آمرزش یا زخم‌بند؟
خوانش‌ها (۱۵)/ برگردان‌های کهن (۱۱)
۱- در آیات ۲:۲۶۳ و ۴۲:۳۷ و ۴۲:۴۳ و ۴۵:۱۴ و ۶۴:۱۴ ریشه‌ی غفران در رفتارهای انسان- انسان به کار رفته است. این را بسیاری از مفسران گفته‌اند.

۲- در سده‌های گوناگون مترجمان قرآن غفران را به شاخه‌هایی از ریشه‌ی پوشاندن برگردانده‌اند. به‌ویژه در پنج آیه‌ی بالا و پی‌وندهای میان‌انسانی که دیگر ریشه‌ی آمرزیدن چندان به کار نمی‌آید!

۳- اما باز هم فراوانی برگردان «غفران» به پوشاندن از ۶٪ برگردان‌های سده‌های ۴ تا ۱۲ هجری در فرهنگ‌نامه‌ی قرآنی فراتر نمی‌رود. یعنی هم‌چنان یک برگردان بخت‌یار به شمار نمی‌آید.

۴- پیش‌تر در یادداشتی نوشته بودم: «لَهُم عذابٌٍ» را می‌توانیم «ایشان زخمی‌اند»، «ایشان درد دارند»، «ایشان ناخوش‌اند» یا «ایشان آسیب‌دیده‌اند» بخوانیم. چرایش را در یادداشت مادر بخوانید.

۵- ریشه‌های עפר (غ-ف-ر) و אפר (ء-ف-ر) در کتاب مقدس به ترتیب در معنای خاکستر (غبار؟) و پارچه‌پیچ (زخم‌بند؟) به کار رفته‌اند اما این ریشه‌ها گاهی با هم جابه‌جا نیز شده‌اند. برای نمونه کاربست این دو ریشه به جای هم را می‌توانید به‌خوبی در برگردان‌های گوناگون اول پادشاهان ۲۰:۳۸ ببینید.

۶- این یادداشت مانند بسیاری یادداشت‌هایم، به پاسخ نمی‌رسد بل‌که به این پرسش می‌رسد: زمانی که ما برای کسی «غَفَرَ لـِ» می‌کنیم، چه می‌کنیم؟ چیزی را در خودمان دگرگون می‌کنیم؟ خشم خودمان را فرو می‌دهیم یا فراموش یا سرکوب می‌کنیم؟ یا زخم دیگری را می‌بندیم؟ اگر معنای دوم را پذیرفتیم، آن‌گاه هنگامی که خدا «غفران»ش را به ما ارزانی می‌کند، چیزی در او دگرگون نمی‌شود، بلکه زخمی را در ما مرهم گذاشته است. زمانی که ما زخم تن یا جان دیگری را پانسمان می‌کنیم یا پانسمانش را عوض می‌کنیم، همان اندازه «غفران» است که وقتی از خداوند می‌خواهیم زخم‌های ما را ببندد.

۷- اگر پذیرفتیم که زندگی بی زخم‌برداشتن شدنی نیست، آن‌گاه پیش رفتن در زندگی نیز بی«غفران» شدنی نخواهد بود. ما باید زخم‌های یک‌دیگر را هرچه هنرمندانه‌تر ببندیم. و کاش آن دوست «زبردست در زخم‌بندی- أهل المغفرة (۷۴:۵۶)» از هنرش کمی هم به ما بیاموزد.

