ریسک عملیاتی در صنعت بانکداری: چالش‌ها و راهکارها
در دهه‌های اخیر، مدیریت ریسک در صنعت بانکداری به یکی از مهم‌ترین عوامل تعیین‌کننده موفقیت سازمان‌های مالی تبدیل شده است. در این میان، ریسک عملیاتی که شامل زیان‌های ناشی از نقص در فرآیندها، خطای انسانی، مشکلات سیستمی یا رویدادهای خارجی است، نقش محوری در حفظ ثبات و اطمینان بانک‌ها ایفا می‌کند. با پیشرفت فناوری و افزایش پیچیدگی‌های محیط بانکی، این ریسک بیش از پیش اهمیت یافته و مدیریت کارآمد آن به چالشی اساسی برای مؤسسات مالی تبدیل شده است.

تعریف و دامنه ریسک عملیاتی
ریسک عملیاتی به هرگونه زیان مالی یا غیرمالی ناشی از خطاهای اجرایی، نقص در فرآیندها، عدم تطابق با قوانین، تقلب، یا حتی رویدادهای غیرمنتظره مانند بلایای طبیعی و حملات سایبری اشاره دارد. در بانک‌ها، این ریسک می‌تواند منجر به از دست دادن سرمایه، آسیب به اعتبار مؤسسه و کاهش اعتماد مشتریان شود. به همین دلیل، شناسایی، اندازه‌گیری و مدیریت اثربخش این ریسک از اولویت‌های اصلی مدیران بانکی محسوب می‌شود.

عوامل ایجادکننده ریسک عملیاتی
ریسک عملیاتی می‌تواند از منابع مختلفی ناشی شود که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
1. خطاهای انسانی: اشتباهات کارکنان در انجام وظایف، ورود اطلاعات نادرست، یا عدم رعایت رویه‌های استاندارد می‌توانند خسارات جدی ایجاد کنند.
2. نقص فرآیندهای داخلی: ضعف در طراحی یا اجرای فرآیندها ممکن است منجر به تأخیر در خدمات، اشتباهات محاسباتی یا حتی تقلب‌های داخلی شود.
3. مشکلات فناوری اطلاعات: استفاده از سیستم‌های قدیمی و نامناسب یا آسیب‌پذیری‌های امنیتی می‌تواند زمینه را برای حملات سایبری و اختلالات سیستمی فراهم کند.
4. رویدادهای خارجی: بلایای طبیعی، تحریم‌ها، تغییرات قوانین و تحولات اقتصادی می‌توانند به‌عنوان ریسک‌های عملیاتی تأثیرگذار باشند.

اهمیت مدیریت ریسک عملیاتی
مدیریت مؤثر ریسک عملیاتی به بانک‌ها کمک می‌کند تا:
• کاهش زیان‌ها: با شناسایی و ارزیابی دقیق نقاط ضعف، بانک‌ها می‌توانند اقدامات پیشگیرانه‌ای برای کاهش خطرات احتمالی اتخاذ کنند.
• افزایش اعتماد مشتریان: یک سیستم مدیریت ریسک قوی موجب افزایش اطمینان مشتریان به امنیت و پایداری بانک خواهد شد.
• رعایت الزامات قانونی: بانک‌ها باید مطابق با قوانین و مقررات داخلی و بین‌المللی عمل کنند تا از جرایم و مجازات‌های ناشی از عدم تطابق جلوگیری کنند.
• بهبود بهره‌وری عملیاتی: مدیریت ریسک عملیاتی می‌تواند باعث بهینه‌سازی فرآیندها و افزایش کارایی در ارائه خدمات شود.

