دوشنبه ۲۶ آذر ۱۴۰۳
شــــــرق
سرمقاله

پژوهش به‌مثابه گفت‌وگو

حمزه نوذری جامعه‌شناس و استاد دانشگاه

در علوم انسانی، پژوهش به‌مثابه یک بینامتنیت است. هیچ پژوهش نابی که به تمامی ناشی از الهام و خلاقیت سوژه باشد، وجود ندارد. به عبارتی، هیچ پژوهشی بدون گفت‌وگو با متون دیگر شکل نمی‌گیرد. پژوهش در علوم انسانی ناظر بر بر این ایده است که هیچ متن مستقل و خودبسنده‌ای وجود ندارد. در پژوهش همیشه مکالمه و گفت‌وگوی مستمری میان یک متن و متون دیگر وجود دارد. پژوهش یعنی بده‌بستان متون با یکدیگر. محقق در یک متن عناصر و پیش‌فرض‌هایی را که در متون دیگر ساخته شده‌‍‌اند‌ آشکار می‌کند، موضع خود را در قبال آنها بیان می‌کند، برخی عناصر را اقتباس می‌کند و با برخی گزاره‌های دیگر نقادانه مواجه می‌شود. یعنی اینکه پژوهشگر در جنبه‌‌های گوناگون با متون مختلف مکالمه و ارتباط برقرار می‌کند. گاهی رابطه متون تا لایه‌های عمیقی مانند مضمون‌ها، مفهوم‌ها و بنیاد نظری گسترش پیدا می‌کند.
پس پژوهش به‌مثابه یک بینا‌متنیت تلقی می‌شود. در برخی پژوهش‌ها، بینا‌متنیت صریح و اعلام‌شده است؛ یعنی نویسنده با نویسندگان دیگر آشکار و روشن گفت‌وگو می‌کند و طرف مکالمه را پنهان نمی‌کند؛ مانند گفت‌وگوی انتقادی مارکس در آثار نقد اقتصاد سیاسی، گروندریسه و سرمایه با ریکاردو و اسمیت. گاهی بینا‌متنیت ضمنی است اما نشانه‌هایی در متن وجود دارد که می‌توان بینا‌متن را تشخیص داد. در پژو‌هش‌های بنیادی و در آثار بنیان‌گذاران هر رشته، گفت‌و‌گو اساس کار است، اما این گفت‌وگو، گفت‌وگوی ساده و گذری نیست، بلکه در فرایند این گفت‌وگو، متون جدیدی تولید می‌شود و افق جدیدی در تحلیل پدیده‌ها به دست می‌دهد. از این طریق بنیادهای علم جدید پی‌ریزی می‌شود.
در‌حالی‌که علوم بسیار تخصصی شده‌اند، متأسفانه این تخصصی‌شدن در برخی جاها مانند دانشگاه‌های ایران باعث کاهش یا حتی گاهی قطع گفت‌وگو میان پژوهشگران و متون پژوهشی شده است. پس نیاز است شرایط و زمینه‌هایی شکل گیرد که پژوهش و تولید متون به‌مثابه یک گفت‌وگو و بینا‌متنیت محقق شود. تا چنین گفت‌وگویی در متون شکل نگیرد، هرگونه ساز‌‌وکاری برای گسترش رشته، گروه و دانشکده میان‌رشته‌ای، فرمالیته‌ای است بدون محتوا؛ صورتی است بدون جان. در‌حالی‌که گاهی پژوهشگران و استادان حتی در یک گروه و دانشکده از متون و پژوهش‌های هم بی‌اطلاع هستند و گفت‌وگوی علمی بین آنها وجود ندارد، چگونه می‌توان از میان‌رشته‌ای سخن گفت. برخی پژوهشگران و استادان برای اخذ طرح پژوهشی از صنعت، سازمان‌های دولتی و بنگاه‌های خصوصی، در مرحله نوشتن طرح‌نامه، نام همکاران از گروه‌های مختلف علمی را درج می‌کنند، اما در مرحله تحقیق خبری از همکاری علمی و گفت‌وگوی رشته‌های تخصصی با یکدیگر نیست.
برخی نیز قائل به این هستند که بین رشته‌های دانشگاهی مرز غیر‌قابل نفوذی وجود دارد و هر رشته بنیاد معرفت‌شناسی، انسان‌شناسی، هستی‌شناسی و روش‌شناسی متفاوتی دارد، پس امکان گفت‌وگو بین آنها وجود ندارد. چنین تفکری نه‌تنها در علم بلکه در جامعه و بین سیاست‌مداران نیز امری رایج است که بر اساس آن، امکان گفت‌وگو‌ بین فرهنگ‌های مختلف ناممکن تلقی می‌شود. به قولی این تفکر بر این ایده استوار است‌ که باید لزوما آن کس باشی تا آن کس را بشناسی.
به نظر می‌رسد دو مسئله باعث شده است موضوع بین‌رشته‌ای برای مدتی برجسته شود؛ الف. فقط تخصصی‌شدن بیش از حد علوم و ب. دورشدن و ‌گفت‌وگونداشتن متون با یکدیگر. نظریه‌ها و متون متفکران بزرگ و تأثیرگذار، بینامتنیتی است که در گفت‌وگوی گاه اقتباسی و گاه انتقادی با متون دیگر شکل گرفته و منجر به نوآوری‌هایی در علم شده است.
پیش‌شرط توسعه میان‌رشته‌ای، این است که مدیران دانشگاه زمینه و شرایط پژوهش‌های مبتنی بر بینامتنیت را فراهم آورند. لازم است پژوهشگران نیز به این نکته برسند که پژوهش اصیل و تأثیرگذار از رهگذر گفت‌وگوی متون با یکدیگر شکل می‌گیرد. بدون چنین زمینه و شرایطی، ایجاد ساختار میان‌رشته‌ای در قالب دانشکده و گروه در‌واقع فرمی است بدون بینش و محتوای میان‌رشته‌ای. تا زمانی‌که قائل به مرزهای سفت و محکم بین رشته‌های علمی تخصصی‌شده باشیم و هرگونه گفت‌وگوی بین متون را ناممکن بدانیم و پژوهش‌های ما فاقد بینا‌متنیت و گفت‌وگوی انتقادی و نوآور با متون دیگر باشند، میان‌رشته‌ای‌های مؤثر و کارآمد شکل نمی‌گیرد.