#pragmatics #قرآن #مثاني #ترجمه #ریشه #ع_ذ_ب #غ_ف_ر #برگردان_های_کهن #خوانش_ها

رجب جان‌فزا با کوله‌باری از نوید رسید. چرا رجب ماه حرام است و اصولا ماه حرام چیست؟
چهار ماه حرام داریم. ذی الحجة و ماه قبل و بعدش و رجب. چرا این چهار ماه حرامند؟ سه تای اول به دلیل اعمال حج سالانه و مسیر یک‌ماهه‌ی رفت و برگشتش و رجب به خاطر عمره‌ی مفرده. به عبارتی، ماه‌های حرام، تسری حرمت مکان بیت الله، به زمان هستند. اگر بخواهیم کمی بیش از حد کنجکاوی کنیم باید بپرسیم مگر خدا لامکان نیست؟ پس چرا بیت الله حرمت دارد؟ و به نظرم سؤال اصلی این است.

عبارت «حَرَّم الله» در شش آیه‌ی قرآن به کار رفته است. سه آیه به صورت صریح از «النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ» صحبت می‌کنند و یک آیه به «الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ (۹:۲۸-۲۹)» اشاره می‌کند و دیگری به «الشَّهْرُ الْحَرَامُ (۹:۳۷)». یعنی به ترتیب انسان، مکان و زمان. این سه، ساختمانی استعاری را می‌سازند با نام «حُرُمَاتِ اللَّهِ- حریم‌های خداوند (۲۲:۳۰)».
اصیل‌ترین بخش و زیربنای این ساختمان، مردم هستند، بنا بر آیه‌ی:«وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِّلنَّاسِ وَأَمْنًا- و هنگامی که ما خانه‌ی خدا را مایه‌ی بهره و امان مردمان قرار دادیم. (۲:۱۲۵)» یعنی «خانه‌ی خدا» همان محل بهره و امان مردمان است در تقابل با مفهوم «خانه‌ی خویش» در آیه‌ی «وَمَن يَخْرُجْ مِن بَيْتِهِ مُهَاجِرًا إِلَى اللَّهِ- هر کس از خانه‌ی خویش خارج شود برای هجرت به سوی خدا… (۴:۱۰۰)». پس «الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ» (مکان) و «الشَّهْرُ الْحَرَامُ» (زمان) تسری حرمت «النفس التی حرم الله» (انسان) به مکان و زمان‌اند.
به همین دلیل در بسیاری از نصوص دینی، نفس به المسجد الحرام و حتی حرمت‌دارتر از آن تشبیه شده است. نفس انسانی در تمام مراتب آن (مال/ جسم/ جان/ کرامت) از حرمات الله است و علت حرمت دزدی، زنا، قتل و غیبت در دین، همین حرمت اصیل نفس است.

احادیث زیر را به یاد بیاورید:
- الغیبة (کرامت) أشد من الزنا (جسم). - غیبت شدیدتر از زناست. که برساخته از آیه‌ی:«الْفِتْنَةُ (کرامت) أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ ۚ (جسم) (۲:۱۹۱)» است.
- عرض المؤمن (کرامت) كدمه (جان). - آبروی مؤمن همچون خون اوست.
- المؤمن (کرامت) أعظم حرمة من الكعبة (مکان). - حرمت مؤمن از کعبه عظیم‌تر است.
- الربا (مال) سبعون جزءا فأيسره مثل أن ينكح الرجل أمه في بيت الله الحرام (مکان). - ربا هفتاد جزء دارد و ساده‌ترینش آن است که فردی با مادرش در مسجدالحرام زنا کند.
- ولان أعول أهل بيت من المسلمين (انسان) أسد جوعتهم وأكسوا عورتهم فأكف وجوههم عن الناس أحب إلي من أن أحج حجة وحجة وحجة ومثلها ومثلها حتى بلغ عشرا ومثلها ومثلها حتى بلغ السبعين (مکان). - اگر یک خانواده‌ی مسلمان را سیر کنم و عیوبشان را بپوشانم و آبرویشان را در مقابل مردم حفظ کنم نزد من دوست‌داشتنی‌تر است از آن که هفتاد حج به‌جا بیاورم.

