?БИИР БЭЙЭМ “КЫҺЫЛ КӨМҮС ЫАР ТЫЫННААХ” ДИЭН УОС НОМОҔО ОЛУС ЭЛБЭХ КЫҺЫЛ КӨМҮСТЭНЭ СЫЛДЬЫБЫТ, ОЛ ТУҺУТТАН ИЭДЭЭНИ, АЛДЬАРХАЙЫ БИЛБИТ ЭРЭ ОМУК ӨЙҮГЭР-САНААТЫГАР ҮӨСКҮӨН, ХААНЫТТАН ХААНЫГАР ХААЛЫАН СӨП ДИИБИН.
?Бэргэһэтэ сактар итэҕэллэринэн аллара, орто, үөһэ дойдулары көрдөрөн үс араҥаҕа арахсар. Бэйэтэ илин диэки хайыһан сытар. Илиитигэр кымньыы тутуурдаах, куругар кылгас батыйа уонна уһун батас сэптээх. Тарбаҕар бэчээт буолар күн ойуулаах биһилэхтээх. Чөмчөкөтүн уҥуоҕун кииҥҥэ ситэри чинчийиэх буолан илдьэ баран бараннар,төннөрбөтөхтөр - сүтэрбиттэр дииллэр. Ол баара буоллар,тииһиттэн ДНК арааран ылар билиҥҥи кэмҥэ кэбэҕэс буолуох эбит.    
??Казахстан тутулуга суох буолан баран орто үйэтээҕи Түүрдэр Каганаттарын утумнааччы курдук бэйэтин билинэн испитэ. Онтон Нурсултан Назарбаев 1995 c. Көмүс Киһиэхэ кэлэ сылдьыаҕыттан саки Тыгынын таҥаһын-киэргэлин сакральнай ис хоһоонун биэрэр көстүүлэрэ Казахстан Илин ытык бэлиэлэригэр киирбиттэр. Алматы киин болуосстыгар баар үрдүк өргөс чыпчаалыгар - Кини турар. Президент штандартыгар – Кини. Маҥнайгы почта маркатыгар – Кини. 5000 муҥ (тыһыынча) харчыга уонна кыһыл көмүс инвестиционнай манньыакка – Кини. Үрдүк бэргэһэтин киэргэлигэр баар кынаттаах, муостаах сылгыта -Өрөспүүбүлүкэ гиэрбэтигэр. Муостаах сылгыны сүрдээҕин ытыктыыллар эбит. Оннооҕор биир аттаах көмүүгэ сирэйигэр муостаах мааскалаах ат уҥуоҕа көстүбүт...  
? «Сах саҕаттан» таабырыммыт таайыытыгар сахалар хаһан эмит кэлиэхпит. Ини-бии Нурмухаметовтар кинилэр дойдуларыгар олохсуйан эрэр саха ыччата олус түмсүүлээхтэрин, бэйэлэрин култуураларын, историяларын дьаныһан үөрэтэллэрин, элбэҕи билэллэрин бэлиэтииллэр. Кинилэртэн алгыс, ыһыах, чороон, ода сахалыы тыллары, бу тыллар суолталарын олус бэркэ өйдөөбүттэр. Түмэл худуоһунньуга Даулет Бектемиров миэхэ Көмүс Киһи статуэткатын бэлэхтээтэ.
“Шествие Золотого Человека по музеям мира” диэн бу Көмүс Саханы аан дойду түмэллэринэн кэритэр тэрээһин баар эбит. Кини сахаларга эмиэ ыалдьыттыы кэлэ сылдьара буоллар диэн баҕара санаатым.
САЙА    

☀️ «САХ САҔАНААҔЫ»
САХА КӨМҮС ТЫГЫНА
??? «Сах саҕанааҕы» диэн сахалар былыыр-былыр буолбуту этэллэр. Ити этиини кытта былыыр былыр, биһиги эрабыт буолуо 1 тыһ. сыл бэтэрээ өттүгэр Араал байҕал, Орто Азия, Соҕуруу Сибиир иэннэригэр үөскээн-төрөөн тарҕанан, аты мииммит сэрии буолан аан дойдуга ааҥнаабыт, киһи аймах историятын туоһу суруктарыгар “саки” диэн суруллар дьон ситимнээхтэрин туһунан саха историктара, тыл үөрэхтээхтэрэ биирдэ эмит да буоллар, суруйаллар, саха өбүгэтэ бу будунтан саҕаланарын сабаҕалыыллар. Ол эрээри сэмэйбит бэрдиттэн буолуо, бу сабаҕалааһын тиэргэммит иһиттэн ырааппат, Sakha – саха диэн бэйэни ааттаныыны уларыппакка илдьэ хаалан ордон сылдьар соҕотох омук буолуохпут сөбүн туһунан киэҥник иһитиннэриигэ ханна да суох.