‍ شمارۀجدید فصلنامۀ مسائل اجتماعی ایران (سال ۱۵، شمارۀ ۳، پاییز ۱۴۰۳) با مقاله‌های زیر منتشر شد:

• مطالعۀ جامعه‌شناختی «تنهایی» در بین سالمندان در شهر شیراز: یک نظریۀ زمینه‌ای
سیروس احمدی، مریم مختاری، سیمین جم‌نژاد

• پیش‌ران‌های مؤثر بر تغییر ارزش‌های اجتماعی معطوف به حکومت مطلوب در ایران امروز
مریم ایرانخواه، سیدحسین نبوی، ابراهیم حاجیانی

• مسئلۀ نسل؛ مطالعات نسلی و سرگشتگی میان تداوم و تغییر در فرهنگ‌های نسلی
جبار رحمانی

• واکاوی حق صمیمیت در نگاه دختران دهه‌هشتادی؛ مطالعه‌ای کیفی در شهر یزد
سارا صادقیه، احمد کلاته‌ساداتی، حسین افراسیابی

• مرور نظام‌مند مطالعات با موضوع خودکشی کودکان و نوجوانان در ایران بین سال‌های ۱۴۰۲-۱۳۸۵
مینا صالحی

• ناهمنوایی زنان با حجاب رسمی در ایران؛ واکاوی دیدگاه موافقان در چهارچوب نظریۀ هراس اخلاقی
سیمین کاظمی

• مطالعۀ فرآیند شکل‌گیری پدیدۀ زباله‌گردی در شهر اهواز
محمدحسین مقدم، معصومه باقری

• از باورهای ذهنی مطلوب تا چالش‌های عملی شکل‌گیری تعاملات با فرزند: یک مطالعۀ زمینه‌ای در شهر یزد
لیدا هاتفی‌راد، مهربان پارسامهر، علی روحانی

