تصویری کمتر دیده‌شده از گنبد فراز سرداب سامرا مربوط به سال ۱۲۸۷ق./۱۸۷۰م.

منبع: آرشیو اخیراً آزادشده‌ی کاخ گلستان.

این گنبدخانه که روی سرداب سامرا قرار دارد، تا چند سال پیش، در اختیار اهل‌سنت سامرا قرار داشت و به صورت مستقل از حرم عسکریین(ع) اداره می‌شد.
نوشته‌ی بالای تصویر فوق، گواهی می‌دهد که این بنا به عنوان بنایی شیعی، با نام «گنبد مطهر صاحب‌الامر» سابقه‌ای دیرپا داشته است.

https://t.me/konjetarikh

⭕️عوارض عینکی که نمی‌توان برداشت!

? برخی از عزیزانی که با احادیث اهل بیت علیهم السلام سر و کار دارند، طوری رفتار می‌کنند که گویی الفاظ را از دو لب مبارک امام معصوم علیه السلام شنیده‌اند. در حالی که آنها به «حدیث» به واسطه بازنویسی مکتوب آن، با دست کم چندین بار نسخه‌برداری دست یافته‌اند. (فعلاً به بخش شفاهی آن کاری نداریم.)‌

? جا دارد بین «اصل کلام امام علیه السلام» با «بازنویسی و نسخه‌برداری از آن»، تمایز قائل شد. ما متاسفانه آموزه‌های اهل‌بیت علیهم‌السلام را نه مستقیماً، که از پشت شیشه عینک «نسخه‌برداری کاتبان» می‌بینیم و این عینک عوارض خاص خود را دارد. گاهی درست نشان می‌دهد، گاهی هم لک می‌شود و سبب ابهام بیننده می‌گردد.

?این تفکیک به معنای عدم اعتماد مطلق به «نسخه‌برداری» نیست و چیزی از ارزش میراث علمی خاندان نبوت علیهم‌السلام نیز نمی‌کاهد. غرض، توجه به احتمال وجود تفاوت بین «اصل کلام» و «نقل کلام» است.

?وقتی با حدیث مکتوب سروکار داریم، یعنی در چند لایه، انسان‌هایی از روی نوشته قبلی متن را بازنویسی کرده‌اند. این که موضوع نوشته چیست و آیا کاتبان به متنی که از روی آن نوشته‌اند‌ شخصاً باور داشته‌اند یا خیر، در بروز و ظهور آسیب‌های مربوط به فرآیند استنساخ، از قبیل تصحیف کلمات، جاافتادگی خطوط، جابجایی اوراق در متون طولانی و... چندان اثری نمی‌گذارد. اینها عوارض مربوط به نسخه‌برداری است و ممکن است در محبوب‌ترین و دقیق‌ترین متنها نیز رخ دهد. (کما این که در بازنویسی قرآن‌ها نیز گاه رخ می‌دهد.)

? پس وقتی با یک «حدیث مکتوب» مواجه می‌شویم، یعنی بالاجبار، آن را از پشت عینک «نسخه‌برداری کاتبان» می‌نگریم و خواه این متن احادیث نورانی اهل بیت علیهم السلام باشد، خواه کلمات دشمنان آنها، بروز عوارض نسخه‌برداری در آن، محتمل است. هر چه این متن کهن‌تر باشد و تعدد واسطه‌ها و نسخه‌برداری‌ها در آن بیشتر باشد، این احتمال افزایش می‌یابد و این که ما عمیقاً به گوینده‌ی اولیه‌ی متن ارادت داشته باشیم یا عمیقاً از او بیزار باشیم، تغییری در این موضوع ایجاد نمی‌کند.

