بی‌پرده درباره وضعیت آب ایران

محمد فاضلی

به دعوت فدراسیون صنعت آب ایران نکاتی درباره وضعیت آب ایران گفتم. اگر به مجموعه هشدارها درباره وضعیت آب ایران توجه نشود - که تاکنون نشده است - عبرت تاریخ خواهیم شد.

#دغدغه_ایران #مسأله_آب

سخن اصلی: هر برنامه و اقدامی باید بر کاهش معنادار مصرف آب متمرکز باشد.

@fazeli_mohammad

از نوشته‌های خواندنی حامد تبار عزیز، دربارۀ مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها؛ این‌بار دربارۀ دفتر معماری آبانگاه.
@HamedTabaar

- بر پایۀ مفهوم آبخوان‌شهر، می‌توان مفاهیمی همچون آبخوان‌شهرداری، آبخوان‌شهرسازی، برنامه‌ریزی/طراحی آبخوان‌شهری، مدیریت آبخوان‌شهری، حریم آبخوان‌شهر، و حمل‌ونقل آبخوان‌شهر و بسیاری دیگر را وضع کرد و در بسط و ترویج و آموزش آن کوشید.

دعای مرحوم آهنگ کوثر این بود: پاداش نیکِ همگان با فروریزندۀ باران‌ها، روان‌کنندۀ تنداب‌ها و آفریدگار آبرفت‌های درشت‌دانه.

اگر می‌پسندید، با دیگران در میان بگذارید.

آبخوان‌شهر، شهر «حساس به آبِ» ایرانی

امید شمس
۱۴ آذر ۱۴۰۳

مفاهیم ابزار فکر کردن‌اند و می‌توانند جادو کنند. در ایران که معضل آب بدخیم شده، یکی از این مفاهیمِ جادوگر آبخوان‌شهر است. این مفهوم را استاد فرزانه، سید‌آهنگ کوثر بر پایۀ تخصص و تجارب عملی در آبخوان‌داری در دشت گربایگان فسا از سال ۱۳۶۳ش و شناخت تجربۀ هزاران‌سالۀ ایرانیان در آبخوان‌داری وضع کرد و بسط داد. باوجوداین، این مفهوم هنوز نهفتگی‌های فراوان دارد و چنانکه باید‌وشاید نقد و بررسی نشده است. در این نوشته می‌کوشم تأملات دکتر کوثر را باز بنویسم و بر نهفتگی‌اش از جنبۀ شهرسازی تأکید کنم.

آبخوا‌ن‌شهر آرمان‌شهری است در بیابان بر پایۀ آبخوان‌داری. آبخوان‌داری یعنی تمهیداتی پایدار برای مهار آب‌های سطحی، به‌ویژه سیلاب، و کمک به نفوذ و ذخیرۀ آن در آبخوان (سفرۀ آب زیرزمینی). در آبخوان‌شهر، آب اولین تنگنای زیستی و ارزشمندترین سرمایۀ رایج است و فقط وقتی صرف تولید می‌شود که با آن چیزی ارزشمندتر از آب پدید آورند. در ایران که سیلاب و آبرفت‌های درشت‌دانه گنج‌هایی گران‌بها و ناشناخته‌اند، آبخوان‌داری خردمندانه‌ترین شیوه‌های حفاظت پایدار آب در ایران بود و هست.

آبخوان‌شهر در ترسالی سیلاب را مهار می‌کند و با آن آبرفت‌های درشت‌دانۀ آبخوان را آبدار می‌کند و در خشک‌سالی از آب ذخیره‌شده در میان آن دانه‌های درشت بهره می‌برد.

آبخوان‌شهر به سیلاب کوهستان پشت‌گرم است. آبخوان‌شهر در دره‌های کوهستان بندهای خاکی کوتاه می‌سازد تا سیلاب را آرام ‌کند و از نیرویش بکاهد.

در آبخوان‌شهر، سیلاب مهمان ناخوانده نیست. سیلاب را در اراضی کم‌شیب بالادست، در نهرهای رسوب‌گیر و استخرهای تغذیه آرام می‌کنند تا رسوب‌گذاری کند، کشتزار را سیلابی آبیاری کند، و آبخوان را آبدار.