ماه رجبتان مبارک. ماهی که حریم الهی است برای حفظ حرمت انسان. هوای اطرافیانتان را بیش‌تر داشته باشید و نگذارید انسان‌ها که حامل روح الهی هستند در اطرافتان تباه شوند. ماه حرامتان مبارک.

#pragmatics #syntactic #دین #قرآن #انسان #حدیث #نظام_استعارات #بيت_الله #ح_ر_م #سوره_توبه #سوره_بقره #سوره_نساء #سوره_حج #حرمات_الله #مثاني #رجب #بيت_الله #مسجد #ش_ه_ر

کوششی بی‌اندازه ارزش‌مند و راه‌گشا در گردآوری هم‌شیرگان cognates ریشه‌های عربی قرآن در دیگر زبان‌های سامی:

https://quranpedia.org/index.php/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D8%B1%DB%8C%D8%B4%D9%87_%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D9%88%D8%A7%DA%98%DA%AF%D8%A7%D9%86_%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86

برای گردآوری این مجموعه، از این کتاب‌ها بهره برده شده است:

https://quranpedia.org/index.php/%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%D8%B1%DB%8C%D8%B4%D9%87_%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C

هش‌دار: بی‌گمان شما هم هنگام بهره‌مندی از این کوشش بی‌مانند از یاد نمی‌برید که معنا یا آرِش ریشه‌شناسانه‌ی یک واژه الزاما در یاد همه‌ی گویش‌وران هم‌زمان synchronic آن زبان زنده نیست و چه‌بس معانی ریشه‌شناختی که از یاد گویش‌وران یک زبان رفته‌اند و هنگام گفت‌وگوهای هرروزه، واژه را در معنای دیگری به کار می‌بندند.

#قرآن #ریشه #زبان_عبری

[ادامه از بخش اول]

جای جای این یادداشت، سرنخ‌هایی کاشته‌ام برای یافتن یادداشت‌هایی بلندتر و فنی‌تر درباره‌ی ادعاهایی که این‌جا ساده بیان شدند. این گزاره‌ها (در فرض صدق) نشان می‌دهند می‌توانیم محمد(ص) را پیام‌آور گونه‌گونی و کثرت بنامیم. او در این خواننش نه‌تنها پذیرای کثرت میان شیعه و سنی است (که اساسا در دوران زندگی‌اش وجود نداشته)، بلکه کثرت درون و بیرون ادیان ابراهیمی را هم می‌پذیرد و آدمیان را با همه‌ی گوناگونی‌شان حرمت می‌نهد، آفریده‌ای آن‌چنان حرمت‌مند که حرمت کعبه تنها نمادی از حرمت اوست. (مطالعه بیش‌تر)

پرسشی که این‌جا خودنمایی می‌کند، این است که اگر محمد(ص) تا این اندازه پذیرای چندگانگی بوده و الزاما بر پی‌روی از خودش پافشاری نمی‌کرده، پس محتوای فراخوانش چه بوده است؟ و سنجه‌های شادکامی در نگاه او چه بوده‌اند که گاهی پی‌روان دیگر پیامبران به آن‌ها دست می‌یابند و گاهی ما پی‌روان محمد(ص) به آن‌ها دست نمی‌یابیم! شاید یکی از آن‌ها همین پذیرش چندگانگی و کثرت باشد، مانند محمد(ص).

#قرآن #روزنوشت #قرائت_پذیری

هفته‌ی کثرت
اگر عبارت «هفته‌ی وحدت» را بشکافیم، در آن پذیرش نوعی کثرت درون اسلام را می‌یابیم. اما این یادداشت پا را کمی فراتر می‌گذارد و می‌پرسد نگاه محمد(ص) به وحدت با دیگر ادیان ابراهیمی و سپس وحدت با ادیان غیر ابراهیمی و بیش از آن، وحدت با آنان که هیچ دینی ندارند چه بوده است؟