? با این عینک چه باید کرد؟

متاسفانه فعلا راهی برای برداشتن این عینک از چشمانمان نداریم. اما میتوانیم با استفاده از راه‌هایی بکوشیم آن را پاکیزه‌تر کنیم و آسیب‌های مربوط به استنساخ را در حد میسور کاهش دهیم. این کار روش‌های مخصوص خود را دارد و باز هم به اعتقاد یا بیزاری ما از منظره‌ای که به آن می‌نگریم، ارتباطی ندارد.

?مصححین متون حدیثی در طی نسل‌های متمادی با زحمات فراوان، روشهای خاص خود را تولید کرده و ارتقا داده‌اند. ( مثلاً یکی از رایج‌ترین آنها، مراجعه به نسخه‌های مختلف یک کتاب یا یک حدیث مشخص بوده است که در موارد متعددی سبب پیدایش نسخه بدل‌ها شده است. نسخه‌بدل‌ها به ما کمک می‌کند که بدانیم ممکن است کلمه‌ای که در حدیثی به چشم ما میخورد، در واقع چیز دیگری باشد.) به هر حال، این فن ظرائف زیادی دارد که در جای خود قابل گفتگوست.

? نکته مهم اینکه: امروزه با تسهیل و تسریع دسترسی و جستجو در میان آثار متعدد شیعه و سنی، به نظر می‌رسد روش تصحیح متون نیز دستخوش تحول شده است. به عبارت دیگر، برای کاهش احتمال بروز آسیب در نقل، ضرورت دارد که الفاظ مد نظر خود را حتما در میان «تمام منابع» جستجو کنیم. مثلاً برای رفع تصحیف برخی احادیث امامیه، لاجرم باید از احادیث اهل تسنن هم یاری گرفت و به عکس.
توجه داریم که این مراجعه، نه یک مراجعه اعتقادی که یک مراجعه متن‌شناسانه است و دقیقا به همان دلیل بالا، هیچ ارتباطی با پذیرش یا رد باورهای طرفین ندارد.

#مطالعات_حدیثی

https://t.me/konjetarikh

درسی از مراسم رونمایی «مصحف مشهد رضوی»

?امروز مراسم رونمایی از چاپ فاکسیمیله «مصحف مشهد رضوی» در مشهد مقدس با حضور چشمگیر اساتید نامدار حوزه و دانشگاه برگزار شد. (برای مشاهده مراسم اینجا را ببینید) مشاهده‌ی این رویداد برای علاقمندان به حوزه‌ی پژوهش‌های مرتبط با تراث تاریخی، تجربه‌ای دلپذیر و شیرین بود. (برای آشنایی بیشتر با ویژگی‌های ممتاز این نسخه خطی، که قدمت آن به حدود سال‌های ۵۰ تا ۱۰۰ ق. بازمی‌گردد، اینجا را انتخاب کنید)

?این رویداد به شکلی نمادین ارکان تولید یک اثر فاخر علمی را در خود جا داده بود:

▪️رکن اول، پژوهشگری دغدغه‌مند که سال‌ها در حوزه‌ی تخصصی کار خویش زحمت کشیده و اصطلاحا دود چراغ خورده است، محرک اصلی این پروژه بود. او با نظر کارشناسی خود، توانسته بود این نسخه را از میان هزاران نسخه موجود در کتابخانه‌های ایران شناسایی کند و به فراست، ضرورت کار برای روی آن را دریافته بود و توانسته بود طی سال‌های گذشته، نتایج علمی تحقیقاتش بر روی این نسخه را به زبان آکادمیک در کنفرانس‌های بین‌المللی در اختیار نخبگان مطالعات قرآنی در سراسر دنیا بگذارد.

▪️دوم، از مدیران آستان قدس رضوی باید یاد کرد که با تسهیل دسترسی و حمایت، اجازه‌ی انجام تحقیقات را از ابتدا تا انتها به پژوهشگر دادند و مراسم فاخر امروز را برگزار کردند. این حمایت وقتی ارزش خود را بیشتر نشان می‌دهد که به یاد داشته باشیم: گاه، سنگ‌اندازی تنها یک مقام مسئول، می‌تواند امکان پدید آمدن یک پژوهش فاخر را در نطفه از بین ببرد.