راهکارهای مدیریت ریسک عملیاتی
برای کنترل و کاهش ریسک عملیاتی، بانک‌ها می‌توانند از راهکارهای زیر بهره ببرند:
1. استفاده از فناوری‌های نوین: پیاده‌سازی سیستم‌های هوشمند مبتنی بر هوش مصنوعی و یادگیری ماشین برای شناسایی و مدیریت تهدیدات در زمان واقعی.
2. آموزش و توسعه نیروی انسانی: افزایش آگاهی کارکنان درباره ریسک‌ها و شیوه‌های مدیریت آن‌ها از طریق دوره‌های آموزشی مستمر.
3. بهبود فرآیندها و کنترل‌های داخلی: طراحی و اجرای فرآیندهای شفاف و استاندارد برای کاهش خطاهای انسانی و مشکلات عملیاتی.
4. ایجاد برنامه‌های مدیریت بحران: تدوین سناریوهای مقابله با حملات سایبری، بلایای طبیعی و تقلب‌های مالی.
5. هماهنگی میان بخش‌های مختلف: ایجاد فرهنگ سازمانی که تمامی بخش‌ها را در فرآیند مدیریت ریسک عملیاتی مشارکت دهد.
6. افزایش سرمایه‌گذاری در امنیت سایبری: بانک‌ها باید بر ارتقای امنیت اطلاعات و استفاده از فناوری‌های رمزگذاری و احراز هویت پیشرفته تمرکز کنند تا از حملات سایبری جلوگیری کنند.
7. ایجاد سیستم‌های نظارتی پیشرفته: استفاده از ابزارهای تحلیل داده برای ردیابی فعالیت‌های مشکوک و پیشگیری از وقوع خسارت‌های مالی.

@Riskmanagement4M

www.4mco.ir

اشتهاي ريسك و اهميت آن در مديريت سازمان‌ها و شركت‌ها

مقدمه
در دنیای پیچیده و پویای کسب‌وکار، تصمیم‌گیری‌های استراتژیک همواره با درجاتی از عدم قطعیت و ریسک همراه هستند. در این میان، "اشتهاي ريسك" (Risk Appetite) به عنوان یکی از مفاهیم کلیدی در مدیریت ریسک سازمانی (ERM) مطرح می‌شود. اشتهای ریسک میزان ریسکی است که یک سازمان مایل است برای دستیابی به اهداف استراتژیک خود بپذیرد. تعیین و مدیریت صحیح این متغیر می‌تواند تأثیر مستقیمی بر عملکرد، پایداری و موفقیت سازمان داشته باشد.

تعریف اشتهای ریسک و تمایز آن با تحمل ریسک
اشتهاي ريسك به طور کلی سطح ریسکی است که یک سازمان به صورت آگاهانه و در راستای اهداف استراتژیک خود قبول می‌کند. این مفهوم از "تحمل ریسک" (Risk Tolerance) متمایز است؛ تحمل ریسک به حداکثر سطح ریسکی اشاره دارد که یک سازمان قادر به مدیریت آن است بدون اینکه عملیات یا بقای آن در معرض تهدید قرار گیرد. به عبارت دیگر، اشتهای ریسک یک رویکرد مدیریتی و استراتژیک است، در حالی که تحمل ریسک یک محدودیت عملیاتی محسوب می‌شود.

اهمیت تعیین اشتهای ریسک در سازمان‌ها
1. بهبود تصمیم‌گیری استراتژیک: تعیین اشتهای ریسک به مدیران امکان می‌دهد تا تصمیمات خود را بر اساس میزان قابل‌قبول ریسک تنظیم کنند و تعادل مناسبی بین فرصت‌ها و تهدیدها برقرار نمایند.
2. افزایش ثبات مالی و عملیاتی: سازمان‌هایی که اشتهای ریسک خود را به‌طور شفاف تعریف کرده‌اند، از تصمیم‌گیری‌های شتاب‌زده و پرریسک یا بیش‌ازحد محافظه‌کارانه اجتناب می‌کنند، که این امر به ثبات مالی و عملیاتی آن‌ها کمک می‌کند.
3. مدیریت بهینه منابع: تخصیص منابع به پروژه‌ها و سرمایه‌گذاری‌های مختلف باید بر اساس اشتهای ریسک سازمان انجام شود تا بازدهی و کارایی حداکثری حاصل شود.
4. تقویت حاکمیت شرکتی: تعیین اشتهای ریسک به شفافیت بیشتر در فرایندهای مدیریت ریسک و پاسخگویی مدیران منجر می‌شود و سطح نظارت هیئت‌مدیره و سایر ذینفعان را افزایش می‌دهد.

