نقش اصطلاحات در تدوین مسائل کلامی

شاید در این مجال نتوان حق این عنوان را اداء نمود، اما خالی از لطف نیست که بدانیم بسیاری از اختلافات حاصله میان مذاهب کلامی عموماً به محور عدم اطلاع از محل نزاع باز می‌گردد

یکی از اصلی‌ترین اسباب انحراف در شناخت محل نزاع، مانع تصور صحیح از مفاهیم موجود ضمن اصطلاحات است

شاید کلام‌شناسی که نسبت به گزاره‌های منطقی و عقلانی شناختی سطحی داشته باشد، در وهله‌ی اول که گزاره‌ی: (خداوند ممکن الوجود است) به سمعش برسد، علیه مخاطبش زبان اعتراض بگشاید و بدون تأمل حکم تکفیرش را صادر نماید

چراکه وی باب (موجهات) را در منطق سینوی به درستی نیاموخته و نمی‌داند که مفهوم امکان، اعم از امکان عام و امکان خاص است

امکان خاص: در مدرسه‌ی سینوی مفهومی سلبی است از جنس (أعمی) به معنای سلب ضرورت وجود و سلب ضرورت عدم

امکان عام: در حقیقت سلب یکی از ضرورت‌ها و سکوت در قبال دو حالت دیگر است، یعنی: سلب ضرورت عدم و سکوت در قبال ضرورت وجود و امکان وجود که اعم از امکان خاص و وجوب وجود است

لذا قدر بسیاری از جریان قاعده‌ی عینیت صفات در مذاهب کلامی امامیه مصداق همین باور است، چراکه واژه‌هایی از قبیل (عین، غیر، زائد و قائم) حق مطلب را در شناخت باری تعالی اداء ننموده‌اند

اگر در مبحث صفات خالق تعالی به گزاره‌های کلامی امامیه اشراف داشته باشید، می‌بینید که در خصوص معانی صفاتی از قبیل علمِ واجب الوجود سخن به میان می‌آوردند، آنان گاهاً به آثار صفات خالق تعالی در مخلوقات می‌پردازند و به تفصیل از حقایقی مضاف به خالق تعالی مانند: علم، قدرت و.. سخن به میان می‌آورند

از طرفی دیگر در خصوص احکام ذات خالق تعالی که موصوف است به وجوب، قِدم و.. مطالبی را با تفصیل ارائه می‌دهند..

پس از مطالعه‌ی همه‌ی این مسائل و رسائل، تغایر و تفاوت میان این مفاهیم به گونه‌ای بدیهی به عقلانیت ما هجوم می‌آورد که تصور عینیت آنان را نسبت به یکدیگر دشوار می‌سازد

شاید آنان برای عدم تقابل با شبهه‌ی ترکیب و افتقار یا تعدد قدماء چاره‌ای جز استعمال این واژه نیافته‌اند...

دیگر مذاهب کلامی که بر محور عقل‌گرایی استوار‌اند مانند مذهب معتزله -بجز پیروان ابوالهذیل علاف- و اشاعره، جهت عدم تقابل با شبهه‌ی ترکیب و افتقار، راه چاره‌ی دیگری را اندیشیده‌اند. شاید بتوان بدون استعمال واژه‌ی موهوم، نامعلوم و غیر عقلانی -عینیت- چاره‌ای دیگر اندیشید

@ https://t.me/towhidshia

دانش منطق و فلسفه در مدرسه‌ی تقی الدین ابن تیمیه -قدس الله روحه-
عموما میان منسوبان به باورهای کلامی، من جمله مدرسه‌ی کلامی امامیه، باورهای اعتقادی سلفیت به عنوان باورهایی ظاهرگرایانه، ساده و غیر عقلانی تعریف می‌شوند، نمونه‌ی بارز این گزاره‌ها نسبت خدای شاب امرد به مدرسه‌ی اعتقادی سلفیت است

از طرفی دیگر، مذاهب عقل‌گرایانه‌ی فلسفی و کلامی، تقی الدین ابن تیمیه را بنیان‌گذار این روی‌کرد فکری معرفی می‌کنند، اما آیا این نوع نگرش به مدرسه‌ی تقی الدین ابن تیمیه می‌چسبد؟!

