Մեր մեծերը
Հիշատակի օր
ԵՂԻՇԵ ՉԱՐԵՆՑ
Արևը նորից անհոգ կխնդա՝
Փռելով չորս դին լուսավոր գանձեր,
Եվ մայրս անգամ էլ չի՛ հավատա,
Որ եղել եմ ես, ապրել ու անցել․․․

․․․ 87 տարի առաջ՝ նոյեմբերի 27-ին, իր կյանքի վերջին ժամերն էր բերդում ապրում հայ պոեզիայի մինչ այժմ չնվաճված Գագաթը՝ Չարենցը․․․

Ասպարեզ» թերթն իր 1962 թ-ի հունվարի 19-ի համարում անդրադարձել էր Նաիրի Զարյանին և Չարենցի «Պատգամ» բանաստեղծությանը. Մարգարեաշունչ այդ պատգամի բանալին Չարենցը կվստահի գրող Նաիրի Զարյանին, ու Չարենցի միամիտ վստահությունն հանդեպ Նաիրի Զարյանի՝ ճակատագրական կդառնա իրեն համար. Չարենցը կձերբակալվի...

1935 թ-ից սկսած Չարենցի դեմ իսկական թակարդներ կլարեն, նրան կհեռացնեն հրատարակչությունից և գրողների միությունից։
1936 թ-ի սեպտեմբերի 24-ից Չարենցը կենթարկվի տնային կալանքի։
Հայտնի է նաև, որ այդ օրերին, գրազի համար, մի գիշերում Չարենցը գրել և հաջորդ օրը պատռել է վեց տասնյակից ավելի քառյակ։
1936թ-ից ավելի կուժգնանան հալածանքներն ու Չարենցը մեկուսացված կյանք կվարի՝ սպասումների մեջ․․․

1936 թ-ի հունիսի 20-ին Անդրերկրկոմի ղեկավարության հետ Խանջյանը կսկսի բանակցություններ վարել, որպեսզի Չարենցին թույլատրեն մեկնել արտասահման՝ բուժման նպատակով։
Սակայն Խանջյանի դավադիր սպանությունը կձախողի Չարենցի մեկնումը։

1937 թ-ի նոյեմբերի 27-ի առավոտյան ժամը 7։00-ին, Կենտրոնական բանտի հիվանդանոցում, օրեր շարունակ տևած անգիտակից վիճակից հետո, 1937թ-ի նոյեմբերի 26-ի գիշերը բոլորից լքված և անօգնական, իր մահկանացուն կկնքի Եղիշե Չարենցը՝ ժամանակի մեծագույն բանաստեղծը։

Մարտի 13-ին լրացել էր նրա 40 տարին․․․
Հաջորդ օրը կկատարեն դիահերձում, և արձանագրության մեջ կասվի․
«Քննության է դրված տղամարդու դիակ, միջինից ցածր հասակով, խիստ նիհարած։ Ձախ նախաբազկի արտաքին մակերեսին եղել է դաջված.«1927 թվականի հունվար, Ա.Չ»։

Անջինջ գրերով բանաստեղծը մարմնի վրա արձանագրել էր իր մեծ սիրո՝ Արփենիկ Չարենցի մահվան թվականը․․․

Հայ պոեզիայի անհասանելի ու չնվաճված Գագաթը կմեռնի և գերեզմանի էլ չի արժանանա, բայց կհավերժանա՝ ժամանակին լքված լինելով իրեն հավերժացնողներից․․․

Эдуард Манвелян-ի էջից

ԱՆՎԵՐՆԱԳԻՐ

Կնոջս և բարեկամիս՝ Իզաբելլային

Իմ մահվան օրը կիջնի լռություն,
Ծանր կնստի քաղաքի վրա,

Ծանոթ կնոջ պես այրի կամ դժբախտ,
Բարեկամուհու նման տխրատեսք։
Լուրը կշրջի փողոցները նախ,
Ապա կմտնի դուռ-դարպասից ներս...

