Цуцаев Iалауди. Нохчийн абат

Абат долош дерг ду А,
Аьзнийн рогIехь шолгIа-Аь,
Балдаш тоьхча, долу Б,
Вайна дисна Iаш ду В.
Говрахь гена дахна Г,
ГI мажделча, дужу гIа.
Дуьне дууш деха Д,
Е-но хьалха доьху й,
Ё деана хьошалгIа,
Жа дажо дIадахна Ж,
Зевне хаза дека З,
И ду олуш хаза илли,
Й дIахIутту цунна улле,
К ду кхойкхуш вежаршка,
Кх схьакхочу, шалха Кх,
Къола дича, хуьлу къа,
КI дIадийча, долу кIа,
Л-но доьгIу гуттар ла,
М дуьжуш дац, ду сема,
Наггахь нацкъардолу Н,
О цецдуьйлуш хеза: ооо!
Оь сихонца цунах оь,
П-но лампа латайо,
ПI-но пIенда саттабо,
РагIу хуьлу паргIат, маьрша,
С ду сирла долуш бIаьрса,
Т-но нийса узу терза,
ТI ца хилча, хилац тIуо
У-но доху шортта уй,
УьнтIапхьидан уьш ма дуй!
Ф ду П-ца къовсаделла,
Х ду хохийн хеса даьлла,
Хь-но хьера йалта дохьу,
ХIур гIаттабой, хьерахь охьу,
Цергашца дIаолу Ц,
ЦI-но дуьйцу вай цIарца,
Ч ду арахь, хьуьнхахь-ча,
ЧIогIа йека хьуьнхахь чIевна,
Ша бу шера, хи тIехь бича,
Щука-бу и дера чIара,
Ъ йу чIогIа оьшуш,
Ы дац нохчийн дашна оьшуш,
Ь-ко кIаддо аз, –
Эр ду иза хуучара,
Юни вогIу йохьуш йунаш,
Юьспа-Хьаьжа, ваьхна йуьртахь,
Яха йарташ талла йахна,
Яьссин йисте бераш дахна,
I схьадохьу вайна Iаьно.
СтелаIад №4, 2024

Арсанукаев Муса. Хьо цIа варе хьоьжу нана

(Пьеса-миниатюра)
__________

Селехьат:
– Вай сан Дела! Вай сан Дела! Схьакаро воллу-те сан кIант? Собар делахь, жимма садаIийталахь соьга! ХIара лан атта хIума дац! (Сиха чуйоьду. Коьртара Iаьржа йовлакх дIа а доккхий, кхин йовлакх а туьллий, арайолу)
Шаьш хилла меттиг Гиреци йара, боху ахь? И мичахь йу, сан диканиг? Ойн, ша цIа вогIу ца бохура цо?
Салман:
– Иза-м ца элира цо, Селехьат. ХIара кехат даийтира цо, хьоьга дIало аьлла. Селехьат:
– Ойн, цо хIун леладо? ХIун деш Iаш ву, цIа ца вогIуш? Цуьнга сатийсина, бIаьрсих а, могашаллех а йаьлла, Iаш ма йу со. Ма дукха хан йу суна иза ганза… Со йалале, цIа кхочур вац те? Салман, дешахь и кехат, цуьнгара хааме сатийсина, кIелйисна-кх со.
Салман:
– Цо йаз ма-дарра, дIадоьшу ас, …йуха гочдийр ду хьуна.
«Хеллоу, май диа мазер Селехат! Итс ми, йор сан Дауд. Туу мени йерз эгоу ай лефт май виллидж энд йу, диа мазер! Э лот оф тайм пассед эвер синс.
Селехьат:
– Салман, цкъа собар дехьа! И хIун жIаьлийн мотт бу цу тIехь берг? Нохчийн маттахь хIунда ца йаздина цо шен нене кехат?
Салман:
– Селехьат, халахеташ делахь а, цунна бицбелла нохчийн мотт. Иза цигахь волу дукха а хан ма йу…
Селехьат:
– Муха бицбелла нохчийн мотт? Шен ненан мотт муха бицлур бу стагана? Ахь хIун дуьйцу?
Салман:
– Охашиммо цигахь бийцинарг ингалсан мотт бара. Ша дика Iаш ву, шен шортта таро а, баккхий бахамаш а бу, бохура. Шена са ма гатде, хьоьга дIаала бохура цо.
Селехьат:
– Са ма гатде бохура?… ХIаъ, кхин гатдийр дац…Гатдина йели…
__________

