ظریف، فرش هلسینکی شرقی مى‌بافد

امیر طاهری
دوشنبه - 16 دسامبر 2024

با اینکه مجله «سیاست خارجی آمریکا» یک نشریه طنز نیست، اما هر چند سال یک‌بار مقاله‌ای از محمدجواد ظریف منتشر می‌کند؛ از زمانی که او به عنوان سفیر ایران در سازمان ملل فعالیت می‌کرد.
جدیدترین مشارکت او در این مجله در تاریخ ۲ دسامبر منتشر شد و در آن از ظریف به عنوان «معاون رئیس‌جمهوری ایران» یاد شده است. این در حالی است که، برخلاف ایالات متحده، چنین مقامی در نظام فعلی ایران وجود ندارد. آنچه در ایران داریم، تقریباً ۱۰ «دستیار رئیس‌جمهوری» است که بدون داشتن اختیار مردمی یا تأیید مجلس، در امور مختلف در کنار رئیس‌جمهوری فعالیت می‌کنند. ظریف یکی از این دستیاران است.
با این حال، ظریف در مقاله جدید خود وانمود می‌کند که به نمایندگی از کل نظام جمهوری اسلامی ایران و درباره مسائلی که فراتر از حوزه اختیارات اوست، صحبت می‌کند.
او با این ادعا شروع می‌کند که رئیس‌جمهوری ایران — و نه «رهبر معظم» — در تمام جنبه‌های دفاعی، امنیتی و سیاست خارجی حرف آخر را می‌زند. برخلاف مقالات قبلی‌اش، این بار فقط یک بار به خامنه‌ای اشاره می‌کند، در حالی که رئیس خود، مسعود پزشکیان را ۹ بار با عباراتی مانند «مطالبات پزشکیان» یاد می‌کند، گویی که او (پزشکیان) مشتاق هدایت ملت است.
ظریف می‌نویسد:
«پزشکیان می‌داند که جهان به سوی عصر پساقطبی حرکت می‌کند؛ جایی که بازیگران جهانی می‌توانند همزمان در زمینه‌های مختلف با یکدیگر رقابت و همکاری کنند. او یک سیاست خارجی انعطاف‌پذیر اتخاذ کرده و به جای تکیه بر الگوهای قدیمی و منسوخ، اولویت را به تعامل دیپلماتیک و گفت‌وگوی سازنده داده است.»
به عبارت دیگر، رئیس‌جمهوری جدید، ادعای گسستی آشکار از رفتارهای نظام در ۴۵ سال گذشته دارد.
ظریف می‌افزاید: «پزشکیان خواهان ثبات و توسعه اقتصادی در خاورمیانه است»، چیزی که ظاهراً نظام ایران قبلاً نمی‌خواست؛ زیرا اولویت اصلی آن «صدور انقلاب» بود. سپس ادامه می‌دهد: «پزشکیان خواهان مذاکره بر اساس برابری است»، هرچند معنای دقیق این عبارت روشن نیست، اما ظاهراً اشاره به تعامل با ایالات متحده در دوران ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ دارد.
این اظهارنظر جسورانه‌ای است، به‌ویژه اگر در نظر بگیریم که رهبر جمهوری اسلامی همین هفته گذشته شعار معروف «نه جنگ، نه مذاکره» را تکرار کرد. از سوی دیگر، خود پزشکیان همواره تأکید می‌کند: «وظیفه من اجرای خواسته‌های رهبر معظم است.» جالب اینجاست که پزشکیان حتی به طور غیرمستقیم هم هیچ‌یک از این «تمایلات» را که ظریف به او نسبت می‌دهد، اعلام نکرده است.
ظریف در ادامه، به سبکی دراماتیک، با ادعای عنوان «معاون رئیس‌جمهوری»، می‌گوید:
«این یک لحظه تاریخی برای برقراری ثبات است که نباید از دست برود.»
او پیشنهاد می‌کند: «شبیه‌سازی فرآیند هلسینکی، که منجر به تشکیل سازمان امنیت و همکاری اروپا شد.»
توافقنامه‌های هلسینکی در آگوست ۱۹۷۵ پس از دو سال مذاکرات میان کشورهای اروپای غربی تحت رهبری ایالات متحده و کشورهای عضو پیمان ورشو به رهبری اتحاد جماهیر شوروی امضا شد. همچنین کانادا، به عنوان یکی از اعضای ناتو، این توافق را امضا کرد.
شاید ظریف واژه «شبیه‌سازی» را بدون آگاهی کامل به کار می‌برد، زیرا ایران را به‌عنوان جانشین اتحاد جماهیر شوروی می‌بیند؛ به‌عنوان رقیب جهان غرب و محور مقاومت، یعنی «الحشد الشعبی» در عراق و سوریه (زمانی که این مقاله نوشته شد، بشار اسد هنوز در دمشق بود)، لبنان تحت رهبری «حزب‌الله»، حوثی‌ها در بخشی از یمن و غزه تحت حکومت «حماس»، که به‌نوعی نسخه کوچک‌تر پیمان ورشو هستند. در مقابل، ایالات متحده رهبری سایر کشورهای منطقه، از مصر گرفته تا کشورهای عضو شورای همکاری خلیج و ترکیه (عضو ناتو) را بر عهده دارد.
به عبارت دیگر، نسخه «تقلیدی» از توافق هلسینکی در خاورمیانه، منطقه را به دو حوزه نفوذ تقسیم می‌کند: یکی برای ایران و محور مقاومت و دیگری برای ایالات متحده و متحدان عرب و ترک آن.
نویسنده دوراندیش، به‌ناگاه متوجه می‌شود که سناریوی طراحی‌شده‌اش یک عنصر پررنگ را نادیده گرفته است: اسرائیل. با این «رژیم صهیونیستی» چه باید کرد؟
ظریف در ابتدا می‌گوید: «حمایت ایران از مقاومت فلسطین می‌تواند همکاری با کشورهای عربی را حرکت بخشد.» او می‌افزاید: «به‌هرحال، جهان عرب در حمایت از بازگرداندن حقوق مردم فلسطین با ایران هم‌سو است.» سپس اضافه می‌کند که «توافق‌نامه‌های ابراهیم» «بی‌اثر» هستند. به عبارت دیگر، تهران باید ابتکار عمل در مسئله فلسطین را به دست بگیرد. اما چگونه؟