عوامل مؤثر بر تعیین اشتهای ریسک
تعیین اشتهای ریسک به عوامل مختلفی بستگی دارد که از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- ماهیت و صنعت فعالیت سازمان:
شرکت‌های فعال در حوزه‌های نوآورانه مانند فناوری و استارت‌آپ‌ها معمولاً اشتهای ریسک بالاتری دارند، در حالی که مؤسسات مالی، بانک‌ها و بیمه‌ها اغلب رویکرد محافظه‌کارانه‌تری اتخاذ می‌کنند.
- شرایط اقتصادی و بازار:
در شرایط عدم قطعیت اقتصادی یا نوسانات شدید بازار، سازمان‌ها ممکن است اشتهای ریسک خود را کاهش دهند.
- ساختار سرمایه و ظرفیت مالی:
شرکت‌هایی که از ذخایر نقدی کافی و جریان نقدینگی پایدار برخوردارند، معمولاً توان پذیرش ریسک‌های بالاتر را دارند.
- فرهنگ سازمانی و رویکرد مدیریتی:
سازمان‌هایی که فرهنگ ریسک‌پذیری دارند، تمایل بیشتری به نوآوری و ورود به بازارهای جدید خواهند داشت، در حالی که سازمان‌های محتاط‌تر ترجیح می‌دهند بر روی استراتژی‌های پایدار و کم‌ریسک تمرکز کنند.

چارچوب‌های تعیین و مدیریت اشتهای ریسک
سازمان‌ها معمولاً برای تعیین اشتهای ریسک از چارچوب‌های استاندارد مدیریت ریسک مانند چارچوب COSO، ISO 31000 یا مدل‌های سفارشی مبتنی بر تحلیل‌های کمی و کیفی استفاده می‌کنند. برخی از مراحل کلیدی در این فرایند عبارت‌اند از:
1. تعیین اهداف استراتژیک سازمان و همسوسازی اشتهای ریسک با این اهداف.
2. تحلیل محیط داخلی و خارجی به منظور شناسایی فرصت‌ها و تهدیدهای بالقوه.
3. تعریف شاخص‌های سنجش اشتهای ریسک و تعیین آستانه‌های قابل‌قبول برای ریسک‌های کلیدی.
4. نظارت و بازبینی مستمر بر وضعیت ریسک‌های سازمان و تعدیل اشتهای ریسک بر اساس تغییرات محیطی و شرایط کسب‌وکار.

نتیجه‌گیری
اشتهاي ريسك یک مؤلفه کلیدی در مدیریت سازمان‌های مدرن است که نقش مهمی در تصمیم‌گیری، تخصیص منابع و پایداری مالی ایفا می‌کند. سازمان‌هایی که اشتهای ریسک خود را به‌صورت شفاف تعریف کرده و آن را با استراتژی‌های کلان خود همسو می‌کنند، می‌توانند در محیط‌های رقابتی عملکرد بهتری داشته باشند و از فرصت‌های جدید به شیوه‌ای بهینه بهره‌برداری کنند. به همین دلیل، مدیران باید به‌طور مداوم اشتهای ریسک سازمان را پایش کرده و بر اساس تغییرات محیطی و داخلی آن را تعدیل نمایند.

@Riskmanagement4M

www.4mco.ir

چارچوب مدیریت ریسک COSO 2017 نسبت به نسخه قبلی خود (COSO 2004) تغییرات اساسی و بهبودهای قابل توجهی داشته است تا با محیط کسب‌وکار مدرن و پیچیده‌تر امروزی سازگاری بیشتری پیدا کند. در ادامه، مقایسه‌ای جامع بین این دو نسخه ارائه می‌شود:

۱. تغییر در ساختار و رویکرد
   - COSO 2004: این نسخه مبتنی بر هشت مؤلفه بود که به‌صورت خطی و مرحله‌ای در نظر گرفته می‌شدند. این ساختار گاهی انعطاف‌پذیری کمتری برای سازمان‌ها ایجاد می‌کرد.
   - COSO 2017: در نسخه جدید، چارچوب به پنج جزء اصلی و ۲۰ اصل تقسیم شده است که به‌صورت یکپارچه‌تر و منعطف‌تر طراحی شده‌اند. این تغییر باعث شده تا سازمان‌ها بتوانند مدیریت ریسک را به‌طور مؤثرتری با فرآیندهای کسب‌وکار خود ادغام کنند.

