تصویر راست: کتیبه ساخت کاروانسرا (موزه اراک)
تصویر چپ: کتیبه ساخت آب‌انبار (موزه ساوه)

@Ganjineh_channel

بیشتر تلاش‌هایی که در دوره اخیر برای تاریخ‌نگاری عتبات عالیات، به قلم نویسندگان شیعه انجام و منتشر شده، از دقت علمی بالایی برخوردار نیست. چراکه این نوشته‌ها عمدتاً متن‌محور و تا حد زیادی مبتنی بر منظومه‌های چهارگانه‌ای است که مرحوم شیخ محمد سماوی (د 1370ق) در تاریخ هر یک از عتبات عالیات عراق در نجف، کربلا، کاظمین و سامرا سروده است.
متأسفانه بیشتر نویسندگان معاصر، بی‌توجه به آنکه منظومه‌های سماوی به زبان شعر و در قالب «ارجوزه» سروده شده و نباید به آن به چشم پژوهش یا نوشته علمی نگریست، آنها را - بدون رویکرد انتقادی - مبنای خود در نگارش تاریخ تحولات معماری عتبات عالیات قرار داده‌اند (برای نمونه، بنگرید به مدخل‌های آستانه‌های ائمه (ع) در دایرةالمعارف تشیع).

البته باید به دشواری نگارش تاریخ علمی و دقیق برای عتبات نیز اذعان داشت؛ چراکه بیشتر مورخان، اهتمام چندانی به ثبت اخبار تحولات معماری نداشته‌اند و بازیابی آگاهی‌های اندک و پراکنده موجود در این باره، نیازمند تتبع گسترده‌ای در منابع تاریخی مختلف است. همچنین گزارش ساخت و سازهای عمرانی، معمولاً به شکل کتیبه‌هایی روی بناها ثبت می‌شد که بیشتر آنها نیز در بازسازی‌ها و توسعه‌های بعدی از بین می‌رفت. این مسئله، لزوم محافظت بر کتیبه‌ها و شواهد مادی باقی‌مانده را نشان می‌دهد. نگارنده برای تأکید بر ضرورت این مسئله ـ که پرداختن تفصیلی به آن مجال دیگری می‌طلبد ـ در اینجا به معرفی مدرک تاریخی مغفولی اکتفا می‌کند.

کارستن نیبور (د. 1815م) جهانگرد آلمانی، در سفرنامه خود، وجود کتیبه‌ای در مسجد کوفه را گزارش داده که گویا امروزه نشانی از آن باقی‌نمانده. او متن کتیبه را بدین شرح بازخوانی کرده است: «هذه العمارة مشهد ....... مسلم بن عقیل ابن ابی‌طالب علیه السلام فی ایام الصاحبین المخدومین علی الحق والدین و شمس‌الدین والدی محمد ابن محمد الجونی اعزّ الله انصار دولتهما بتولّی ارقاب عبیدهما محمّد ابن محمود الرازی وأبی المحاسن ابن احمد التبریزی عفی الله عنهما فی شهور سنت احدی وثمانین وستمائة وصلّی الله علی سیدنا محمد وآله».

واضح است که این کتیبه، به اسامی علاءالدین عطاملک و شمس‌الدین جوینی، دو برادرِ دولتمرد نام‌آشنای دوره ایلخانی اشاره دارد که نیبور در خوانش برخی کلمات آن از جمله نسبت «جوینی» در نام این دو برادر دچار اشتباه شده (چنانکه «والدی» نیز باید «ولدی» خوانده شود).

این کتیبه، از بازسازی مزار مسلم بن عقیل در دوره ایلخانی، به دستور برادران جوینی در سال 681ق پرده برمی‌دارد که گویا در سایر منابع، به این اقدام آنان گزارش نشده است. البته در منابع تاریخی به اقدامات عمرانی دیگر عطاملک جوینی در نجف و کوفه همچون ساخت رباط گرداگرد مشهد امام علی (ع) و حفر قنات و آب‌رسانی به نجف و ساخت حوض آب در مسجد کوفه اشاره شده است.

✍ احمد خامه‌یار

#کوفه #نجف #نجف_اشرف #عتبات_عالیات

https://t.me/ganjineh_channel_images/6

شب سفرنامه‌های حج

هفتصدو پنجاه و چهارمین شب از شب‌های فرهنگی مجله بخارا اختصاص یافته است به سفرنامه‌های حج که به زبان فارسی منتشر شده است. این مراسم در ساعت پنج بعدازظهر یکشنبه هفدهم تیرماه ۱۴۰۳ با حضور و سخنرانی: رسول جعفریان، احمد خامه‌یار، محمدحسین دانایی، کامران محمدحسینی و علی دهباشی در تالار فردوسی خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار خواهد شد. در این نشست، همچنین اسلایدشو «حج» از آثار جمشید بایرامی به نمایش درخواهد آمد.

در سفرنامه‌های حج ویژگی‌های بسیاری برای پژوهش وجود دارد: مردم‌شناسی، مسیرهای طی‌شده در طول سفر در ادوار گوناگون، مخاطرات سفر، گزارش مسافران حج از آداب و رسوم مردم در آبادی‌ها و شهرهای مسیر سفر، جغرافیای طبیعی،... و مجموعه‌ای از توصیفات شگفت‌انگیز دیگری که در متن سفرنامه‌ها نهفته و تاکنون مورد بررسی قرار نگرفته است.

خانه اندیشمندان علوم انسانی: خیابان نجات‌الهی (ویلا)، چهارراه ورشو، تالار فردوسی