??2006 с. “Кэпсиэ” биэриигэ Афанасий ИВАНОВ-ТОҔОЙУ кытта кэпсэтиибин таһааран турабын. Кини миэхэ “Сокровенное” диэн кинигэтин бэлэхтээбитэ. Хайдах эрэ өбүгэ туһунан мин куппар-сүрбэр илдьэ сылдьар санааларбын бу кинигэҕэ этиттэрбит курдук буолан, “Саха туһунан санаалар” диэн хоһоон бөлөҕүн суруйан турардаахпын. Кинигэҕэ Афанасий Иванович 1970 c. Казахстан Иссык диэн сиригэр археологияҕа ХХ үйэ ордук чаҕылхай арыйыытынан буолбут “Көмүс киһи” (“Золотой человек”) туһунан уустаан-ураннаан суруйбут этэ. Бу Көмүс Киһи (казахтыы “Алтын Адам”) б.э. буолуо V-VI үйэтээҕи көмүүттэн булуллубута.
⛰️Иссык - Алатау хайа тэллэҕэр тэнийбит кэрэ көстүүлээх хочо сир. Манна баар былыргы төрүт-уус дьон көмүллүбүт сүүһүнэн кургааннара былыр үйэҕэ бары халанан бүппүт буоланнар, улахан болҕомтоҕо киирбэттэр үһү. Ол да буоллар, сэбиэскэй кэмҥэ күрдьэр түгэннэригэр археологтартан ыйытан, көҥүл ылыахтаахтарын туһунан ыйыы баар эбит. Онон биир кургаан турар сирин автобаза гынаары тутааччылар оннук көҥүлү көрдөөбүттэр. Ортото оҥо хаһыллан, чинчийии көрдөрөрүнэн, иккитэ халаммыт кургааны “көрөн баран көҥүл биэрэригэр” эдэр археолог Бекмуханбет Нурмуханбетовка сорудахтаабыттар. Эдэр киһи сорудахха сүрдээх ирдэбиллээхтик сыһыаннаһан, кумааҕыны суруйа охсон биэрбэккэ, кургааны өссө биирдэ төгүрүччү хастарбыт уонна... ойоҕос өттүгэр олох тыытыллыбатах, кылаана кыларыйбакка бүтүн хаалбыт көмүүгэ түбэһэ түспүт. Атын ханнык да кургааннарга ойоҕос көмүүлэр диэн суохтара, онон аҥардас бу киһи сытар сирэ кытта таабырын буолан, соһуччу булумньу аан дойду археологтарын, историктарын өйдөрүн-санааларын күүскэ долгуппут.
?️Казахтар “Тутанхамоннарын” көмүүтүгэр түөрт тыһыынчаттан тахса кыһыл көмүс оҥоһуктар көстүбүттэрэ, чинчийии түмүгүнэн 18 саастаах эдэр киһи – көннөрү киһи буолбакка, саки ыраахтааҕыта, эбэтэр ыраахтааҕытын уола, Тыгын буолара бигэргэммитэ. Көстүбүт маллартан ордук суолталааҕа – кырачаан үрүҥ көмүс иһит, бу иһит умса ууруллубут түгэҕигэр сытыы биилээх уһугунан тырыта охсон суруллубут түүрдүү урууна бичик баара буолар.
?Афанасий ТОҔОЙ “Сокровенное” кинигэтигэр бу урууна (уурунуу) суругу биһиги Андрей КРИВОШАПКИН-АЙЫҤАБЫТ тылбаастаабытын киллэрбит уонна эрдэтээҥи тимир үйэтин кэминээҕи саха эдэркээн Тыгынын тула буолбут иэдээни сирэйдээн-харахтаан, тилиннэрэн суруйбут этэ.