Йерриг материал йеша “Орга” журналехь (№4, 2024)

Мовла Гайраханов. Перед порогом вечности

Сентябрьское солнце ласково грело землю. Обожженная летним зноем желтая трава уступала место молодой зеленой поросли, которая свежими узорами приукрашивала земляной покров. В такую пору нашему взору предстают уходящая и новая жизнь. Точно также и мы уйдем, уступая место новой жизни, с грустью вспоминая ушедшую юность и былую свою привлекательность.
Осень почему-то насыщена печалью, мы и сами не осознаем, почему тоскливо на душе, отчего плачет душа. Может быть, она чувствует боль умирающих трав, уныние опадающей листвы, холодные слезы проливных дождей?
Сложно найти ответ, вероятно, осень демонстрирует нам бренность этого мира, скоротечность нашей жизни и приближение того дня, который оборвет наше пребывание на этом свете.
Как бы то ни было, очарование осени в том, что в самом круговороте жизни, ее суете, призрачных мечтах и надеждах, она демонстрирует нам конечный итог всех наших поисков и планов. Осень, как и сама жизнь, быстротечна. Очень скоро зимний холод накроет землю ледяным панцирем, голые ветви деревьев будут сиротливо раскачиваться под напором холодных ветров, а опавшая листва станет частью земли, не оставив даже своего следа пребывания здесь. Как схожи наши судьбы!
В юности я очень радовался весне, у нас с ней было много общего. Душа тянулась к знаниям, постижению мира, впереди были непознанные дали, множество непройденных дорог, бурлила неудовлетворенная страсть открытий, и была уверенность в собственной непогрешимости и возможностях. Как остро ощущались запахи весны, как пьянили ароматы акации и сирени! А ведь вся это красота создана Всевышним ради ублажения наших душ.
Сейчас моя душа более гармонична с осенью. Мы с ней знаем, что было, наслаждаемся каждым мигом в преддверии холодного безмолвия. Познание жизни было далеко не безболезненным, подводя ее первые итоги, осознаешь, что есть чего стыдиться, есть о чем сожалеть и есть, кого оплакивать. Однако это моя жизнь, другой такой уже не будет никогда и ни у кого, в этом и есть одно из проявлений величия Всемогущего Творца. Странствовать в прошлом способна только мысль, каждая секунда закрывает для нас двери в былое. Нам не дано переделывать сделанное, мы можем только каяться или исправлять ошибки посредством других дел. Осень демонстрирует, как мало осталось времени, как много не пройдено дорог.
Однако было бы не правильно рассуждать о том, что осень является только вестником конца, это еще и пора сбора урожая. Плоды наших трудов помогут нам пережить зиму, плоды наших добрых дел спасут наши души там, где не будет другого спасения.
Жизнь научила соразмерности. Бренный мир манит, однако есть еще неизведанная вечность, и она будет для нас именно такой, какую мы заслужили.
Прожить эту жизнь достойно весьма сложно, слишком много соблазнов, слишком много жестокости и бесполезной борьбы. Современный человек не имеет возможностей плыть по течению жизни, доброта воспринимается как проявление слабости, терпеливость сродни трусости, умение прощать – признак несостоятельности вершить свое возмездие! И только скупость воспринимается как рачительность умелого хозяина.
Прожив почти полвека жизни, душа стремится к золотой середине, сердце уже перестало остро и болезненно воспринимать чужую боль, слишком много ее в этом мире, и где же найти сосуд, способный ее вместить. Люди больше жаждут управлять болью, стремятся властвовать и распоряжаться чужими судьбами. Как опасна эта стезя для вечного будущего души, как много пропастей и ловушек на этом пути! Увы, многие уже потеряли чувство страха перед неизведанным, вечность закрыта тяжелой завесой, непробиваемой для окаменевших сердец.
Мусульманская мудрость гласит, что победы сильных достигаются благодаря молитвам слабых! Есть в этом изречении нечто такое, что требует от сильных мира сего действий, направленных на защиту интересов бедных и слабых. И только это защита приводит к искренней молитве сирых и убогих, между которой и Всевышним Творцом нет никаких преград.
Почти вся жизнь прожита. Что же ждет нас за ее порогом? Каков откуп души, отягощенной грехами? Как ее отмолить? Чем выкупить? ⤵️

