"فردوسی‌ در پایان‌ داستان‌ رستم‌ و سهراب‌ (۲ /۱۹۹) از شخصی‌ به‌ نام «بهرام‌ نیكوسخن‌» سخنانی‌ نقل‌ می‌كند كه‌ به‌ گمان‌ ملك‌الشعرا بهار (ص‌ ۷۸۸) و شهبازی‌ (ص‌ 66-67). با بهرام‌ بن‌ مردانشاه‌ یكی‌ است‌ و فردوسی‌ داستان‌ رستم‌ و سهراب‌ را از كتاب‌ وی‌ نقل‌ كرده‌ است‌. چنین‌ می‌نماید كه‌ حدس‌ دیگر شهبازی‌، مبنی‌ بر اینكه‌ فردوسی‌ در این‌ داستان‌ فقط سخنانی‌ پندآموز از حكیمی‌ دانشمند نقل‌ كرده‌ است‌ (همانجا)، درست‌تر باشد، چه‌، ذكر نام‌ بهرام‌ در این‌ داستان‌ ــ ولو مراد همان‌ بهرام ‌بن ‌مردانشاه‌ باشد ــ دلیلی‌ قانع‌‌كننده‌ بر اثبات‌ این‌ فرض‌ كه‌ وی‌ روایتگر كل‌ داستان‌ نیز هست‌، نخواهد بود. "

برداشت از اینجا
@dr_khatibi_abolfazl

وُ لیکن، وَ لیکن

دکتر ابوالقضل خطیبی
برداشت از درس‌گفتارهای رستم و اسفندیار
بهمن ۱۳۹۶؛ پژوهشگاه علوم انسانی؛ re51

@dr_khatibi_abolfazl

‍ اشارات فردوسی به تعیین مرز ایران و توران در زمان منوچهر

می‌دانیم داستان آرش در شاهنامه نیست و در منبع او هم نبوده است، اما در چندین بیت به نام آرش و تیرافکنی او و تعیین مرز ایران و توران اشاره شده است. در داستان «رزم دوازده رخ»، ایرانیان به فرماندهی گودرز، در برابر تورانیان به فرماندهی پیران صف کشیده‌اند و پیش از آنکه جنگ آغاز شود، پیران در نامه‌ای به گودرز پیشنهاد صلح می‌دهد و یادآور می‌شود که حاضر است پیکی نزد افراسیاب بفرستد و از او اجازه بگیرد که هر شهری را که کیخسرو گمان می‌برد از آن ایرانیان است و تورانیان تصاحب کرده‌اند، بازپس دهد، درست مانند زمان منوچهرشاه که او با تعیین مرز میان ایران و توران (بخشش) در درازای رود جیحون، نظم نوینی را در جهان بنیاد نهاد:

چنان چون به گاه منوچهرشاه
به بخشش همی داشت گیتی نگاه

در بیت دیگری نیز به تقسیم‌بندی عادلانۀ سرزمین ایران و توران در زمان منوچهر اشاره شده است. افراسیاب پس از دیدن خواب دهشتناکی می‌گوید:

منوچهر گیتی ببخشید راست
هم او بهرۀ خویشتن کم نخواست

این گزارش با آنچه در زمان منوچهر در شاهنامه روی داده است، همخوانی ندارد. در شاهنامه خبری از تعیین مرز میان ایران و توران در زمان منوچهر و افراسیاب نیست و اساساً افراسیاب در زمان منوچهر ظهور نمی‌کند، بلکه در زمان جانشین او، نوذر و با کشتن همو، پای به عرصۀ نام‌آوری می‌نهد. در بیت دیگری بازهم به معاصر بودن افراسیاب با منوچهر اشاره شده و گفته شده است افراسیاب با منوچهر و نوذر و کیقباد بر سر کین بود:

ز سر با منوچهر نو کین نهاد
همیدون ابا نوذر و کیقباد

این اختلاف را چگونه می‌توان توجیه کرد؟ داستان از این قرار است که بنابر روایت رسمی خدای‌نامه که سرچشمۀ آن به یشتهای اوستا می‌رسد و در منابع پهلوی و بیشتر منابع فارسی و عربی منبعث از خدای‌نامه باقی مانده است، افراسیاب در زمان منوچهر به ایران می‌تازد و بخشهای وسیعی از ایران را فراچنگ می‌آورد و منوچهر را در طبرستان در حصار می‌گیرد و در نهایت بین ایران و توران آشتی برقرار می‌شود، بر این قرار که تورانیان به اندازۀ یک تیرپرتاب از ایران عقب بنشینند. آرش کمانگیر تیری از کمان رها می‌کند که تا دوردست‌ها بر کرانۀ جیحون می‌نشیند و همین جیحون از آن پس مرز میان ایران و توران تعیین می‌گردد. بنابراین، هرسه بیت بالا به همین رویداد اشاره دارد که در شاهنامه نیست. بنابر شاهنامه در زمان کیقباد افراسیاب از ایران به آن سوی جیحون رانده می‌شود و جیحون به عنوان مرز دو کشور تعیین می‌شود، اما اشارۀ شاهنامه در بیت‌های بالا به تعیین مرز جیحون با تیرافکنی آرش در زمان منوچهر و افراسیاب منبعث از همان تحریر رسمی است که وارد تحریری از خدای‌نامه می‌شود که به شاهنامه رسیده است. توضیح بیشتر آنکه هنگام تدوین تحریری از خدای‌نامه که شاهنامه بر مبنای آن به نظم درآمده است، تغییرات بسیاری در این بخش رخ می‌دهد تا فضای لازم برای هنرنمایی‌های برخی خاندان‌های بزرگ ایرانشهر به‌ویژه خاندان سکایی سیستان و پهلوان پرآوازۀ خاندان، رستم، و خاندان کارن با پهلوانانی چون قارن و کشواد و گودرز فراهم شود، ولی اشاراتی از روایت رسمی کهن‌تر برای تعیین مرز ایران و توران در زمان منوچهر، به‌سبب شهرت و رواج آن، در این تحریر که با پهلوانان همدلی شده، باقی مانده است.

دکتر ابوالفضل خطیبی
اردیبهشت ۱۴۰۱

@AfsharFoundation

@dr_khatibi_abolfazl

نقد کتاب «سنجش منابع تاریخی شاهنامه در پادشاهی خسرو انوشیروان» پژوهش و نگارش دکتر فرزین غفوری

پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات
نخستین جلسه از سلسله نشست‌های نقد و بررسی برترین‌های پانزدهمین جشنواره پژوهش فرهنگی سال، با نقد کتاب «سنجش منابع تاریخی شاهنامه» اثر دکترفرزین غفوری چهارشنبه 1 خرداد 1398، با حضوردکتر حسین دهقان، دکتر ابوالفضل خطیبی و دکتر علی دلیر

@dr_khatibi_abolfazl

به مناسبت روز حکیم عمر خیّام

خیّام از نیشابور تا روم(جایگاه خیام در ادبیات دیوانی ترک و ترجمه‌های ترکی رباعیات)

فریبا شکوهی

فصلنامۀ جستارهای نوین ادبی دانشگاه فردوسی مشهد دورۀ ۵۵، شمارۀ ۴ (شماره پیاپی ۲۱۹)، اسفند ۱۴۰۱ (صفحه ۷۷- ۱۰۰)
#خیام
@dr_khatibi_abolfazl

هزارۀ فردوسی
متن مقاله چاپ شده در مراسم نکوداشت فردوسی و زاد روز دکتر خطیبی به همراه مقدمۀ دکتر فریبا شکوهی در ۲۵ اردیبهشت ۱۴۰۳ در موزه سینما.
@dr_khatibi_abolfazl

۲۵ اسفند روز پایان سرایش شاهنامه

شاهنامه با بیت‌های زیر به پایان می رسد:

"سر آمد کنون قصه یزدگِرد
به ماه سپندارمذ روز اِرد

ز هجرت شده پنج هشتاد بار
به نام جهان‌داورِ کردگار"

به ماه سپندارمد روز اِرد
در باره تلفظ و اشتقاق ارد

سید رضا قائم مقامی ( دانشگاه تهران)
ابوالفضل خطیبی( فرهنگستان زبان و ادب فارسی)

نامه فرهنگستان شماره ۶۷
@dr_khatibi_abolfazl