?Мин өр кэмнээх ыра санаабын толорон, Иссык (Еcik) историко-култуурунай түмэл-заповеднигар, манна олорбут улуу омук кистэлэҥин иҥэринэн сытар уонунан буор булгунньахтар тоҕуоруспут хочолоругар, хаһан эрэ саки ыраахтааҕылара чэчирии сайдан чэлгийбиттэрин кэпсиир куораттарын оннуларыгар доҕотторбун кытта сылдьарбар археолог Бекмуханбет Нурмуханбетов уолаттара ини-бии Армаан уонна Бекбуол көмөлөстүлэр. Уолаттар аҕалара олоҕун анаабыт үлэтин салгыыллар, сакилар саарыстыбаларын үөрэтиинэн үлүһүйэллэр эбит. Түмэл көрдөрүүтүгэр үрүҥ көмүс иһит түгэҕэр баар урууна сурук тылбааһын хас да көрүҥэ баар. Сахалыы ааҕыытын истэн баран үлэһиттэр "бу ордук сөп буолуон сөп эбит” дэһэллэр. Көмүс Киһи көрүҥүн, көмүүгэ кыһыл көмүстэр ыһыллыбыт киэптэрин батыһыннаран чөлүгэр түһэрбиттэр. Онно көрдөххө этэрбэһиттэн саҕалаан үрдүк бэргэһэтин оройугар тиийэ күлүмүрдээн, дьэ, киһи киэнэ килбиэннээҕэ эбит!

??✊?САХА ТЫЫННААХ ҮҤКҮҮТЭ - ОҺУОКАЙ. "Саха" НКИХ саҥа документальнай киинэтэ.
☀️???Былыргы үйэлэр быралыйар быраман мындааларыгар үөскээн, бүгүҥҥү олохпут долгуйар көстүүтэ, төлкөбүт, түмсүүбүт түһэ буолан тохтообокко дуораһыйар ОҺУОКАЙ улуу аатыгар өссө төгүл сүгүрүйэбит. ?Киинэ сүрүннээн Сунтаар 2023 с. ыһыаҕын кэмигэр уонна Үөһэ Бүлүү Кэнтигэр уһуллубута.
Ааптар Наталья МИХАЛЁВА-САЙА
Режиссер Нина КОРНИЛОВА
Оператор Илья ЖАРАЕВ

?? Бэс ыйын 14 күнэ, бээтинсэ
?⏰ 22:00 ч.
? Киинэ «САХА» НКИХ үтүүп ханаалыгар киириэҕэ.

*?КӨРӨӨЧЧҮ СҮРЭҔИНЭН ЫЛЫННА*
ЮНЕСКО билиниитин ылбыт икки улахан эпос: саха Олоҥхото уонна Индия Махабхаарата ыам ыйын 31 күнүгэр Ойуунускай аатынан Саха тыйаатырын ытык сценатыгар көрүстүлэр уонна... силлистилэр. Режиссер Степанида Борисова айымньылаах көрүүтүнэн олус уустук сорук ситиһилиннэ: сахалыы тойук-ырыа, уран тыас-уус уонна номоххо киирбит индиялыы ырыа-үҥкүү, дьүрүскэн бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн, атыҥыраспат тылга чочуллан, улахан Таптал уонна бар дьонугар суон дурда буолуохтаах Баһылык киһи үөскээһинин, төрөөһүнүн туһунан аан дойдуга биллибит түҥ былыргы драма саха көрөөччүтүн сүрэҕэр тиийдэ.
Мин тылбаасчыт быһыытынан үлэлиир кэммэр “маны сахалыы хайдах ыллыахтарай, толоруохтарай, ким бу оруолга барсыай”, диэн элбэхтик санаатаҕым дии. Онтум, дьэ булан, толкуйдаан-тобулан туруорар буолар эбит, Степанида Борисова. Аны артыыстар олус сөпкө талыллыбыттар. Ойоҕос, кыра оруол диэн манна суох буолла. Дуулаҕа Бэргэн Ыраахтааҕы буолбут Владимир Михалев ыллыыр-туойар талаанныын, тас көрүҥнүүн, туттардыын-хаптардыын мин бу сүрүн оруолга баҕарбыт баҕа санаабын аһара толордо, ис туруга кытары бу Ыраахтааҕы быһыылаах дуу, диэх курдук итэҕэттэ. Сахаанталаны оонньообут Наталья Слепцова арчы чараҥар туох да тостуну-туораны көрбөккө улааппыт уу туҥуй кыысчаан тапталлааҕа таҥнарыытын көрсөр уонна ону уйар, үтүө санаатынан бүтүн норуот дьолун түстүүр күүстээх дьахтар буола сайдыытын эмиэ итэҕэтиилэхтик көрдөрдө. Оттон саха тыллаах бары билэр Александр Дьячковскай-Саарыммыт, ким да “бу кини” диэн билиэ суоҕар диэри дьүһүн кубулуйан, кып-кылгас түгэҥҥэ киҥнээх, кырыыстаах Тордурҕас Сылыгы толору көрдөрдө.