Арсамирзаева Асет. Жоьра-Баба

Туьйра

Дехаш-Iаш дара цхьа хIусамдай, хIусамнаний. Цаьршиннан, цхьа йоI бен, кхин доьзалхо а вацара. ЦIаьххьана лазар а кхетта, стеган зуда кхелхира. Дуккха а Iийра хIусамда, кхин зуда ца йалош, нана йала а йелла, йисинчу шен йоIах къахеташ, йалийна десте цуьнца муха хир йу ца хууш. Эххар а, кхин Iерах гIуллакх хир доцийла а хиъна, дас шена зуда йалийра.
Ца йезайелира къизачу дестечунна шен цIийнден йоI. Гуттар а цунна йеттара, хьийзайора, дов дора, цхьа а бахьана а доцуш, да цIера ваьлча.
Кхин сингаттам бацара дестечун даг чохь: мерайоI хIун дина хьалхара дIайоккхур йара-те, хIусамдена гучудер доцуш, бохуш.
Цхьана дийнахь, шен майра кхечу гIала вахча, дестечо, тIе а кхойкхий, шен мерайоIе олу:
– Йалохьа, сан йиша йолчу а гIой, цуьнга ас хIума тега тай, махий даийта боху, алахьа, хьайна коч тегийта. Чехка гIолахь! – тIедуьллу цо йоIана.
Ша дестечун йиша йолчу йахале, цкъа хьалха ша йиначу ненан йиша йолчу чуйирзира иза, цунах дагайала дагахь.
– Де дика дойла хьан, сан хьоме йиши!
– Марша йогIийла хьо а, сан хьоме йишин йоI. Хьо лаа йеаний?
– Со дестечо шен йиша йолчу йохуьйтуш йу, ша суна коч тега йоллу, шен йишегара тай, махий дан аьлла, – жоп делира йоIа.
– Дика ду, сан йишин йоI, хьо цига дIайахале, со йолчу чуйирзина, – элира ненайишас. – ХIан, хIара асий, даьттий, бепиггий, жижиггий ду хьуна. Хьо цига хьуьнхахула дIайоьдуш, ножан дитто хьайна бIаьргаш къерзо долийча, – и дитт хIокху асанца дIадоьхкур ду ахь. Ткъа хьо чоьхьайаьлча, ков цIийза даьлча, хьуо дIалаца иза доьлча, цу кевнна, и кIаддалийта, хIара даьтта хьокхур ду ахь. Хьуо лаца дагахь жIаьла тIекхетча, оцу жIаьлина хIара бепиг тосур ду ахь. Ткъа хьо Жоьра-Бабин цIа чу йолуш, бIаьргаш баха дагахь хьайна цициг тIекхетча, оцу цицигна даа хIара жижиг тосур ду ахь.
Ишта хьехам а бина, новкъайаьккхира шен йишин йоI ненайишас. Цунна баркалла а аьлла, новкъайелира йоI.
Оьх-оьхуш, дIаоьхуш, тIаьххьара а хьуьнха кхечира йоI. Хьуьнхахь, цхьана лекхачу лам тIехь, котамийн когашний, уьстагIан маIашний тIехь лаьтташ цхьа цIа хуьлу, шена чохь Iаш Жоьра-Баба йолуш.
– Де дика хуьлда хьан, сан деца! – аьлла йистхилира йоI.
– Де дика хуьлийла хьан а, сан йишин йоI! – дуьхьал элира Жоьра-Бабас, – Хьо хIун оьшуш йеана со йолчу?
– Со хьан йишас йаийтина хьо йолчу. Иза суна коч тега дагахь йара, цундела хьо йолчуьра тай, махий дан йаийтина со.
– Дика ду, сан йишин йоI, лур ду ас хьуна тай, махий, ткъа хIинца хIоккхуза охьа а хиъна, цхьажимма болх бан беза ахь!
Корехь истанг дан охьахаийра йоI.
Ткъа Жоьра-Бабас, шен цIа чуьра ара а йаьлла, шен йалхочуьнга элира:
– Со хIинца охьайуьжур йу хьуна, ткъа ахь цIани а латайай, йоI лийча а йай, цIанйе. ЦIена лийчайелахь, со самайаьлча, йуур йу ас иза!
ЙоIана хезнера Жоьра-Бабин къамел. Кхерайелла, йега а йеш, йа дийна а йоцуш, йа йелла а йоцуш, йоьхна Iара иза, истанг а деш. Жоьра-Баба дIайижа ма-йахханехь, цуьнан йалхочуьнга дехаре йелира йоI:
– Сан хьомениг! Ахь пеша дечиг дукха ма тиллалахь. Мелхо а совнаха хи тохалахь, цIе серла ца йолуьйтуш! – аьлла, совгIатна цунна шен йовлакх делира йоIа.
Жоьра-Бабин йалхо цIани латош йара. Самайаьллачу Жоьра-Бабас, корехь истанг тоьгуш йолчу йоIе хотту:
– Истанг деш йуй хьо, сан йишин йоI? – олий.
– Деш йу хьуна, сан хьоме деца, деш йу хьуна со!
Жоьра-Баба йуха а дIайижира. ЙоIа, цицигна жижиг а луш, хаьттира:
– Цициг-ваша, сан хьомениг, Iамадехьа суна кху чуьра арайала!