آبخوان‌شهر بر مخروط‌افکنه واقع است. مخروط‌افکنه پهنه‌ای است با آبرفت‌هایی درشت‌دانه در دل خود که می‌تواند آب سیلاب را در میان دانه‌های درشت آبرفتش بگنجاند.

در آبخوان‌شهر، کشاورزی عمدتاً بر پایۀ آبیاری سیلابی کشتزارهاست تا هم‌زمان زمین آبیاری و آبخوان تغذیه شود.

آبخوان‌شهر همواره خاک‌سازی می‌کند: سیلاب را مهار می‌کند، گِل را بر زمین‌های فرسوده می‌نشاند، با کانی‌‌ها و مواد آلی خاک را ژرف و بارور می‌کند و بازده کشتزارها را افزایش می‌دهد.

در هر جایی نمی‌شود آبخوان‌داری کرد. سیلاب با کیفیت خوب، زمین تراوا و کم‌شیب، و مخروط‌افکنه‌های واریزه‌ای و آبرفتیِ درشت‌دانه لازمه‌های آبخوان‌داری‌اند‌.

یک‌چهارم مساحت ایران (۴۲ میلیون هکتار) درخور تغذیۀ مصنوعی آبخوان است. اگر این مساحت ۴۰ میلیون هکتار، میانگین ژرفای آبخوان‌ها را ۱۲۵ متر، و میانگین ضریب ذخیرۀ آبرفت‌های ایران را ۱۰ درصد بدانیم، آبخوان‌های ایران ۵۰۰۰ میلیارد مترمکعب ظرفیت دارند؛ یعنی اینها ۱۱ برابر میانگین درازمدت بارندگی سالانۀ ایران گنجایش دارند. اگر این آبخوان‌ها را با سیلاب تغذیۀ مصنوعی کنیم، برای ۴۰ سال بدون بارندگی آب داریم. از این ۴۲ میلیون هکتار، بهترین زمین‌ها برای آبخوان‌داری ۱۴.۹ میلیون هکتار (یک سی‌ام مساحت ایران) است؛ زیرا اینها آبرفت درشت‌دانۀ ژرف و سیلاب بسنده دارند.

در آبخوان‌شهر، هزینۀ آبخوان‌داری حداکثر ده درصد سدسازی برای نگهداری حجم مساوی آب است.

چند نکتۀ افزوده
- در سرزمینی مانند ایران که از نعمت سیل و آبرفت‌های درشت‌دانه برخوردار است و تبخیر بسیار بیش از بارش است، تغذیۀ مصنوعی آبخوان (آبخوان‌داری) کاری بسیار بخردانه است. در ایران طی هزاران سال، شهر و روستاها را بر همین اساس پدید آورده بودند. تحقیق تاریخی و تجربی دربارۀ این تجربۀ کهن بسیار مهم و ضروری است.

ـ شهرهای ایران ــ که بیشترشان پیشینه‌ای دراز دارند ــ بر مخروط‌افکنه و آبخوان ساخته‌شده‌اند و سیل‌خیزند. سیل‌خیزی شهرهای ایران سهوی و اشتباهی و ناخواسته نیست؛ کاملاً عمدی و خواسته است. طی هفت دهۀ گذشته ما شهرها را طوری گسترش و توسعه داده‌ایم که برای سیل آمادگی ندارند.

- شهر در ایران آبخوان‌شهر بوده است. رشد آبخوان‌شهر با دو چیز تناسب دارد: وسعت پهنه‌های سیلاب‌گیر و گنجایش آبخوان. آبخوان‌شهر همواره از این پهنه‌ها و آبخوان‌ها حفاظت می‌کند.

ـ آب در آبخوان‌شهر کم‌یاب و بسیار باارزش است. آبخوان‌شهر «حساس به آب» نیست؛ «حساس به تشنگی» است. تشنگی دستاورد چندهزارسالۀ زیست در پهنه‌های سکونت‌گاهی ایران است. تشنگی پیامد طبیعی و میراث فرهنگیِ زیستن در آبخوان‌شهر است.

- آبخوان‌شهر میراث خردورزی ایران به جهان است؛ رهاوردی هم‌تراز دستاوردهایی جهانی همچون شهر حساس به آب (استرالیا)، شهر آب‌اندیش (شورای بین‌مللی آب اروپا)، شهر اسفنجی (چین).