- متن کامل مقاله‌ها در سایت مجله (http://jspi.khu.ac.ir) در دسترس است.
- مجلۀ مسائل اجتماعی ایران با امتیاز علمی-پژوهشی از سوی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه خوارزمی منتشر می‌شود.
- قلمرو اصلی فعالیت مجلۀ مسائل اجتماعی ایران، انتشار مقاله‌های علمی-پژوهشی تجربی معطوف به آسیب‌ها و مسائل اجتماعی ایران است، با وجود این، تعریفی محدود از مسائل اجتماعی مورد نظر نیست و از مقاله‌های پژوهشی (نظری و تجربی) از حوزه‌های جامعه‌شناسی، مردم‌شناسی، جمعیت‌شناسی، مطالعات فرهنگی و رشته‌های مجاور که به توانایی ما در شناخت، تحلیل و مدیریت مسائل و شرایط اجتماعی دشوار و پیجیده جامعۀ ایران یاری رسانند، استقبال می‌شود.
- همچنین، درصورت امکان، در هر شماره معرفی و نقد کتاب‌های جدید درباره مسائل اجتماعی (حدود 3000 کلمه) منتشر می‌شود.
- مقاله‌های دریافتی بر اساس روال مجله‌های علمی پژوهشی پس از ارزیابی توسط داوران متخصص در حوزۀ مرتبط با مقاله و با نظر هیئت تحریریۀ مجله به چاپ خواهند رسید. تلاش می‌شود در کوتاهترین زمان ممکن نتیجۀ ارزیابی‌ها مشخص شود و به اطلاع نویسندگان محترم مقاله‌ها برسد.
- از دانشگاهیان و پژوهشگران علوم اجتماعی دعوت می‌شود مقاله‌های دارای ویژگی‌های فوق را برای انتشار به این مجله ارسال فرمایند.

پست الکترونیک: [email protected]
آدرس سایت مجله برای ارسال مقاله: http://jspi.khu.ac.ir
@iran_sociology
#انجمن_جامعه_شناسی_ایران

?کانون آسیب های اجتماعی دانشگاه خوارزمی برگزار میکند:

?افتتاحیه دوره«از حاشیه تا متن»

?باحضور:
دکترسید حسین سراج زاده
(عضو هیئت علمی گروه جامعه شناسی دانشگاه خوارزمی)

?زمان: پنجشنبه،۲۲آذرماه،ساعت۲٠

❗️جلسه به صورت مجازی و در بستر گوگل میت برگزار خواهد شد.