Йерриг материал йеша СтелаIад журналехь (№4, 2023)

Газиева Аза. Дахаран аьзнаш

(Юсупов Iилманан поэзих дош)

Уггар а луьра тIемаш, революцеш, гIаттамаш, карчамаш, царна коьртехь лаьттинчу цIарна цIейахханчу бIонбаьччанех дийцар а, цхьана муьрна лерса чехадо гIовгIа а хуьлий, дIадоьрзу заманан йохаллехь. Дуьненан исторехь билгалдала кхиъна муьлхха а къам хьахийначохь, массарал хьалха, буьйса хазйина седарчий санна, иэсехь серлайовлурш цуьнан йаздархойн а, поэтийн а цIерш йу: Вергилий, Овидий, Петрарка, Шекспир, Шиллер, Гете, Гейне, Пушкин, Лермонтов, иштта дIа дуккха а кхийерш а.
Делан къинхетамца, хIинццалц хорамаш бина, хьегаман къурдаш дагалецамашкахь дуьсуш, вайн а аьтто хили иштта къеггинчу похIмица корматаллин лаккхарчу тIегIанехь хьанал къахьегначу йаздархойн а, поэтийн а цIераш йаха. Уьш бу: Бадуев СаьIид, Мамакаев Мохьмад, Мамакаев Iарби, Айдамиров Абузар. Церан могIарехь дозаллица цIе йаккха хьакъдолуш ву вайн заманхо, похIме поэт Юсупов Iилман.
Вайн махкахь йевзина ца Iаш, йерриг а Европехь литературни шуьйрачу гуонашкахь йевзаш йу цуьнан цIе. АллахI-Дала шена деллачу похIмица нохчийн поэзин дош дуьненан литературехь довзуьйтуш схьавогIуш ву поэт, вайга шех дозалла а дойтуш.
Йуьхьанца дуьйна а шайн башхаллица къаьсташ йу Юсупов Iилманан йерриге байташ. Уьш йуьзна йу нохчийн къоман дахаран аьзнех, дог-ойла хьоьстучу суьртех, исбаьхьчу дустарех, маьIнечу чулацамах. Нохчийн халкъан садеIар хаало цо йазбинчу хIор а могIанехь. Цуьнан байташ йешархойн даг чу йуьйшу, маьлхан Нохчийчоь, цуьнан Iаламан хазалла, са маьрша долчу къоман оьзда гIиллакхаш дезаре а кхойкхуш.
Лехамашна сутарчу сайн синна
ХIун ду хууш кху дуьнен чохь товш,
Ас, сайн ненан бIаьрхих шекъа дина,
Даг тIе йазди «Даймохк» боху дош…

Оцу беркатечу новкъахь Iилман волу 50 шо сов хан йу. 1аламат шуьйра, маьIне а чулацам болуш йу цуьнан байташ. Уьш йешархойн синкIоргене кхочу, ойлане а бохуш, керлачу анайисте дIаийзош.
АллахI-Дала комаьрша похIма делла поэт хилла ца 1аш, нохчийн меттан говзанча ву Юсупов Iилман.

Йерриг материал йеша “Орга” журналехь (№4, 2024)