Ստվերի նման, տնից-տուն,
Կկանգնի հյուրի պես մռայլ,
Կկանգնի, ինչպես լռություն՝
Տարածված ամբողջ քաղաքի վրա։
Եվ համր մի պահ՝ գիշերվա կեսին,
Բոլորի սրտում կկանգնի հանկարծ
Անհաղորդ, ինչպես հեռավոր լուսին,
Իմ դեմքը՝ արդեն հավիտյան հանգած։
Եվ մարդիկ՝ երեկ կյանքիս անծանոթ,
Եվ երբեք, երբեք դեմքս չտեսած,
Եվ մարդիկ՝ միայն երբեմն ինձնով
Իրենց ֆանտաստիկ առասպելն հյուսած,
Եվ մարդիկ՝ անգամ երգերիս անգետ,
Մարդիկ, որ թեև կյանքիս արձագանք՝
Մնացել են լոկ վկա անտարբեր
Եվ կարծել են, թե ես վաղո՜ւց չկամ,—
Այդ բոլոր մարդիկ իմ մահվան բոթից,
Որպես ընդհանուր աղետից սարսած՝
Զարմացած կզգան ինձ այնքա՜ն մոտիկ
Եվ հանկարծ այնքա՜ն թանկ ու հարազատ...
Եվ երկրում, ինչպես բարձրանա փոշի,
Եվ հոգիներում, ինչպես հուշ հառնի,—
Ելնելով անցած օրերիս նաշից,
Իմ ուրվականը պիտի սավառնի։
Եվ քաղաքներում, և գյուղերում խուլ,
Անցորդներն՝ իրար անծանոթ անգամ,
Աչքերում իրար և հայացքներում
Պիտի միևնույն թախիծը կարդան...
Եվ դեմքով տխուր և լուռ աչքերով
Պիտի միևնույն սուգը հաղորդեն,
Երգերիս հանդեպ անսահմա՜ն ներող,
Մոռացած բոլոր հանցանքներս արդեն...
Կբանան ոմանք իմ գիրքը գուցե,
Կթերթեն դանդաղ, կկարդան տողեր,
Տարտամ շարժումով գիրքը կգոցեն,
Եվ թախիծը խոր հուշս կողողե։
Եվ գուցե միայն սենյակում մի խուլ,
Գլուխը թեքած պատկերիս վրա՝
Կնայի մի կին աչքերիս տխուր,
Եվ կարցունքոտվեն աչքերը նրա։ —
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Եվ ինչպես կյանքում՝ տարինե՜ր առաջ,
Հուշերում հանկարծ անցյալը բուրի,
Երազանքներում գուցե իմ անցած
Եվ արդ իմ հառնած գրքում հուշերի...
Այն, որ ե՛ս էի, որ ի՛մն էր առաջ,
Արդեն չի հառնի և ոչ մի գրքում
Եվ ո՛չ մի գրքում՝ աշխարհում գրած,
Եվ ո՛չ մի գրքում, և ո՛չ մի գրքում...

Ես ուրիշ տեսակ զոհ եմ, ես իմ զոհն եմ՝ աներևույթ շղթաների մեջ: Բանաստեղծն ու թագավորը զոհ պիտի լինեն: Թագավորը զոհ եղավ՝ երկիր կունենա, զոհ չեղավ՝ աթոռ: Բանաստեղծը զոհ եղավ՝ երկիր կունենա, ժողովուրդ կունենա, զոհ չեղավ՝ ինքն էլ չի լինի...

Լինում են պահեր, որ քիչ է մնում'
Մարդ իր կոչումն ու պարտքը մոռանա
Եվ գլուխն առնի թողնի հեռանա
Անիմանալի այս խորք ու ձևից,
Հանապազորյա կրքերի ձեռից,
Հոգսերի բեռից հանապազօրյա...
Թողնի հեռանա այս առուփախից,
Այս անէության տիրական վախից,
Խառնակ խոհերից, խանդ ու խաղերից,
Հրամաններից, հրավերներից,
Անվերջ կրկնվող աղմուկ ու վեճից,
Ներշնչում կոչվող
Կեսգիշերային բայղուշ - բվեճից,
Հորդորանքներից,հանդիմանանքից
Եվ մինչև անգամ իր դավանանքից...
Թողնի հեռանա իր տուն ու տեղից,
Հույս ու հուշերի պղտոր հեղեղից,
Երազանքներից դրոշակակիր
Եվ այն ամենից, որ կամաց - կամաց
Իրար մերժելով, իրար մերվելով
Գալիս գումարվում ու դառնում են կյանք,
Եվ դառնում են բախտ ու ճակատագիր։
Լինում են պահեր, որ քիչ է մնում'
Ամեն ինչ թողնեմ ու լուռ հեռանամ...
Բայց քեզնից ինչպես և ուր հեռանամ
Ամենազորեղ իմ անզորություն,-
Իմ անտանելի բնավորություն։
Համո Սահյան