?لینک گوگل میت جهت شرکت در جلسه:
meet.google.com/xcs-voqb-eow

ورود برای تمامی دانشجویان ازاد است

کانون آسیب های اجتماعی دانشگاه خوارزمی

?@kharazmi_socialharms
?@socialharms_khu

روزنامه شرق، سرمقاله
دوشنبه ۱۹ آذرماه ۱۴۰۳

تجلی جامعه مدنی قدرتمند

حمزه نوذری جامعه‌شناس و استاد دانشگاه

در حدود صد سال پیش گرامشی، جامعه‌شناس ایتالیایی، در زندان دوره فاشیستی نوشته است: مهم‌ترین تفاوت شرق و غرب در وجود یا نبود جامعه مدنی است. از نظر او در غرب جامعه مدنی قوی و گسترده‌ای وجود دارد که اجازه تغییرات انقلابی نمی‌دهد؛ به‌این‌دلیل که از وضعیت رضایت دارد و دولت توانسته است اقتصاد را در خدمت جامعه‌ مدنی قرار دهد. در‌حالی‌که در شرق  جامعه ‌مدنی در مرحله جنینی است و به‌همین‌دلیل در شرق، تغییرات ناگهانی مانند انقلاب خیلی سریع پیش می‌رود. علاوه‌بر‌این از نظر گرامشی برای ایجاد تغییرات بنیادین نیاز به اجماع و رضایت گروه‌های مختلف جامعه مدنی است. اما جامعه مدنی قوی فقط در آلمان، فرانسه، انگلستان و آمریکا نیست. اعلام حکومت نظامی در کره جنوبی که با مقاومت و ایستادگی جامعه مدنی کره جنوبی به شکست انجامید، نشان می‌دهد که کره جنوبی دارای جامعه مدنی قوی است که جلوی هر رخداد ضد توسعه‌ای می‌ایستد و اجازه ارتجاع به دولت نمی‌دهد. قبل از گرامشی دورکیم، یکی از بنیان‌گذاران جامعه‌شناسی، اشاره می‌کند که دولت قوی لازم است تا فرد را از سلطه و جباریت خانوادگی، پدرسالاری و صنفی نجات دهد و در مقابل، گروه‌بندی حرفه‌ای (بخوانیم جامعه مدنی) قوی لازم است تا دولت، استبدادی نشود. جامعه مدنی قوی و گسترده اجازه استبدادی‌شدن را به دولت نمی‌دهد و از جامعه محافظت می‌کند. جامعه مدنی در مقابل هرگونه سیاست، برنامه و تغییر رادیکالی که حقوق شهروندان را نادیده بگیرد و گروه‌های مختلف جامعه را اقناع نکند، می‌ایستد.
در اواخر قرن بیستم، ایوانز، جامعه‌شناس معاصر، معتقد است در کره جنوبی دولت، جامعه مدنی و بازار به تعامل و ارتباط مناسبی دست یافته‌اند که توسعه را در این کشور محقق کرده است. او از مفهوم استقلال حک‌شده برای توضیح دولت توسعه‌گرای کره جنوبی استفاده می‌کند. استقلال حک‌شده یعنی دولت در کره جنوبی ابتدا خود را از سلطه گروه‌های قدرتمند خاصی نجات داد و این‌ کار را با ساز‌و‌کار حک‌شدن در جامعه مدنی محقق کرد. دولت، سپس توانست نخبگان اقتصادی و شرکت‌ها را در ارتباط و تعامل مناسب با جامعه مدنی قرار دهد. توسعه در کره جنوبی محصول هم‌افزایی سه عرصه دولت، جامعه مدنی و بازار است. این به آن معنا نیست که کره جنوبی هیچ مسئله و مشکلی ندارد و نظم حاکم آن بدون هیچ‌گونه نشتی است اما آرایش مناسبی بین سه عرصه جامعه مدنی، دولت و بازار ایجاد شده است. هرچند که به جهت قدرت روزافزون شرکت‌های بزرگ، این کشور نیاز دارد مجددا آرایش بین سه عرصه را بازبینی کند. تجربه شکست اعلام حکومت نظامی نشان داد که جامعه مدنی کره‌ جنوبی اعم از احزاب، رسانه‌ها، اتحادیه‌های کارگری و... قدرتمند هستند و اجازه نمی‌دهند جامعه در مقابل زیاده‌روی‌های دولت آسیب ببیند. زمانی که قدرت سیاسی حاکمه به این نتیجه رسید که جامعه مدنی مقاومت می‌کند و اجازه نمی‌دهد جامعه به شیوه حکومت نظامی اداره شود، هرچند قانون این اختیار را به رئیس‌جمهور داده است، عقب نشست و به خواست جامعه مدنی تن داد، از جامعه عذرخواهی کرد و بسیاری از دولتی‌ها استعفا دادند. جامعه مدنی در مقابل زیاده‌‌روی‌های دولت و بازار، خود را متجلی می‌کند. در مواجهه با سیاست‌ها و رفتارهای نادرست در دو عرصه دولت و بازار است که جامعه مدنی خود را نشان می‌دهد. جامعه مدنی یکدست وجود ندارد، اما در مواجهه با سیاست‌ها و عملکرد نامناسب دولت و بازار تا حدی یکدست می‌شود. جامعه مدنی در ایران نیز در چند روز گذشته در مقابل قانون حجاب و عفاف دغدغه‌ها، نگرانی‌ها و مباحثی با هدف انسجام اجتماعی، حقوق شهروندی، جلوگیری از خشونت و... مطرح کرده ‌ که لازم است دولت (نه به معنی قوه مجریه، بلکه قدرت به معنای عام) به آن توجه کند. در کل جامعه مدنی و قدرت آن برای انسجام اجتماعی و جلوگیری از هرگونه تغییرات ناگهانی پس‌رونده لازم است. جامعه‌ مدنی قوی لازم است تا از کالایی‌سازی همه چیز و همه‌ کس و دولت‌خواسته و دولت‌ساخته کردن جامعه جلوگیری شود. جامعه مدنی قوی برای دولت مفید‌تر از ضعیف‌بودن آن است. برخلاف برخی افراد که معتقدند در ایران جامعه مدنی وجود ندارد یا بسیار ضعیف است، ما شاهد جامعه مدنی رو به توسعه‌ای هستیم که بیش‌ازپیش در مقابل دولت‌گرایی و بازارگرایی مقاومت می‌کند و خواستار تنظیم هر دو با خواست و اراده جامعه مدنی است.