▪️دست آخر، باید به نقش موسسه‌ی آل‌البیت ع اشاره کنیم که به عنوان موسسه‌ای خصوصی از پژوهش و انتشار این اثر حمایت مادی کرد.
واقعیت امر این است که انجام یک پژوهش فاخر، با مقیاس دخل و خرج‌های شناخته‌شده‌ی معمول، فاصله‌ای جدّی پیدا می‌کند و تنها با حضور اسپانسرهایی قوی می‌توان آن را به سرانجام رساند. مشکل بزرگ اینجاست که در بسیاری از موارد، حامیان مالی شناخت درستی از فضای علمی بین‌الملل و از پژوهشگران توانمند (رکن اول) ندارند و به سختی حاضر می‌شوند از پروژه‌هایی حمایت کنند که تنها مخاطبانی در میان نخبگان دارد.

?به هر حال، برنامه امروز نمادی بارز از همکاری مثبت این سه رکن مهم بود. سه رکنی که اگر به معاضدت یکدیگر برخیزند، کارهایی بزرگ انجام می‌دهند و اگر از یکدیگر دوری گزینند، هیچ یک توان تولید چنین آثاری را ندارند.

https://t.me/konjetarikh

⭕️ داستانی کردن تاریخ

?گاهی اوقات یک متن تاریخی را می‌خوانیم و حس می‌کنیم اشکالی دارد. درمی‌یابیم که در روایتگری آن، عیبی هست، امّا نمی‌توانیم آن را به وضوح نشان دهیم یا برای دیگران تبیینش کنیم.

? در اینگونه موارد، پژوهشگران به دنبال راهکارهایی می‌روند که حسّ شمّی خود را به دلیل، تبدیل کنند. دلیلی که آن را بتوان با دیگران مطرح ساخت و در موردش به گفت‌وگوی علمی نشست.

?مقاله‌ی «داستانی کردن تاریخ در کتاب تلخیص تاریخ نبیل زرندی» نمونه‌ای از چنین تلاشی است. مقاله بر روایت کتاب منسوب به نبیل زرندی از ماجرای آغاز دعوت میرزا علی‌محمد باب در شب پنجم جمادی الاولی ارتکاز دارد؛ یعنی شبی که باب نزد ملّاحسین بشرویی، ادّعایش را آشکار نمود و سبب گرویدن او به عنوان اوّلین مؤمن گردید. این روایت که به گستردگی بر منابع دیگر، اثر نهاده، از جنس همان متون تاریخی آکنده از غرائب است.

?در این مقاله، عملاً با مقایسه‌ی تطبیقی منابع مرتبط با ماجرای این ملاقات، روشی برای بحث تاریخی در مورد چنین متونی پیشنهاد شده است. مقاله نشان می‌دهد که چگونه وقایع تاریخی دستخوش تغییر و تحوّلات ایدئولوژیک بعدی شده و داستانی اغراق‌آمیز حول هسته‌ی اصلی آن پدید آمده است. داستانی که هر چه باشد، از اصل ماجراهای رخ‌‌داده، فاصله‌ی زیادی دارد...

?این مقاله با همراهی استاد رسول جعفریان در شماره دهم مجله پژوهشهای علوم تاریخی دانشگاه تهران چاپ شده است. برای دریافت مقاله، اینجا را انتخاب کنید.

#نگاه_تاریخی #شیخیه #بابیه

@konjetarikh

Telegram

کُنجِ تاریخ

دوفصلنامه‌ی پژوهش‌های علوم تاریخی، شماره دهم، پاییز و زمستان ۱۳۹۳. @konjetarikh

دوفصلنامه‌ی پژوهش‌های علوم تاریخی، شماره دهم، پاییز و زمستان ۱۳۹۳.

@konjetarikh