گرچه در نگاه نخست گویی آیه‌ی «إن الدین عند الله الإسلام (۳:۱۹)» می‌گوید محمد(ص) تنها آئین پی‌روان خودش را پذیرفتنی می‌دانسته است، اما شواهدی از نخستین سده‌های اسلامی[۱] تا امروز وجود دارد که این برداشت را دگرگون می‌کند. چگونه؟ چون وصف «مسلمان» در قرآن علاوه بر پی‌روان محمد(ص) برای پی‌روان موسی (۷:۱۲۶)، عیسی (۳:۵۲)، ابراهیم (۲:۱۳۲) و… هم به کار رفته است. این نشان می‌دهد مسلمانی که ما می‌گوییم با مسلمان قرآن دو چیزند. مفسران به این «اسلامِ» گسترده‌تر، می‌گویند اسلام بالمعنی الأعم (در این یادداشت هم از این پس به مسلمانان بالمعنی الأخص می‌گویم محمدیان و مسلمان تنها را در معنای فراگیر آن به کار می‌بندم). از سوی دیگر، امروز محمدیان دین محمد(ص) را تازه‌ترین «به‌روزرسانی» دین از سوی خدا می‌دانند، که در قیاسی پنهان این ترجیح را با خود به همراه دارد که همیشه باید آخرین آپدیت را نصب کنیم! با این حال، در آیات شناخته‌شده‌ای مانند ۲:۶۲ و ۳:۱۱۳-۱۱۴ و ۵:۴۷ قرآن از جای‌گاه بلند پی‌روان دین‌های ابراهیمی غیرمحمدی در هنگام حضور محمد(ص) سخن گفته است. گویا گونه‌گونی ادیان ابراهیمی تنها به زمان ربط ندارد و عواملی مانند زبان، داستان‌ها و جغرافیا هم در کارآمد بودن یک دین برای پی‌روان خودش بسیار نقش‌آفرین است؛ برای نمونه یک مسیحی مؤمن و متقی، که ایمان و تقوایش در ۳:۱۱۴ از سوی قرآن پذیرفته شده است، چون از کودکی با زبان، داستان‌ها و فرهنگ مسیحی بزرگ شده است، از دل آن‌هاست که می‌تواند به پارسایی و زندگی گوارا دست یابد. تا این‌جا به نظر می‌آید محمد(ص) پی‌روان ادیان ابراهیمی را به تغییر کیش فرا نمی‌خوانده است بلکه از آنان می‌خواسته در دین خود ژرف شوند تا به مقام ایمان و تقوا برسند. یعنی کثرت درون ادیان ابراهیمی، دست کم برای خود محمد(ص)، چیزی پذیرفته‌شده بوده است و به پی‌روانش برای نمونه در ۴:۱۲۳ هش‌دار می‌دهد گمان نکنند آنان را به باغ‌های شادکامی راه هست اما اهل کتاب را راهی نیست.

می‌رسیم به ادیان غیر ابراهیمی و بی‌دینان! شواهد قرآنی و غیر قرآنی نشان می‌دهند که در آغازین دوره‌های فراخوان قرآن، محمد(ص) به «عبادة الرّب» یعنی بندگی آن پروردگار فرا می‌خوانده است. در دوره‌های نخست فراخوان محمد(ص) کم‌تر نامی از «الرحمن» و «الله» وجود دارد بلکه نام رایج خدا «الرّب» است. «ربّ» چیز عجیبی نیست. همه شنیده‌اید که پدربزرگ محمد(ص) در آن داستان معروف گفت «أنا ربّ الإبل و للبيت ربّ». همچنین عرب به زن خانه‌دار می‌گوید «ربّة البيت». «ربّ» همان خانه‌دار جهان است، همو که جهان را می‌دارد. محمد(ص) می‌گوید به جهان‌دار دل ببندید و هم‌آفریدگار باشید. این فراخوانی گردآورنده است. مانند زمانی که بگوییم «هم‌میهن باشید». در هم‌میهن بودن، «میهن» چتری فراگیر است که همه زیر آن جا می‌گیریم. «الرّب» نیز همان است. این یعنی برای محمد(ص) دست کم در دوران مکه، کثرت چیزی پذیرفته‌شده بوده و چندان جنبه‌ی خداشناختی و تمایزبخش نداشته است. بیش‌تر فراخوانی بوده برای گرد آمدن زیر چتر فراگیر «هم‌آفریدگاری». (مطالعه بیش‌تر)