هنر اهلی کردن سیل در ایران

امید شمس
۱۳ شهریور ۱۴۰۳
@abangah_studio

در ایران، خشک‌سالی و سیل توأمان‌اند.
ایران سرزمینی خشک و درعین‌حال سیل‌خیز است. خشک‌سالی و سیل همزادان تاریخی ایران‌اند و طی هزاره‌ها پی‌درپی در ایران رخ داده‌اند و هنوز هم رخ می‌دهند. همایندی این دو از هم‌نشینی کوهستان و بیابان در ایران سرچشمه می‌گیرد.

سیل نفرین نیست!
سیل وحشی و پرخروش و سرکش است؛ اما خاک غنی و حاصلخیز کوهستان را می‌روبَد و آن را فرسنگ‌ها دورتر، بر سینۀ دشت و بیابان می‌گسترد. این «خاکسازی» زیست جانوری و گیاهی و یکجانشینی انسان در ایران را ممکن کرده است.

ما سیل را اهلی کرده بودیم.
سیل سیراب می‌کند. از هزاره‌ها پیش، ما، ساکنان تشنۀ فلات ایران، دریافته بودیم که اگر سیل‌ها را رام کنیم، می‌توانیم آب به‌دست بیاوریم، یکجانشین شویم و تمدن بسازیم. ولی ما از رام کردن فراتر رفتیم: ما سیل را اهلی کرده بودیم.
@abangah_studio

اهلی کردن با رام کردن فرق دارد.
اهلی کردن یعنی خانگی کردن، دست‌آموز کردن و ایجاد کردن رفتار پایدار در چیزی برای سازگاری با زندگی انسان. ولی رام کردن یعنی آموزش دادن به قصد فرمان‌بردار کردن. اهلی کردن فقط مختص حیوان و گیاه نیست. آتش و آب را هم می‌شود اهلی کرد.

ثروت بی‌قیمت ایران: آبرفت درشت‌دانه!
در ایران، جریان هزاران‌سالۀ سیل پدیدۀ زمین‌شناختیِ کم‌نظیری ساخته: بادبزن‌های آبرفتی. ایرانیان دریافته بودند که برپا کردن سکونتگاه بر این بادبزن‌ها و نگهداشت آب در آبرفت‌های درشت‌دانۀ آنها خردمندانه‌ترین شیوۀ زیست و نگهداشت آب در فلات ایران است.

پردۀ نخست: از کوهستان به کشتزار سیلابی
حماسۀ اهلی کردن سیل چهار پرده داشت. نخست رام کردن سیلِ وحشی کوهستان: در تنگه‌های مناسب بر سیل سد می‌بستند و در راه آن باغستان و کشتزار و جوی می‌ساختند تا سیل آهسته‌آهسته به‌آرامی بر زمین بگسترد و آب و گلِ حاصلخیزش را به زمین بدهد.
@abangah_studio

پردۀ دوم: از کشتزار سیلابی به آبخوان
سیل که در کشتزار سیلابی فرومی‌نشست، کم‌کم فرصت می‌یافت تا به اعماق خاک نفوذ کند و لایه‌های آبرفت‌ درشت‌دانه را آبدار کند. کارکرد ویژۀ سیل در ایران همین بود: تغذیۀ آبخوان.

پردۀ سوم: از آبخوان به کاریز
آبخوان سدی زیرزمینی بود که آب با کم‌ترین هزینه خنک و پاکیزه نگه می‌داشت. ما، طی بیش از دو هزاره، مجموعه‌ای سترگ و بینِ نسلی از دانش و فن و قانون و آداب‌ورسوم را پدید آوردیم تا با قنات به آب انباشته در آبخوان نقب بزنیم. قنات حلقه‌ای از زنجیرۀ اهلی کردن سیل است.

پردۀ چهارم: از کاریز به آبادی و کشتزار
آب که از مظهر قنات بیرون می‌آمد زلال بود. می‌شد آن را نوشید، در آب‌انبارش انباشت، در سایۀ یخچال از آن یخ استحصال کرد، حمام و باغ و آسیاب برپا کرد و سرانجام، روانۀ کشتزارهای پایین‌دستش کرد. حالا دیگر سیلِ گل‌آلود اهلی شده بود.
آیا ما دوباره سیل‌های ایران را وحشی کرده‌ایم؟

اگر می‌پسندید با دیگران در میان بگذارید.
@abangah_studio