دوشنبه  ۱۳ آذر
شـــــرق
سرمقاله
علوم اجتماعی؛ دولت و بازار
حمزه نوذری جامعه‌شناس و استاد دانشگاه
چند سالی است که زاد‌روز دکتر غلامحسین صدیقی در 12 آذر توسط اصحاب علوم اجتماعی به نام روز علوم اجتماعی گرامی داشته می‌شود. یکی از مهم‌ترین رشته‌های علوم اجتماعی، جامعه‌شناسی است. بنیان‌گذاران جامعه‌شناسی در گفت‌وگوی اقتباسی، انتقادی و نوآورانه با علومی مانند فلسفه، روان‌شناسی، اقتصاد و تاریخ، مبانی علم جامعه‌شناسی را بنیاد گذاشته‌اند. جامعه‌شناسی به غیر از گفت‌وگوی اقتباسی و انتقادی با سایر علوم با دو عرصه اصلی مواجه بوده است؛ دولت و بازار. برخی متفکران تلاش کرده‌اند تا خطر دولت‌گرایی در عرصه اجتماعی را نشان دهند. فوکو سعی کرده نشان دهد اداره عقلانی رفتار انسان به کمک ابزارهای دولتی چه پیامدهایی برای جامعه دارد. فوکو به خطر بیش از حد حکومت‌کردن هشدار می‌دهد. از این منظر، اداره کردن جامعه توسط دولت باید مورد نقد قرار گیرد که خود را در قالب نهادهای انضباط‌بخش نشان می‌دهد. نقد فوکو به دولت به دلیل زیاده‌روی‌هایش و ادعای عقلانیتش در حکومت‌کردن است. این همان نکته‌ای است که علم اقتصاد کلاسیک و نوکلاسیک و مکتب اطریش بر آن تأکید دارند. در این میان، مواجهه برخی جامعه‌شناسان با دولت در این است که دولت اهداف و روش‌هایش را اصلاح و عقلانی سازد. از نظر آنها، دولت با درپیش‌گرفتن برخی اهداف و روش‌ها از جامعه دور و بیگانه می‌شود. به عنوان مثال بحث دورکیم این است که دولت لازم است از استبداد گروه‌های خاص جلوگیری کند اما خود دولت هم می‌تواند استبدادی شود، ازاین‌رو جامعه‌ای قوی لازم است تا در مقابلش بایستند. گروه دیگری از جامعه‌شناسان این بحث را مطرح می‌کنند که بسیاری از عرصه‌ها فاقد سامان‌مندی و نظارت دولتی است و دولتی که باید آنجا باشد، نیست و در مقابل جاهایی است که نباید باشد. جامعه‌شناسان کمتری نحوه مواجهه با بازار آزاد را به نحو بسنده و کافی تئوریزه کرده‌اند.
یکی از آنها کارل پولانی است که هرچند جامعه‌شناسی رسمی نخوانده اما نظریه‌ای جامعه‌شناسانه درباره بازار آزاد مطرح کرده است. او معتقد است که بازار آزاد جز تباهی برای جامعه چیزی به بار نمی‌آورد. منطق بازار آزاد یعنی کالایی‌شدن همه چیز که هیچ تنظیم‌گری را از جانب جامعه نمی‌پذیرد. انسان و زمین در رویکرد بازار آزاد به مثابه کالایی در می‌آیند که تابع نظام قیمتی بازار می‌شوند که هر دو را تباه می‌سازد. کمتر جامعه‌شناسی سراغ داریم که در نظریه جامعه‌شناسانه نحوه مواجهه با دولت و بازار را توأمان روشن کرده