همچنین این‌جا می‌توانیم درباره‌ی پذیرش کثرت میان همه‌ی آدمیان، خوانش‌هایی از دو دسته از آیات دیگر را شاهد بیاوریم. نخستین این شواهد داستان آفرینش آدم است که بیش از ده بار در قرآن از آن یاد شده و هر بار گفته شده است که آدمیان در خود نفخه‌ای از خداوند را به امانت دارند. یکی از مهم‌ترین کارکردهایی که می‌توانیم برای این داستان قائل شویم، حرمت‌بخشی به تک تک انسان‌هاست. هیچ جای قرآن نیامده است که روح دمیده‌شده‌ی الهی از جان کسی پیش از مرگ خارج شده باشد. این یعنی انسان‌ها تا زمانی که زنده‌اند حامل دم خداوندی هستند و چه چیز بیش از این شایسته‌ی احترام و حفظ حریم است؟

دومین آیه، آیه‌ی مشهور «فطرت» است که خوانش رایج مفسران از آن، فرض گرفتن سرشتی یگانه برای همه‌ی آدمیان است. چه این فرض درست باشد و چه نباشد و انسان‌ها گوهری تماما هم‌مانند درون خود داشته یا نداشته باشند، «فطرت» آدمیان بی‌گمان شامل بخش‌هایی کاملا متکثر نیز هست و دلیلی وجود ندارد که آیه‌ی «فطرت» شامل مشترکات بشود اما شامل کثرات نشود. (مطالعه‌ی بیش‌تر)

ادامه‌ی یادداشت در [بخش دوم]

کارگاه ریشه‌شناسی در زبان‌های سامی: منابع و روش شناسی

مدرس: وحید صفا

سرفصل مباحث:

▪️منابع مکتوب و دیتابیس‌ها
▪️ارزیابی منابع، تمایز رویکردها
▪️نمونه‌هایی از پژوهش‌های سامی شناسان غربی
▪️لوازم یک پژوهش ریشه‌شناسی
▪️روش ریشه‌شناسی و پیاده‌سازی آن روی یک نمونه عربی
▪️ریشه‌شناسی و محدودیت‌های استفاده از آن در پژوهش های قرآنی

پنجشنبه ۲۹ شهریور ۱۷-۱۹

لینک ورود:

meet.google.com/xyf-ugti-khh

قرآن چه می‌گوید؟
دوم: پسین جان‌ورزانه است.
ماه‌هاست دارم داستان هم‌راهی موسی با آن «راهی- عبد»[۱و۲] در آیات ۶۵ تا ۸۲ سوره‌ی کهف را با داستان کهن کشاورز چینی می‌سنجم. برگردان داستان دوم را در یک بخش جدا فرستادم تا اگر خواستید، پیش از این یادداشت بخوانید و هم‌گام شویم.

سه هم‌مانندی بزرگ میان این دو داستان می‌بینم که می‌کوشم برایتان بگویمشان:

- سرچشمه در آی‌نده: هر دوی این داستان‌ها به من می‌آموزند که گزاره‌های افزوده‌ی پسین، می‌توانند سرنوشت گزاره‌های پیشین را دگرگون کنند. گویی معنا یا آرِش، درون گزاره‌ها و رخ‌دادها نیست بلکه از آی‌نده به گذشته سرریز می‌شود. آی‌نده، چهره‌ی رخ‌دادهای گذشته را دگرگون می‌کند. آی‌نده است که بن‌یادین است. بن و ریشه و سرچشمه در آینده است. اگر آن‌چه از آی‌نده می‌رسد به اندازه‌ی بسنده زیبا باشد، می‌تواند گذشته را نیز زیبا کند و اگر وارون، وارون.