Олоҥхо үөскээбит кэмин туһунан элбэх дойҕох баар, оттон Махабхаарата биһиги эрабыт буолуон быдан иннинэ айыллыбыта диэн суорба тааска суруллубут, энчирээбэт гына этиллибит айымньы. Индия, үрдүттэн көрүүгэ төһө да быстар дьадаҥы дойду курдук буоллар, дьонун-сэргэтин кута-сүрэ, ис туруга бу уолбат ойбон буолар айымньыттан тыын ылан сайдан, байан-тайан, туохха да хотторбот улуу күүскэ кубулуйбута билигин кини киһитин ахсаанынан Кытайы ааһа баран, сир үрдүгэр инники турар дойду буолбутугар көстөр.
Дьэ, бу улуу култуура, улуу омук аҕыйах ахсааннаах саха омук култууратын кытта хайдах эрэ дьүөрэлии буолан тахсыбыта биһиги бэйэбит киммитин билиниибитигэр, силиспит төһө дириҥ эбитин сабаҕалыырбытыгар толкуйдары тосхойор, олоҥхобутун өссө төгүл болҕойорбутугар күһэйэр.
Сахаҕа ыалдьытымсах буолуу – кэһиллибэт үгэс. Сахаантала тапталга өйө-санаата бааллан, иччилээх тыллаах-өстөөх, киҥнээх Тордурҕас Сылыгы өйдөөн көрөн нөрүөн нөргүйбэккэ хаалан, ыар кырыыска түбэһэр. Сахаҕа кырыыс эмиэ тыл күүһүн иччилиир итэҕэл көрүҥэ.
Кэмсинииттэн, тапталтан муҥнаммыт Дуулаҕа Бэргэни туох быыһыырый? Хараҥа күүстэри кытта кыргыһа барарга үрдүк Айыылартан ыҥырыы кэлэн, кини боотур хаанын уһугуннарар, өрөгөйдөөх суолга үктэннэрэр. Биһиги олоҥхобутугар эмиэ бухатыыр киһиэхэ күн ууһун көмүскүү барарга итинник ыҥырыы кэлэр. Абааһы аймаҕын кытта охсуһууну Олоҥхо тыйаатыра элбэхтик туруордаҕа, бу сырыыга киирсии испэктээҕи киэргэтэр күүстээх көстүү буолан, көрөөччү хабылла түспүт ытыһын тыаһынан бэлиэтэннэ.
Индия олоҥхотун тылбаастыырга ханнык уустуктар бааллар этэй? Биллэн турар, Индия маһа-ото баай, сибэккитин-чэчигин көрүҥэ кэмэ суох. Лотос, жасмин, манго айымньыга үгүстүк метафора буолан киирэллэр, бу чэчиктэр майгыларын саха билбэт буоллаҕа, оттон илиҥҥи киһи ону тута өйдүө. Холобур, “түүн тыллар чэчик дириҥи көрөрүн” (лотос)... Таптал таҥарата киһи сүрэҕин оҕунан ытыалыырын Европа култуурата бу илиҥҥи итэҕэлтэн ылбыт эбит. Ол эрэн манна кини оҕун төбөтө уһуктаах буолбатах, сибэкки буолар эбит... Аны дыргыл сыттаах чэчиктэн мүөтү хомуйар ыҥырыа эмиэ поэзияларын биир бэлиэ дьүһүлгэнэ – уобараһа буолар. Ити өйдөбүллэри сахалыы тиэрдэргэ балачча уустуктар бааллар этэ.
  Биллэн турар, драма уһун, сэттэ оонньуулаах. Ону сатабыллаахтык кылгатан, режиссер айымньы сүрүн ис хоһоонун арыйбыт. Тылбаас толору көрүҥэ ааҕааччыга тиийэрэ буоллар диэн баҕа санаалаахпын...