باشد. در میان جامعه‌شناسان، ماکس وبر سعی می‌کند هم تنظیم‌گری عقلانی بازار و ضرورت آن را روشن کند و هم بوروکراسی عقلانی اداری، کارکرد و پیامدهایش را توضیح دهد. از یک سو او تلاش می‌کند نشان دهد تنظیم‌گری بازار با آزادی بازار منافات ندارد به شرطی که تنظیم‌گر عقلانی باشد؛ یعنی آزادی کنشگران بازار و رقابت را تضمین و از انحصار بازیگران قدرتمند جلوگیری کند. به طور کلی، جامعه‌شناسان تلاش کرده‌اند نشان دهند که چگونه از یک سو فرایندهای اقتصادی و بازار و از سوی دیگر بوروکراسی و اداره‌کردن دولتی موجب عدم تعادل جامعه نشود. جامعه‌شناسان دو نگرانی اصلی دارند؛ نخست اداره‌کردن دولتی جامعه و دوم، بازار آزاد که به گونه‌ای نظام‌مند به سازو‌کارهای دموکراسی بی‌توجه است. اقتصاد‌دانان جریان اصلی غالبا یک نگرانی دارند و آن دولت بزرگ است. یعنی نوعی حکومت‌مندی اقتصاد که به مکانیسم بازار بی‌توجه است. نظام مبتنی بر اداره‌کردن دولتی همه چیز و نظام بازار آزاد هر دو جامعه‌ مدنی یعنی گروه‌ها، انجمن و تشکل‌های اجتماعی و همچنین جنبش‌های اجتماعی را نامفید و ضدنظم می‌دانند، درحالی‌که جامعه‌شناسان در چنین حرکت‌های جمعی، نوعی رهایی از دولت‌گرایی و بازارگرایی می‌بینند. جامعه‌شناسان ایرانی کمتر به نحوه مواجهه با دولت و بازار آزاد توأمان توجه کرده‌اند. آنها یا به این متهم می‌شوند که مباحث آنها نهایتا به دولت‌گرایی بیشتر منجر می‌شود، یا نتوانسته‌اند مسئله اقتصاد و بازار را به طور بسنده‌ای بررسی کنند. پس جامعه‌شناسان اکنون باید به این بیندیشند که در تحلیل‌های جامعه‌شناسانه چگونه دولت و بازار آزاد را توضیح دهند و نسبت این دو عرصه را با جامعه روشن کنند. علم اقتصاد متعارف این موضوع را مطرح می‌کند که عقلانیت فردی و اقتصادی بهتر از عقلانیت دولتی است و زمانی این برای جامعه‌شناسی مسئله‌مند می‌شود که اقتصاد‌دانان پیشنهاد می‌کنند این نوع عقلانیت باید به عرصه‌هایی که منحصرا یا عمدتا اقتصادی نیستند، گسترش یابد. شاید وقت آن رسیده است که جامعه‌شناسی بیشتر از پیش در مقابل دو رویکرد دولت‌گرایی و بازار‌گرایی به دیدگاه آرایش‌های مناسب بین جامعه مدنی، دولت و بازار توجه کند.

? به مناسبت نکوداشت روز علوم اجتماعی ایران
اتحادیه انجمن‌های علوم اجتماعی ایران و شماری از انجمن‌های عضو اتحادیه، همراه با انجمن جامعه‌شناسی ایران، نشست‌هایی به شرح جدول پیوست برگزار می‌کنند.
این نشست‌ها در زمان‌ها و مکان‌های مختلف برگزار می‌شود که در جدول مشخص شده‌اند.‌

t.me/uissa1400
#اتحادیه_انجمن‌های_علوم_اجتماعی_ایران