با اختصار بزرگ‌ترین شاهد ماجرا بر عدم صدق این مدعا نوشته‌ها و اندیشه‌های به جا مانده از این شخصیت خارق‌العاده است، وی تنها در رد مناطقه دو کتاب دارد با عناوین: (الرد علی المنطقیین) و (نقض المنطق) که در آن‌ها آراء منطقی مدرسه‌ی معلم اول ارسطو و پیروانش را به چالش می‌کشد

نظاره‌گرِ این عنوان و نام مؤلف بر جلد کتاب، در وهله‌ی اول ظاهرگرایانه و مضحکه‌آمیز بودن مطالب جاری در کتاب به نظرش می‌رسد، اما پس از ورق زدن کتاب و تفکر در نوشته‌هایش متحیر گشته و با حجم عظیمی از شناخت مذاهب کلامی و آراء منطقی و مناقشه‌ی عقلانی و برهانی معقّد و بسیار پیچیده و دشوار مواجه می‌شود، گویی وی در مجلس مناظره با شیخ الرئیس نشسته است

می‌توانم میراث بی‌نظر دیگر این منطق‌شناس و فلسفه‌شناس برجسته را بدان‌ها بیافزایم، مانند: (درء تعارض العقل والنقل) - (بیان تلبیس الجهمیه) - (شرح العقیدة الآصفهانیة) - (الرد علی المتفلسفة والقرامطة والباطنیة) و...

الشيخ الرئيس في العلوم النقلية والعقلية وهيولى العلوم الحقيقية والإعتبارية مولانا الجوهر الفرد «تقي الدين ابن تيمية الحنبلي» -قدس‌الله‌روحه- (728هـ)

@ https://t.me/towhidshia

چکیده‌ای از گفته‌های محققان معاصر پیرامون اثرپذیری کلام امامیه از مدارس کلامی اعتزالی

1- عبّاس اقبال آشتیانی در کتاب «خاندان نوبختی» (ص۷۴) می‌گوید: «تا زمان حضرت صادق چون هنوز علم کلام در میان امامیه رواج نیافته بود، علمای این فرقه همه در اصول پیرو ائمه بودند، ولی بعدها بین ایشان در روایت اخبار و احادیث اختلاف بروز کرد و طبقه متکلمین از اخباریه جدا شده و به اصول اعتزال گرویدند، مخصوصا جماعتی از ایشان در ابتدا از مشبهه بودند و بعدها به مناسبت نهی ائمه و خلطه و آمیزش با معتزله از این عقیده برگشتند و به بتدریج کلام فرقه امامیه اگرچه در ابتدا اساس آن مقتبس از معتزله بود، به مناسبت هدایت ائمه اطهار و ظهور یک عده از فضلای بزرگ اساسی خاص پیدا کرد»

وی در (ص۱۰۲) پیرامون مذهب کلامی متکلم امامی «ابو سهل نوبختی» تصریح می‌کند: «پیروی از اصول اعتزال را بیش از پیش در تقریر مسائل کلامی مطابق عقیده امامیه پذیرفته بود، مخصوصا فرقه قطعیّه را از بعضی تهمت‌ها که در باب رؤیت و تشبیه و تجسیم و غیره که دامن‌گیر یک عده از متکلمین اولیه فرقه امامیه شده بود خلاص کرد و صریحاً مثل معتزله خود را طرفدار محال بودن رؤیت خدای تعالی و حدوث عالم و مخالفت با جبریه در باب مخلوق و استطاعت اعلان نموده است و در باب انسان و رد اصحاب صفات مذهب نیز مسلک معتزله را پیش گرفته»

همچنین در (ص۱۲۸) در خصوص مذهب کلامی «ابو محمد نوبختی» خواهر زاده‌ی ابو سهل می‌نویسد: «در کلام هم مثل خال خود ابو سهل به معتزله مخصوصا به معتزله بغداد نزدیک شده و به همین جهت بین شیعه و معتزله بر سر عقیده و انتساب او به یکی از این دو فرقه نزاع بوده است»

2- آقای دکتر مدرسی طباطبائی در کتاب «مکتب در فرایند تکامل» (ص۲۱۳) می‌نویسد: «مکتب سنتى كلام شيعه تا پايان دوره حضور ائمه اطهار در اواسط قرن سوم به عنوان تنها گرايش كلامى و عقلى در تشيع امامى حضور داشت. با اين همه از ميانه‌هاى اين قرن به بعد، آراء و نظريات كلامى معتزله به تدريج بوسیله نسل جديدى از دانشمندان كه به زودى مكـتب نـوين و عقل‌گراترى در كلام شيعه به وجود آوردند در تشيع راه يافت. طليعه‌داران اين مكتب نوين، جهان‌بينى معتزله را در مورد عدل و صفات الهی و آزادى و اختيار انسان پذيرفتند»