۲. تأکید بیشتر بر استراتژی و ارزش‌آفرینی
   - COSO 2004: در این نسخه، تمرکز اصلی بر ریسک‌های عملیاتی و مالی بود و مدیریت ریسک بیشتر به‌عنوان یک ابزار کنترلی در نظر گرفته می‌شد.
   - COSO 2017: در نسخه جدید، مدیریت ریسک سازمانی (ERM) به‌عنوان بخشی از فرآیند تصمیم‌گیری استراتژیک تلقی می‌شود. این نسخه بر ریسک‌های استراتژیک، شهرتی و محیطی نیز تأکید دارد و هدف آن ایجاد ارزش برای سازمان است.

۳. تغییر در مدل تصویری چارچوب
   - COSO 2004: در این نسخه از مدل مکعبی‌شکل استفاده شده بود که ابعاد مختلف مدیریت ریسک را نشان می‌داد. این مدل اگرچه جامع بود، اما گاهی پیچیده به نظر می‌رسید.
   - COSO 2017: در نسخه جدید، از مدلی متشکل از پنج مؤلفه کلیدی استفاده شده است که به هم پیوسته‌اند و ارتباط قوی‌تری با استراتژی سازمان دارند. این مدل ساده‌تر و کاربردی‌تر است.

یکپارچگی بیشتر با فناوری و داده‌ها
   - COSO 2004: در این نسخه، بحث فناوری و تحلیل داده‌ها کمتر مورد توجه قرار گرفته بود.
   - COSO 2017: نسخه جدید تأکید بیشتری بر استفاده از فناوری، داده‌کاوی و تحلیل داده‌ها دارد. این امر به سازمان‌ها کمک می‌کند تا تصمیم‌گیری‌های مبتنی بر داده داشته باشند و ریسک‌ها را به‌صورت پیش‌گیرانه مدیریت کنند.

۵. سازگاری با استانداردهای بین‌المللی و قوانین جدید
   - COSO 2004: این نسخه با استانداردها و قوانین بین‌المللی تا حدی سازگار بود، اما نیاز به به‌روزرسانی داشت.
   - COSO 2017: نسخه جدید با استانداردهای بین‌المللی مانند ISO31000 , IFRS و دستورالعمل‌های نظارتی جدید تطبیق بیشتری دارد. به‌ویژه در زمینه مدیریت ریسک سازمانی در شرکت‌های بورسی و رعایت قوانین حاکمیت شرکتی، COSO 2017 کاربردی‌تر و مؤثرتر است.

۶. انعطاف‌پذیری بیشتر در پیاده‌سازی
   -  COSO 2004: به دلیل ساختار خطی و سخت‌گیرانه، اجرای این نسخه گاهی برای سازمان‌ها چالش‌برانگیز بود.
   - COSO 2017: نسخه جدید انعطاف‌پذیری بیشتری دارد و سازمان‌ها می‌توانند آن را متناسب با نیازها و شرایط خاص خود سفارشی‌سازی کنند. این ویژگی باعث شده تا چارچوب جدید برای سازمان‌های مختلف، از جمله شرکت‌های کوچک و بزرگ، قابل استفاده باشد.