Умар Гайсултанов. Моя школа

__________

Эту ночь мы провели во дворе пристава в маленькой сакле, которую охраняли стражники. Я шепотом рассказал Халиду, куда спрятал револьвер. Он похвалил меня и утешил, как мог.
– Пристав мстит мне за то, что я защищал беднягу Доду, – объяснял Халид. – Но кто мог донести, что у меня есть оружие? Смотри, дружок, не проболтайся никому…
Меня не нужно было предупреждать. Я знал, что никакая сила не заставит меня рассказать правду приставу или другим таким же людям, как он, с черным сердцем.
Перед моими глазами снова возникла картина, как дня три назад пристав появился у ворот наших соседей. Он с яростью набросился на Доду:
– У тебя не уплачен налог за прошлый год. Живо неси деньги, или я забираю весь твой скарб.
Дода стоял посреди двора испуганный и растерянный. В руках он держал разные бумажки и пытался слабо защищаться:
– Да ведь я вроде бы платил в прошлом году. Вот и бумажки мне дали…
– Бумажки у тебя допотопные, – презрительно бросил пристав. – Читать умеешь? А нет – так слушай людей грамотных. Говорю тебе, давай деньги.
Вот в эту минуту и подошел Халид. Он спокойно взял из рук Доды бумажки, просмотрел их и сказал:
– Квитанции в порядке. Вот и последняя, за прошлый год. Каких денег вы от него требуете?
Пристав стал совсем багровым, потом лицо его посерело:
– Думаешь, умнее тебя людей нет? Как-нибудь сами разобрались бы. Ну, я тебе это припомню.
__________

Полную версию читайте в журнале “Нана” (№1, 2024)

Чантиев Iабдул-Хьамид. Кхо доттагI а, цара лелийнарг

Зингаттий, чхьаьвриггий, зуй, кхо доттагI а хилла, цхьаьна йехаш йара. ЧIогIа барт тайна бехара уьш. Цкъа цхьана дийнахь хазачу Iаламах бIаьрг а тухуш, сакъера арабевлира доттагIий. Оьху-уш, цхьана хи тIе кхечира. Хьозанан зIок къайла ца йаккхал кIоргий, котамо гIулч тассал шуьйрий, уьнтIапхьид тIаьхьа ца кхиъал чехкий догIуш дара иза.
Кхузахь севцира доттагIий. Дехьабовларан ойла йан х1оьттира.
– Со-м хьарча а хьаьрчина, мижарг санна горг а йелла, керчина, дехьайер йара, ткъа аш хIун дийр ду техьа? – элира зуьно шен накъосташка.
– Сан гIайгIа банне а ма белаш, со-м, нека хьаькхна, йер йу дехьа, – элира чхьаьвриго.
– ДегӀ деза ца хиларе хьаьжжина, шершшина, дехьа со а дер ду шуна, – элира зингато, – суна зиэ хиларна а ца кхоьруш, шайн гӀуллакх делаш.
Ша ма-аллара, мижарг санна, хьаьрчина, горг а йелла, керчина, дехьайелира зу. Нека хьаькхна, хина тӀехтилира чхьаьвриг а. Шершшина дехьадала доьлла зингат, хина йуккъе кхаьчча, кхин дӀа а ца дахалуш, хи чохь дисира. Накъост хи чохь дисарна, чӀогӀа гӀайгӀане йуьйжира чхьаьвриггий, зуй. Ойла йан йелира и шиъ, накъост хи чуьра схьадоккхийла хӀун дича хир дара -техьа бохуш.
ДӀахьаьжначу кхарна, хедош, ораматан баххаш а дохуш, йежаш лела пхьагал гира.
Бахара хӀорш цунна тӀе.
– Баккъал а, пхьагал, зингат хи чохь дисна тхан, и сехьадоккхур дара оха, хьайн дегӀах баьккхина цхьа беха чо ахь лахьара.
– Лyp бу ас шуна чо, нагахь санна дӀо йогӀучу барзах аш со кӀелхьарйаккхахь, – элира пхьагало, тӀекхача йоллуш, йогӀучу барзехьа хӀорш дӀа а хьовсош.
– Же, хӀета, – элира зуьно, – сихонца хьо хӀокху кӀаг чу эккха, ткъа кхидӀа дерг оха тхаьш дийр ду хьуна.
Пхьагал йахана кӀаг чу иккхира. Дерриг шен кӀохцалш дӀаса а даржийна, зу, Ӏуьрг дӀа а къовлуш, берте йижира, ткъа чхьаьвриг зуьнна улле бацала лечкъира.
– Пхьагал Ӏуьрга эккхаш а гина, цигга тӀейеара борз. Ӏуьргана дуьхьал Ӏуьллу зу дӀайаккха гӀерташ, кест-кестта кадеттара барзо, амма дош ца хуьлура – зуьнан кӀохцалша дерриг балдаш а, доьлаш а цоьстура. ЦӀийх йуьзира берзан бат. ТӀаккха гор а хуьйшуш, когаца зу дӀатетта йелира борз.

__________

Йерриг материал йеша “СтелаIад” журналехь (№4. 2024)