3- خانم مریم کیانی فرید در پژوهشی با عنوان «کلام شیعه کلام معتزله» (ص۲۸۴) پس از بررسی دیدگاه‌های کلامی امامیه و معتزله در قرن چهارم و پنجم هجری می‌نویسد: «از مجموع آنچه گفته شد، روشن می‌شود كلام شيعه گرچه در ساختار و مسائل تاحدى متأثر از معتزله بوده است، اما با در نظر گرفتن مجموع شاخص‌ها به ويژه در حيطه‌ی منابع، مبادى و پاسخ‌ها، استقلال اين نظام كلامى روشن می‌شود»

4- در مطالعات محققات عرب، می‌توان به دیدگاه خانم عائشه یوسف المناعی در رساله‌ی «أصول العقیده بین المعتزلة والشیعة الإمامیة» و خانوم رشا العمری با عنوان «الٰهيّات ابوالقاسم بلخی» و آقای حسین علی عبدالساتر در کتاب «عقیده شیعی، کلام معتزلی: شریف مرتضی و گفتمان امامی» اشاره کرد که مفصل به این موضوع پرداخته‌اند

5- در مطالعات غربی، یکی از پیروان تأثیرپذیری کلام امامیه از مدارس اعتزالی، آقای ویلفرد مادلوگ می‌باشد، وی در مقاله‌ی «امامیه ‌و کلام اعتزالی» مفصل به این موضوع می‌پردازد

همچنین شاگرد وی، آقای مارتین مک‌دمورت در کتاب «الٰهيّات شيخ مفید» در صدد اثرپذیری شیخ مفید از ابوالقاسم بلخی (۳۱۹هـ) برآمده است

شاگرد دیگر آقای مادلوگ، خانم زابینه اشمیتکه در رساله‌ی دکترای خویش با عنوان «الٰهيّات علامه حلّی» به مواضع تأثیرپذیری علامه حلی از مذهب ابو الحسین بصری (۴۳۶هـ) برآمده است

بخوانید: مرحله‌ی اعتزالی در دانش کلامی امامیه

@ https://t.me/towhidshia

محمد باقر مجلسی در کتاب «حق الیقین» (ص۱۰۱۰) به موضوع تأثیرپذیری امامیه به اصول و مبانی مدرسه‌ی اعتزالی و دوری گزیدن از روایات ائمه‌ی اطهار اشاره می‌کند

وی می‌نویسد: «و چون ترمیم و تجدید اصول مندرسه امامیه که سال‌ها است آثار آنها محو شده و اکثر مدعیان اعراض از آن‌ها نموده‌اند و اصول معتزله را قدوه خویش ساخته، دست از آیات کریمه و اخبار متواتره برداشته‌اند، در این رساله حسب المقدور ایراد نموده‌ام....»

@ https://t.me/towhidshia

اشکالی اساسی بر مذهب قائلین به عینیت صفات اگر فرض بگیریم در خارج دو ذات وجود داشته باشد که ذات اول دارای علمی عین ذات و ذات دوم ذاتی محض و مجرد از صفت علم باشد، آیا نزد قائلین به عینیت صفات تفاوتی میان این دو ذات در خارج وجود دارد؟ اگر میان این دو تفاوتی…

اشکالی اساسی بر مذهب قائلین به عینیت صفات اگر فرض بگیریم در خارج دو ذات وجود داشته باشد که ذات اول دارای علمی عین ذات و ذات دوم ذاتی محض و مجرد از صفت علم باشد، آیا نزد قائلین به عینیت صفات تفاوتی میان این دو ذات در خارج وجود دارد؟ اگر میان این دو تفاوتی…

شيخ مفيد (۴۱۳هـ) در کتاب «أوائل المقالات» (ص۳۸) تصريح می‌کند که «هشام بن الحکم» در موضوع اسماء و معانی صفات الله متعال با تمامی شیعه مخالفت نموده است، وی در این باره می‌نویسد: «وکان هشام بن الحکم شیعیّاً وإن خالف الشیعة کافّة في أسماء الله تعالی وما ذهب إلیه…