جمع‌بندی: کدام نسخه بهتر است؟
   - COSO 2004: اگر سازمانی به دنبال یک رویکرد سنتی‌تر و کنترل‌محور برای مدیریت ریسک باشد، این نسخه هنوز می‌تواند مفید باشد.
   - COSO 2017: برای سازمان‌هایی که در محیط پیچیده، دیجیتالی و پرتلاطم امروزی فعالیت می‌کنند، نسخه ۲۰۱۷ با تأکید بیشتر بر استراتژی، فناوری و ارزش‌آفرینی گزینه بهتری است. این نسخه به سازمان‌ها کمک می‌کند تا ریسک‌ها را به‌صورت یکپارچه مدیریت کرده و از فرصت‌ها برای دستیابی به اهداف خود استفاده کنند.

@Riskmanagement4M

www.4mco.ir

مدیریت ریسک یکپارچه (Integrated Risk Management - IRM)
مدیریت ریسک یکپارچه (IRM) روشی جامع برای شناسایی، ارزیابی، اولویت‌بندی و مدیریت کلیه ریسک‌های مرتبط با یک سازمان است. هدف از IRM، کاهش تأثیر منفی رویدادهای ریسک‌آمیز بر روی اهداف استراتژیک سازمان و افزایش انعطاف‌پذیری آن در برابر تغییرات محیطی است.

مراحل اصلی فرآیند IRM عبارتند از:
1. ایجاد زمینه:
تعیین چشم‌انداز و اهداف استراتژیک: مشخص کردن اهداف بلندمدت سازمان و شناسایی عوامل کلیدی موفقیت.
تعیین حوزه کاربرد: تعیین محدوده و مرزهای فرآیند IRM (مثلاً تمام بخش‌ها، یک پروژه خاص).
تعیین ساختار سازمانی: مشخص کردن نقش‌ها و مسئولیت‌های هر یک از اعضای تیم مدیریت ریسک.
توسعه فرهنگ مدیریت ریسک: ایجاد یک فرهنگ سازمانی که در آن شناسایی و مدیریت ریسک به عنوان یک اولویت تلقی شود.
2. شناسایی ریسک:
تحلیل SWOT: شناسایی نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدات سازمان.
تحلیل عوامل محیطی: بررسی عوامل خارجی مانند اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، تکنولوژیکی، قانونی و محیط زیست.
تحلیل فرآیندهای کسب‌وکار: شناسایی ریسک‌های مرتبط با هر یک از فرآیندهای کسب‌وکار.
تحلیل رویدادهای گذشته: بررسی رویدادهای ریسک‌آمیز قبلی و درس‌آموزی از آن‌ها.
3. ارزیابی ریسک:
تعیین احتمال وقوع: ارزیابی احتمال وقوع هر یک از ریسک‌ها.
تعیین شدت تأثیر: ارزیابی شدت تأثیر هر یک از ریسک‌ها بر اهداف سازمان.
تعیین ریسک باقیمانده: ارزیابی ریسک پس از اعمال اقدامات کنترلی.
4. ارزیابی ریسک:
تعیین تحمل ریسک: تعیین سطح ریسکی که سازمان می‌تواند تحمل کند.
مقایسه ریسک با تحمل ریسک: مقایسه ریسک‌های شناسایی شده با تحمل ریسک سازمان.
5. پاسخ به ریسک:
پذیرش ریسک: پذیرش ریسک‌هایی که احتمال وقوع یا شدت تأثیر آن‌ها کم است.
کاهش ریسک: اجرای اقداماتی برای کاهش احتمال وقوع یا شدت تأثیر ریسک.
انتقال ریسک: انتقال ریسک به شخص ثالث (مثلاً بیمه).
اجتناب از ریسک: اجتناب از فعالیت‌هایی که ریسک بالایی دارند.
6. نظارت و ارزیابی:
نظارت بر ریسک: نظارت مداوم بر ریسک‌های شناسایی شده و تغییرات آن‌ها.
ارزیابی اثربخشی اقدامات کنترلی: ارزیابی اینکه آیا اقدامات کنترلی اجرا شده مؤثر بوده‌اند یا خیر.
بروزرسانی برنامه مدیریت ریسک: به‌روزرسانی برنامه مدیریت ریسک به‌طور منظم.