САЙА

❤️‍?НӨРҮӨН НӨРГҮЙЭБИН
Кыһыл оҕо кэриэтэ
Кимин билбэт сыгынньах,
Хирург эрэ илиитэ
Киһи гынар иринньэх
КИНИ үрдүк аатыгар
Киирэр эбит ыарыһах...
❣️Орто дойдуга кэлбит ким баҕарар үрүҥ халааттаахтар илиилэригэр киирэн тахсыбакка барбыта диэн суох быһыылаах. Мин эмиэ ыарыһах эйгэтигэр номох буолан биллэр хирург Марианна Матвеевна ИВАНОВА илиитигэр киирэн, чэгиэн турукпун этэҥҥэ чөлүгэр түһэрэн, Михаил Николаев аатынан медицинскэй Кииммит бары үтүөлэрин эппинэн-хааммынан билэн, кыайыылаах курдук сананан, үлэһит кэккэтигэр төнүннүм.
Марианна Матвеевна көмүс тарбахтаах хирург буоларын таһынан өссө ураты ис номохтоох, хорсун тыллаах-өстөөх хоһоон суруйар дьоҕурдаах эбитэ сөхтөрдө. Хирург үлэтэ диэн бүппэт эргимтэ устун уҥа-таала сүүрүү курдук эбит: күн аайы хайаан да ким эрэ үрдүгэр өлүү-тиллии таҥарата буолан туруу, аны ол иннинэ-кэннинэ иирбэ-таарба сурук үлэтэ, саҥа ыарыһахтар, эмтээһин, атаарыы, эмиэ саҥа ыарыһахтар... Сайдыылаах дойдуларга хирург – эпэрээһийэни эрэ оҥорор, ураты көрүүгэ-истиигэ сылдьар киһи дииллэр. Кини эмиэ айар үлэһит курдук, күннээҕи сүпсүлгэнтэн мэһэйдэтэр, сүрүн соругун толороругар өйүн-санаатын чочуйар кыаҕа намтыыр буолуон сөп. Ону ол диэбэккэ, биһиги хирурдарбыт олус ирдэбиллээх уонна олус элбэх кумааҕылары толорууттан саҕалаан балыыһа көннөрү үлэһитин бары түбүгүн сүгэ-таһа сылдьар хоһуун дьон эбиттэр. Марианна Матвеевна илиитин эрчийэр туһуттан дьиэтигэр тиийэн кириэстигинэн оһуор анньар, онтун быыһыгар... хоһоон суруйар:
Эттээх-хааммын Эрэй-муҥ бөҕө Эрийэ көтөрүттэн, Сор-муҥ сотобун
Солообутуттан Куота сатааммын Күҥҥэ тардыһан, Кый ыраах  диэки Кыырайа көтүөхпун Кыната суох этим мин...
Оо, ол эрэн дьэ эн Бэйэҥ бэйэҕиттэн Ханна куотуоҥуй? Ханна күрүөҥүй?
Бэйэҕин бэйэҥ эрэ Бэккэ диэн билэҕиэн. Бэйэҕин бэйэҥ эрэ Баскыттан-атаххыттан Быалаан-туһахтаан, Үүннээн-тэһииннээн Үөһээ өрө тардыныаҥ, Сап саҕаттан салҕанан, Кыл саҕаттан тардыһан Күн диэки, үөһээ диэки Күөрэйэ көтүөҥ эбээт,
Иирэ талахтыы Иэҕиллээхтээҥҥин, Инчэҕэй тирбэҕэ Быстыбатыныы Эстэ-быста Салҕанаахтааҥҥын Өрө тардыныаҥ эбээт, Өлөр өлүүттэн даҕаны Өрүһүнүөҥ эбээт...
✊?❤️‍?Оннук, киһи ис туругун бэйэтэ эрэ өрө тардыннаҕына быыһанар. Оттон буор кутуҥ туруга – үксүн эмчит илиитигэр.
☀️???Марианна Матвеевнаҕа, 8-с этээс бары амарах аанньалларыгар – кыһамньылаах үлэһиттэригэр, дьүөгэбэр Арылы Дуйдаахха күн саҕа күндү махталбын анааммын нөрүөн нөргүйэбин.
  САЙА