@AmirTahere4

‍ امیر طاهری
مسکو، پکن و تهران: برخورد واقعیات با خیالات

رهبر عالی‌قدر جهان اسلام

غازان، مرکز تاتارستان، یکی از جمهوری‌های فدراسیون روسیه محل نگهداری یکی از مقدس‌ترین نمادهای کلیسای ارتدوکس روسی است‌ــ کلیسایی که پاسداری از و احترام به اشیا‌ء نظر‌کرده یا «ایقون»  به زبان روس را بخش مهمی از ایمان می‌شمارد. نماد موردبحث «عذرای سیاه» نام دارد. تابلویی با زمینه سیاه که مریم مقدسه را در حالتی از رجاء آمیخته به خوف نشان می‌دهد. در فولکلور مذهبی قوم روس، هر‌کس می‌تواند با دعا خواندن در برابر این تابلو از «عذرای سیاه» بخواهد که خواست‌های دشوار فرد مؤمن را برآورد.

جالب اینجاست که اکثریت مردم غازان و تاتارستان، به‌طور کلی، مسلمان‌اند. غازان همچنین پایتخت ایوان هراس‌انگیز (مخوف) بود که قوم روس را که برای دو قرن زیر یوغ تاتار بود، آزاد کرد. ۹ گنبدی که کلیسای جامع بازیلی مقدس در مسکو را زینت می‌دهند، نماد عمامه‌ها و کلاه‌های (پاپاق به زبان تاتار) خان‌های مسلمان غازان‌اند که ایوان سربریده‌شان را به‌عنوان غنائم جنگی به مسکو آورد.

چند هفته پیش وسایل ارتباط‌جمعی یا رسانه‌های جمهوری اسلامی با عناوینی مانند «دیدار تاریخی در غازان» و «فصل تازه‌ای که در غازان بازخواهد شد» از گردهمایی کشورهای عضو بریکس، بلوک تجاری به رهبری روسیه و جمهوری خلق چین، یادکردند. رهبران جمهوری اسلامی امیدوار بودند که عهدنامه ۲۵ ساله‌ای را که وعده می‌دهند، در غازان به امضای ولادیمیر پوتین و مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهوری جدید اسلامی، برسانند. این عهدنامه که متن نهایی آن ظاهراً در دوران ریاست‌ جمهوری آیت‌الله ابراهیم رئیسی تهیه شد، جانشین عهدنامه‌ای می‌شود که سال آینده میلادی به پایان می‌رسد.