مزایای IRM:
افزایش آگاهی از ریسک: شناسایی و درک بهتر ریسک‌ها.
بهبود تصمیم‌گیری: تصمیم‌گیری بهتر در شرایط عدم قطعیت.
کاهش اثرات منفی رویدادهای ریسک‌آمیز: کاهش زیان‌های مالی و عملیاتی.
افزایش انعطاف‌پذیری: افزایش توانایی سازمان برای مقابله با تغییرات محیطی.
بهبود وجهه سازمان: نشان دادن تعهد سازمان به مدیریت ریسک.

برای پیاده‌سازی موفق IRM، سازمان باید:
تعهّد مدیریت ارشد: حمایت کامل مدیریت ارشد از فرآیند IRM.
مشارکت کارکنان: مشارکت فعال کارکنان در شناسایی و مدیریت ریسک.
ابزارها و تکنیک‌های مناسب: استفاده از ابزارها و تکنیک‌های مناسب برای مدیریت ریسک.
فرهنگ سازمان: ایجاد یک فرهنگ سازمانی که در آن مدیریت ریسک به عنوان یک اولویت تلقی شود.

نکته: فرآیند IRM باید به صورت مداوم و پویا اجرا شود تا سازمان بتواند به طور مؤثر با تغییرات محیطی و ریسک‌های جدید مقابله کند.

@Riskmanagement4M

www.4mco.ir

دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران؛ پیشگام در آموزش تخصصی مدیریت ریسک
برای اولین بار در ایران، دوره‌های MBA و DBA با گرایش مدیریت ریسک برگزار می‌شود.

دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران، با هدف ارتقاء سطح دانش و مهارت‌های مدیران و متخصصان در حوزه مدیریت ریسک، اقدام به برگزاری دوره‌های تخصصی MBA و DBA با این گرایش نموده است. این دوره‌ها که برای اولین بار در کشور برگزار می‌شوند، فرصتی استثنایی برای آشنایی عمیق با مباحث نوین مدیریت ریسک و کاربرد عملی آن‌ها در سازمان‌ها و کسب‌وکارها فراهم می‌آورند.

اهمیت مدیریت ریسک در دنیای امروز:
در دنیای پرشتاب و رقابتی امروز، مدیریت موثر ریسک به عنوان یکی از کلیدهای موفقیت سازمان‌ها محسوب می‌شود. با توجه به پیچیدگی روزافزون محیط کسب‌وکار و افزایش عدم قطعیت‌ها، سازمان‌ها نیازمند رویکردی جامع و سیستماتیک برای شناسایی، ارزیابی و مدیریت ریسک‌های مختلف هستند.

مباحثی که در این دوره‌ها پوشش داده می‌شود:
• مبانی نظری مدیریت ریسک
• روش‌های شناسایی و ارزیابی ریسک
• مدل‌های کمی و کیفی ارزیابی ریسک
• استراتژی‌های مدیریت ریسک
• ابزارها و تکنیک‌های نوین مدیریت ریسک
• پایداری و تاب آوری
• و ...

مزایای شرکت در این دوره‌ها:
• کسب دانش و مهارت‌های تخصصی در حوزه مدیریت ریسک
• آشنایی با آخرین استانداردها و چارچوب‌های بین‌المللی مدیریت ریسک
• ارتقاء توانایی در تصمیم‌گیری استراتژیک
• افزایش بهره‌وری و کارایی سازمان
• ایجاد شبکه‌ای قوی از متخصصان و مدیران
• اخذ مدرک معتبر از دانشگاه تهران

علاقمندان جهت کسب اطلاعات بیشتر و ثبت‌نام می‌توانند به وب‌سایت این دوره ها به نشانی: www.rmut.ir مراجعه نمایند.

دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران با برگزاری این دوره‌ها، گامی مهم در جهت توسعه دانش مدیریت ریسک در کشور برداشته و به ارتقای سطح کیفی تصمیم‌گیری در سازمان‌های ایرانی کمک شایانی خواهد کرد.

@riskmanagement4M

www.4mco.ir