтасып, сәлемдесіп жатыр, мен шамалы тосылыңқырап тұрып қалдым да, ел алдында жүрген азаматтар ғой, сәлем бермесем болмас деп, адам аяғы сирегенде барып сәлем бердім. Иманғали бірден «Тәке, жаңа жақсы айттыңыз. Бұл кісінің құлағына осылай сіңіре беру керек» деді.

// Темірхан Медетбек. "Қайран өмір" кітабынан үзінді
t.me/adebiett

Адамның біліміне ақыл серік,
Ақыл кен таусылмайтын жанға көрік.
Мидан шыққан сөзіңе тіл себепкер,
Қалай айтып сөйлесең өзіңде ерік.
Дегенге аяқ басшы, ой жетекші,
Рақат таппақ адамзат көзбен көріп.
Жақсы менен жаманды сезбек үшін
Біздерге қойған жоқ па мұрын беріп.
Жаман, жақсы әр сөзді естіген соң
Бәрі-дағы тұрады құлаққа еніп.
Тірлікте тырбанып қал сайран етіп,
Ажал келмей тұрғанда шауып жетіп.
Құрметсіз зайыбыңмен өмір сүрсең,
Қотыр бұзау секілді өліп қалдың өліп.
Тұрмыста тірі күнде бол себепкер,
Отырма құр үйіңде бойға сеніп.
Талап қыл, азды-көпті жұмсай ойды,
Әр істің ақырын ақырын ойла, көңіл бөліп.

// Ақан сері - Адамның біліміне ақыл серік
t.me/adebiett

Күңіреніп өткен күндерді,
Түнеріп өткен түндерді
Түнек емес деп кім айтар?
Сый қылмасаң халқыңа,
Келе алмасаң қалпыңа,
Түсе алмасаң салтыңа,
Жүре берсең салпылдап,
Төрт құбыласы тең екен
Дегенді саған кім айтар?
Желмаямен жортпасаң,
Жампоз жүгін артпасаң,
Адырнадай ширығып,
Серпіле бір тартпасаң,
Елдің де сыйы түзелмес,
Ердің де сыры түзелмес.
Көш, көш елім, көш елім,
Көше де жүріп түзелдім.
Көше де жүріп күзелдім.
Көшуде туған нәресте,
Қалды ғой есте әр нәсте.
Салмағын елдің көтеріп,
Демікпей алға кетер нық,
Ширығып белге жетер нық.

// Қабан (Қабылиса) жырау Асанұлы

Ат бірдеңеден үріксе, пысқырады. Ол иісін оңдап (дұрыстап) айырайын деп, мұрнын тазалағаны. Қашан айырғанша пысқырғаны, үріккені басылмайды.
Бір өгізді біреу өкіртіп ұрып жатқанын көп өгіз көріп тұрса да, не екеніне «түсінбейді», ал сиырдың қаны тамған жерді иіскесе болғаны, жер тырнап өкіріп қоя береді.
Әйелі науқастанып қалып, бір шал сиырын саууға өзі барса, сиыры пысқырып, иімейді. Ал әйелі шапанын кигізіп, басына жаулығын орап жіберсе, сиыр иій бастайды. Сауып отырғанда шалдың өңірі түріліп қалса, сиыр қорс етіп сүтін, тоқтата қояды.
Құрт-құмырсқаның иісшілдігі иттен де бетер, ара өзіне керек гүлге бұлтармастан ұшып барып қонады. Құрт өз жапырағына қарай тура жорғалайды. Қандала, бүрге, маса сияқты жәндіктер адамның иісін өздерінің жүз мың адымындай жерден сезеді.

// Жүсіпбек Аймауытов. Жан-жануардың иісшілдігі
t.me/adebiett

Қос өкпені қусырған,
Сумаңдаған жел жаман.
Өсек айт­қан сыртыңнан,
Сыпсыңдаған сөз жаман.
Екі көзін ойнатып,
Қылмыңдаған қыз жаман.
Ашуыңды қайнатып,
Жылмаңдаған ұл жаман.
Сыңарынан айырылып
Сұңқылдаған құс жаман.
Бетіменен жайылып,
Қайырмаған мал жаман.
Барып жетер жеріне,
Бұрылмаған жол жаман.
Айтар сөзін айта алмай,
Сыбырлаған ел жаман.
Аяқ асты тайғанақ,
Жалтылдаған мұз жаман.
Тұра-тұғын барды аяп,
Жылтылдаған түр жаман.
Қайда бізді апарар,
Ебіл-себіл бұл заман?!

// Ақылбек Шаяхмет - Не жаман?
t.me/adebiett

Мен сенен сұрадым:
Талдар сөйлей ме деп,
Түн ішінде ырғалып билей ме деп.
Бұтақтарда сырғадай тербетілген
Жапырақтар бір күні сирей ме деп.

Сен сұрадың:
Жұлдыздар жылай ма деп,
Себепсізден себепсіз құлай ма деп.
Ғарыштағы бос қалып ұялары,
Өлген жұлдыз ешқашан тумай ма деп.

Мен сұрадым:
Ақ гүлдер күлмей ме деп,
Үзілерін қай күні білмей ме деп.
Көктемеде қуантқан бәйшешектер
Күзде бізді ұмытып жүрмей ме деп.

Сен сұрадың:
Бұл күндер өтпей ме деп,
Бұлттай көшіп жыраққа кетпей ме деп.
Сағыныштың тұманы сейіле ме,
Мұнарлана құласа беткейге кеп.

Мен сұрадым:
Азап пенен шаттықтың арасында
Сен мендік мәңгілік боласың ба?
Түнге қарай осылай ұша бермей,
Бір күні кеп қолыма қонасың ба?

Мен сұрадым өзімнің биігімнен,
Сен жыладың: «Сүйем ғой! Сүйемін!» деп..

// Ақберен Елгезек - Түнгі диалог
t.me/adebiett

Қайнарым тұнық болса,
Қайғы-мұң ұмыт болса.
Әсемдік,
Әдемілік –
Әдет пен ғұрып болса.

Бақта гүл жасыл болса,
Айтқан сөз асыл болса.
Дүниені дүркіреткен
Дүр ғажап Ғасыр болса.

Аспаным ашық болса,
Жас жаным ғашық болса.
Жүректің жылғасына
Жыр-бұлақ тасып толса.

Тұрмысым сайлы болса,
Тірлігім тойлы болса.
Төрт түлік түгел өріп,
Төрт мезгіл жайлы болса –

Тілден бал тамызар ем,
Көзден жас ағызар ем,
Сөзден сел,
Көңілден шер
Шығарып –
Тыңдаушының
Таңдайын қақтыратын,
Үздігіп өліп кетпей,
Шыдамай, шақ тұратын –
Жазар ем
Нағыз Өлең!

// Серік Тұрғынбекұлы - Тілек