متن موردبحث تا آنجا که از گزارش‌هایی که از مسکو و تهران می‌توان فهمید، چند ویژگی مهم دارد. نخستین ویژگی ارتقاء سطح سیاسی قانونی متن از تفاهم‌نامه برای همکاری به تعهدنامه یا معاهده است که دو یا چند کشور را در همه زمینه‌ها در نزدیک‌ترین حد ممکن به همبستگی‌ــ بدون اتحاد کامل‌ــ می‌رساند. با امضای عهدنامه، کشورهای امضاکننده در واقع یک بلوک سیاسی اقتصادی نظامی تشکیل می‌دهند. دومین ویژگی متن جدید ملزم ساختن دو طرف به همکاری دفاعی است. در این چارچوب، ایران و روسیه متعهد می‌شوند که در صورت حمله خارجی، به کمک یکدیگر بشتابند. به‌طور مثال، اگر اسرائیل به ایران حمله کند، روسیه تعهد خواهد داشت که به کمک ایران بشتابد. همان‌طور که بر اساس یک قرارداد یا معاهده ۴۰ ساله مشابه با سوریه به کمک دولت بشار الاسد در دمشق رفت. سومین ویژگی متن موردبحث عملی کردن ۲۵ تفاهم‌نامه‌ای است که روسیه و ایران در زمینه‌های گوناگو‌ن‌ــ از حذف ویزا برای شهروندان دو کشور گرفته تا گشایش یک شاهراه بازرگانی برای ایران از طریق روسیه به اروپا‌ــ امضا کرده‌اند، اما هرگز اجرانشده‌اند.

اما دریکی دو هفته گذشته، موسیقی متن این مغازله دیپلماتیک عوض‌شده است و تم عشق و مهتاب و ویلون اندک‌اندک جای خود را به صدای طبل هشداردهنده داده است. نخستین طبل هنگامی نواخته شد که پوتین طرح عضویت کامل جمهوری اسلامی در بلوک اقتصادی اوراسیا را وتو کرد. هفته پیش مسکو اعلام کرد که جمهوری اسلامی به‌عنوان عضو ناظر یا مستمع آزاد، یعنی بدون حق رأی، با اوراسیا مراوده خواهد داشت. طبل بعدی را چند روز پیش کاظم جلالی، سفیر جمهوری اسلامی در مسکو، با ظرافت سرانگشتان دیپلماتیک به صدا درآورد.

جلالی که یکی از باتجربه‌ترین دیپلمات‌های نظام ولایی به شمار می‌رود، پس از دیداری با آندره رودنکو، یکی از معاونان سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه، تلویحاً اعلام کرد که معاهده آرمانی تهران در غازان امضا نخواهد شد. او گفت: «تبادل‌نظر هنوز ادامه دارد»، فرمولی که دیپلمات‌ها برای تعلیق به کار می‌برند.

البته دیدار تشریفاتی آقای پزشکیان و همتای روس او آقای پوتین همچنان جزو برنامه‌های غازان است. در هر حال پوتین به‌عنوان میزبان کنفرانس با همه مهمانان دیدار خواهد کرد. در دیدار با پزشکیان، پوتین خواهد کوشید تا از دلخوری تهران به خاطر خودداری پوتین از شرکت در مراسم تحلیف پزشکیان بکاهد. با این حال، پیام دیدار در غازان در صورتی که اتفاق افتد، این خواهد بود: جمهوری اسلامی از دید مسکو، یکی از اعضای بریکس است، نه یک متحد و متفق ویژه.
رسانه‌های کنترل‌شده تهران از «جفای روس» سخن می‌گویند. مسکو با اعزام نخست‌وزیر روسیه به تهران از آیت‌الله علی خامنه‌ای خواست که برای کاهش تنش در منطقه بکوشد و به عبارت دیگر آتش جنگی را که در جریان است، شعله‌ور نکند. هفته گذشته هواپیماهای اسرائیلی یک هدف نظامی را که در منطقه زیر کنترل روسیه در ساحل مدیترانه‌ای سوریه قرار دارد، بمباران کردند، بی‌آنکه مسکو عکس‌العملی نشان دهد.

@AmirTahere4

بازگشت به قانون به ایران اجازه خواهد داد که به سازمان تجارت جهانی (WTO) ــ که خود در مراحل مقدماتی تشکیل آن نقش داشت‌ــ بپیوندد و به بازارهای جهانی سرمایه دسترسی بیابد. قراردادهای فرهنگی و آکادمیک ایران پیش از مشروعه بار دیگر به شناسایی رسمی مدارک تحصیلی و علمی ما در غالب کشورها منجر خواهد شد.