- گشودگی بی‌پای‌ان و ناپای‌دار: آغوش گزاره‌ها و رخ‌دادها همیشه و هر آن، رو به آی‌نده باز است. رخ‌دادها گشوده‌اند که به‌کلی معنا و آرِش دیگری بیابند. این گشودگی بی‌پایان است. در داستان کشاورز، «شایدِ» پایانی، این بی‌پای‌انی و ناپای‌داری را به رخ می‌کشد.[۳]

- گفت و بازگفت: معنا درون رخ‌داد نیست. در گفت نیست، همواره در بازگفت است. بازگفت نیز اگر خود، گفت شد، معنا باز به بازگفتِ بازگفتِ گفت‌شده می‌گریزد. معنا از آی‌نده به گذشته روان می‌شود. از اکنون به گذشته و از آی‌نده به اکنون. اگر نتوانیم از چشم آی‌نده به اکنون بنگریم، نه آی‌نده‌مان بلکه اکنونمان پوچ می‌شود. ما نه برای آی‌نده، که برای اکنونمان به پسین‌ها نیازمندیم. پس باید دلیر باشیم و افسار بازگفت را -که درون هیچ گفتی نیست- به دست بگیریم و به گذشته و اکنون، معنا ببخشیم. مرد/دخت معنابخش باغ بازگفت خویش است. این در داستان دو باغ‌دار در همین سوره‌ی کهف نیز دیده می‌شود. یکی از باغ‌داران پایان بازگفتش را بسته می‌پندارد و دیگری از پایان باز آن سخن می‌گوید، که به دست جهان‌دار است.

و یک ناهم‌مانندی بزرگ:

- داستان خاوری کشاورز، پیشاپیش نمی‌پندارد که زمانه مهربان است. ما تا پایان داستان پی نمی‌بریم که زمانه با کشاورز است یا بر کشاورز است. از این رو بار بازگفت بر دوش مرد/ دخت می‌ماند. این ما هستیم که می‌توانیم خوش‌بین یا بدبین باشیم. اگر بپذیریم که ادیان باختری، ریشه در ادیان خاوری دارند و الگوها و داد-ایستان‌هایشان[۴] را از آن‌ها وام گرفته‌اند می‌توانیم بگوییم این همان ساختاری است که بستر را برای انسان‌گرایی ادیان باختری فرا هم آورده است. مرد/ دخت نمونه در داستان کشاورز، کسی است که افسار بازگفت را در مشت بفشارد و نگذارد اسب چموش زمانه زمینش بزند. اما داستان آن راهی باختری، پیشاپیش می‌پندارد که جهان مهربان است و بار را از دوش مرد/ دخت بر می‌دارد. مرد/ دخت نمونه در داستان باختری کسی است که افسار اسب جهنده‌ی زمانه را رها کند تا اسب هر کجا که می‌خواهد او را زمین بزند و همان‌جا بی‌گمان به‌ترین جا برای زمین خوردن است! داستان باختری -اگر این خوانش را بپذیریم- بستر را برای دست شستن از بازنگری و معناآفرینی و گندیدگی آرمان‌شهرگرایانه فرا هم می‌کند. جهان بی‌سوی خاوری، مرد/ دخت بیدار می‌خواهد؛ اما جهان مهربان باختری در گوش بخت افسانه می‌خواند و آن را خفته دوست دارد.

