نود‌‌ **و‌ شش) زبان و ادب؛ فرهنگ و هویت

درآمد**
گرچه هر روز روز زبان و ادب ملی است معمول چنان است که یک روز را در تقویم ملی بدین نام بنامند. سخنرانی پیوست این یادداشت سخنرانی‌ای است که در این روز ایراد شده است.
غزلی از حافظ را که به باور من می‌تواند مخاطب آن ایران باشد و بارها آن را به مناسبت‌هایی خوانده‌ام، به‌عنوان درآمدی بر این سخنرانی نیز خواندم؛ غزلی به مطلع:

جز آستان توام در جهان پناهی نیست
سر مرا به‌جز این در حواله‌گاهی نیست

آن‌گاه کوشیدم به‌ پرسشی پاسخ دهم که به‌ گونه‌های مختلف در جریان است: شعر و ادب (= ادبیات) به چه‌ کار می‌آید؟ به چه درد می‌خورد؟

فرهنگ ملی، هویت ملی
در پاسخ به‌ پرسشی که طرح شد و پیوسته طرح می‌شود به کوتاهی می‌گویم : ادبیات، هنرها دارد و سودها و ازجمله دو هنر برجسته؛ فرهنگ‌سازی و هویت‌سازی.

۱. فرهنگ‌سازی: نخست بگویم که تمدن دگر است و فرهنگ دگر. تمدن جنبه‌های عینی برآمده از دانش بشر است؛ از ساخته‌های مختلف سودمند، مثل ساختمان، اتومبیل، هواپیما تا داروهای درمانگر گوناگون،و ناسودمند، مثل انواع جنگ‌افزارهای ویرانگر و همانندان آن‌ها... اما فرهنگ، علم و دانش و ادب است و به بیان سنجیده‌تر، به گفتهٔ سعدی، جوهرهٔ برآمده از علم است؛ یعنی آدمیت، یا به‌تعبیر امروز انسانیت:
علم آدمیّت است و جوانمردی و ادب
ور نی ددی به صورتِ انسان مصوّری
و جوهره برآمده از عشق است که با هم یعنی آدمیت:
عشق آدمیّت است گر این ذوق در تو نیست
هم‌شرکتی به خوردن و خفتن دواب را

و همین جوهره است که در فرهنگ ایرانی موجب مثلث نیکی‌ها می‌شود: اندیشهٔ نیک، گفتار نیک، کردار نیک.
چنین است که بسا در جهان امروز تمدن هست و فرهنگ نیست، که اگر بود این‌همه بیداد و ستم نبود؛ زیرا روان‌ها تندرست بود که به گفتهٔ حکیم فردوسی: «به‌فرهنگ باشد روان تندرست...».

۲. هویت‌سازی: «بارها گفته‌ام و بار دگر می‌گویم» که زبان، به‌عنوان ابزار پیوند و ارتباط، چون به ادبیات در معنی عام (= هر گونه نوشته و مکتوب) و ادبیات در معنی خاص (= شعر و ادب) پیوست و حامل یک جهان دانش و فرهنگ و  هنر گردید به زبانی فرهنگی و علمی و درنهایت به عاملی هویت‌ساز بَدَل می‌گردد.
زبان فارسی، با پشتوانهٔ فرهنگی چندهزارساله در این سوی و در آن سوی تاریخ پیوستهٔ ایران، زبانی است با پشتوانهٔ فرهنگی کم‌مانند؛ فرهنگی که بزرگانی کم‌‌نظیر چون فردوسی و نظامی و مولوی و سعدی و حافظ و ده‌ها و صدها سراینده و نویسنده و نظریه‌پرداز دیگر از مردمان ایران‌زمین، در طول تاریخ، در آفرینش و گسترش آن نقش داشته‌اند و آن را به عامل هویت ملی بَدَل ساخته‌اند.

https://t.me/a_daadbeh

نود و پنج) نظامی و خاستگاه شعر

درآمد
یادروز نظامی پیش روست. گرچه همهٔ روزها روز نظامی و دیگر بزرگان ادب فارسی است، اما در تقویم رسمی ایران بیست و یکم اسفندماه را روز نظامی خوانده‌اند. به همین مناسبت به پیشواز این روز بزرگ می‌رویم و بحث نظامی و خاستگاه شعر (همراه با فایل  کامل سخنرانی) ایراد‌‌شده در این موضوع را به یاران درگاه و تمامی دوست‌داران فرهنگ و ادب فارسی تقدیم می‌کنیم.

طرح موضوع
نظامی گنجوی نه‌تنها شاعری توانا، بلکه اندیشمندی بزرگ بود که در آثارش به چیستی، خاستگاه و ارزش شعر پرداخته است. او معتقد است که شعر تنها یک آرایش لفظی نیست، بلکه ابزاری برای بیان اندیشه‌های عمیق و راهی برای کسب معرفت است. یکی از سه مسئلهٔ شعر، مسئلهٔ خاستگاه یا منشأ شعر است. در این باب به طور کلی سه دیدگاه مطرح است: دیدگاه روان‌شناختی که شعر را نتیجهٔ غریزه‌ای ویژه می‌داند که می‌توان آن را غریزهٔ شاعرانه خواند؛ دیدگاه تجربی که برطبق آن شعر نیز مانند امور دیگر امری تجربی و آموختنی است؛ دیدگاه متافیزیکی که برطبق آن شعر نتیجهٔ نوعی الهام است، چنان‌که نظامی می‌گوید:

پیش و پسی بست صف کبریا
پس شعرا آمد و پیش انبیا

اما نظامی راهی میان دو راه تجربی و متافیزیکی می‌جوید. او بر این باور است که شاعر برای پرواز در دنیای شعر به دو بال نیاز دارد:  بال الهام و  بال دانش. ازیک‌سو، تزکیهٔ نفس و تهذیب روح او را به سرچشمهٔ الهام متصل می‌کند و ازسوی‌دیگر، اندیشه، مطالعه و آگاهی، پایهٔ محکمی برای سخن او می‌سازد.

نظامی در اشعارش بارها بر اهمیت این دو عنصر تأکید می‌ورزد. او شعر را هنری می‌داند که نه‌تنها از دل احساس و شور درونی برمی‌خیزد، بلکه نیازمند شناخت ژرف، حکمت و تاریخ است. او در کنار ایمان به معنویت، بر عقلانیت و یادگیری نیز تأکید می‌کند و شاعری را رسالتی بزرگ می‌شمارد. به همین دلیل، شعر او آمیزه‌ای از معرفت، زیبایی و اخلاق است. در جهان‌بینی او شاعر تنها سخن‌پرداز نیست، بلکه پیام‌آور حقیقت و واسطه‌ای میان جهان انسان و جهان برین است.

#نظامی_گنجوی #فلسفه_شعر #الهام_یا_اندیشه #ادبیات_فارسی #حکمت_ایرانی #شاعر #معرفت #تزکیه_و_دانش
@a_daadbeh

https://www.instagram.com/asghar_daadbeh