قانون اساسی مشروطه ما در واقع در مجموعه‌ای‌ مرکب از نزدیک به ۵۰۰۰ قانون و بسیار مقررات، قراردادها و رویه‌های قضایی است که میهن ما را در ردیف کشورهای باثبات و قانونمند قرار می‌دهد. منشور سازمان ملل متحد، اعلامیه‌های جهانی حقوق بشر، اعلامیه حقوق بشر تهران، قرارداد منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای، قراردادهای مربوط به مالکیت علمی و عناوین تجاری (برند)‌ها نیز با احیای قانون اساسی مشروطه، بسیاری از مشکلات کنونی کشور را حل خواهند کرد.

محمدرضا شاه
با تمام این اوصاف، هنوز بعضی فعالان سیاسی به خاطر بغض و کینه دیرینه علیه محمدرضا شاه پهلوی، حاضر نیستند قانون اساسی مشروطه را حتی به عنوان یکی از گزینه‌ها برای دوران گذار بپذیرند؛ اما مشکل این است که آنان در همان حال، نمی‌خواهند یا نمی‌توانند گزینه دیگری به‌جز جهش به‌سوی مجهول آن‌هم در تاریکی، عرضه کنند.

بعضی از آنان وقتی قافیه تنگ می‌شود، معایب قانون اساسی مشروطه را یادآور می‌شوند‌ــ به‌ویژه بندی که مربوط به نقش پنج مجتهد در قانون‌گذاری است‌ــ بندی که هرگز اجرا نشد.

تردید نیست که قانونی که بیش از یک قرن پیش نوشته‌شده است، نیازمند بازنگری است. تردید نیست که این قانون بندهایی دارد که باید حذف شوند؛ اما قانون اساسی مشروطه یک موجود زنده و در نتیجه قابل‌تغییر، بهبود و پیشرفت است و بارها اصلاح‌شده است. در سال ۱۳۵۴، دولت کمیسیون ویژه‌ای به ریاست دکتر محمدعلی هدایتی، وزیر اسبق دادگستری، برای عرضه اصلاحات قانونی لازم تشکیل داد. متأسفانه کمیسیون که قرار بود در ۱۳۵۷ گزارش نهایی خود را عرضه کند، با انفجار جنون یا هیستری انقلاب خمینی، خلخالی، خامنه‌ای روبرو شد.

دکتر مهدی مظفری، قانوندان برجسته و استاد دانشگاه تهران، در بررسی علمی خود در ۲۷۰ صفحه با معرفی قانون اساسی مشروطه، مواردی را که نیازمند تغییر و اصلاح از طریق مکانیسم‌های موجود در خود قانون است، مشخص کرده است.

نوشتن یا حتی اصلاح یک قانون اساسی حتی با استفاده از هوش مصنوعی کار آسانی نیست و لازمه آن شکیبایی، درایت، واقع‌بینی و از همه مهم‌تر به قول مرحوم قوام‌السلطنه (احمد قوام که اولین نسخه قانون اساسی را با خط زیبای خود نوشت) طمانینه است. طمانینه یعنی عمل‌ کردن بر اساس اطمینان از اینکه هر قدم برمی‌داری، در جهت هدف نهایی است و از این مهم‌تر، روی میدان مین‌گذاری حرکت نمی‌کنی.

پدران بنیان‌گذار ایالات‌متحده به عنوان یک کشور مستقل، قانون اساسی خود را در طی ۱۳ سال نوشتند. قانون اساسی مشروطه خودمان نیز در یک برهه زمانی پنج‌ساله شکل گرفت. این روزها تشکیل یک دولت ائتلافی‌ــ مثلاً در بلژیک یا هم‌اکنون در هلندــ ممکن است دو سال وقت بگیرد. تنها در فرهنگ نظام خمینی، خلخالی، خامنه‌ای می‌شود قانون‌نویسی را در چند جلسه خلاصه کرد و به «جمهوری اسلامی نه یک کلمه کمتر، نه یک کلمه بیشتر» رسید.

قانون اساسی مشروطه را می‌توان و باید اصلاح کرد و به‌روز رساند. این قانون می‌تواند و باید در متنی از تفاهم و توافق و با طمانینه، ایران ما را از برزخ قانون‌گریزی و قانون‌ستیزی «ولایت مطلقه» بیرون آورد.

@AmirTahere4

گفتگو با امیر طاهری:اندیشه مشروطگی، پیمان پادشاهی خواهان و جمهوری خواهان؟

فایل صوتی

@AmirTahere4