آن‌چه می‌ماند چیست؟ سرچشمه‌ی معنا در پسین‌هاست. پسین سرنوشت پیشین را در دست دارد. این روی‌کردی پر امید است برای مرد/ دخت «آرام‌یافته- مؤمن»[۵] که همیشه و همواره به یاری اکنون و آن‌چه «پسین- الآخرة» است می‌تواند آن‌چه را که «پیش‌ین، پای‌ین، نزدیک، نخست- الدنيا، الأولیٰ» است دگرگون سازد. به قول مولانا: مرد آخر بین مبارک بنده‌ای است. مرد/ دخت زیرک می‌داند که چشم‌برهم‌زدنی بهره‌گیری از اکنون بس است تا چهره‌ی همه‌ی آن‌چه را تا امروز از سر گذرانده، دگرگون سازد و باز بیافریند؛ پس میان هر پیشین و پسین، دومی را بر می‌گزیند. و میان پسین و پسین‌تر، دومی را. آرام‌یافتگان دل‌گرم‌اند به توان بازگفت، بازآفرینی گذشته و جان‌ورزانه بودن آن‌چه پسین است که فرمود:«پسین است همواره جان‌ورزتر.- و إنَّ الآخِرَةَ لَهِيَ الحَيَوان (۲۹:۶۹)».

#قرآن #قرائت_پذیری #سوره_کهف #ریشه #ء_خ_ر #د_ن_و #قصه_ها

[۱] درباره‌ی برگردان عبد به راهی پیش‌تر این‌جا نوشته‌ام.
[۲] درباره‌ی این نیز پیش‌تر نوشته‌ام که چرا برابر دانستن آن «عبد» با خضر، به خوانش قرآن آسیب می‌زند.
[۳] یادآور «لَعلَّ» در این آیه نیست «در کار کند مهرت زین‌پس سخنی شاید- لَعَلَّ اللهُ يُحدِثُ بَعدَ ذلك أمرا (۶۵:۱)»؟
[۴] درباره‌اش ننوشته‌ام که واژه‌ی داستان، بهینه‌شده‌ی داد-ایستان است. داستان، ایستار ماست درباره‌ی این‌که چه چیز دادورزانه است.
[۵] درباره‌ی برگردان مؤمن به آرام‌یافته پیش‌‌تر این‌جا نوشته‌ام.

بدبختی و خوشبختی یکدیگر (یا یک چیز) را می‌سازند،
دگرگونی آن‌ها را نمی‌توان پیش‌بینی کرد.
یک مرد خردمند در نزدیکی مرز زندگی می‌کرد.
اسبش بدون دلیل فرار کرد و به سرزمین بربرها رفت.
مردم همگی به او تسلیت گفتند.
پدرش گفت:
«چه کسی می‌داند که این رخ‌داد برایت خوشبختی نخواهد آورد؟»
چند ماه بعد،
اسبش به همراه چند اسب بربر خوب بازگشت.
مردم همگی به او شادباش گفتند.
پدرش گفت:
«چه کسی می‌داند که این رخ‌داد برایت بدبختی نخواهد آورد؟»
خانواده‌اش اکنون اسب‌های زیادی داشتند.
پسرش که علاقه‌مند به سوارکاری بود،
از اسب افتاد و پایش شکست.
مردم همگی به او تسلیت گفتند.
پدرش گفت:
«چه کسی می‌داند که این رخ‌داد برایت خوشبختی نخواهد آورد؟»
یک سال بعد،
بربرها به مرز حمله کردند،
مردان جوان کمان‌ها را کشیدند و به جنگ رفتند،
از هر ده نفر، نه نفر از مردمان در مرز کشته شدند،
اما پسر به دلیل پای شکسته‌اش نجات یافت.
پدر و پسر هر دو نجات یافتند.
[پدرش گفت:
«چه کسی می‌داند که این رخ‌داد برایت بدبختی نخواهد آورد؟»]

هوآینان زی (淮南子)، دو سده پیش از میلاد، برگردان از متن چینی و انگلیسی از این‌جا: https://en.wikipedia.org/wiki/The_old_man_lost_his_horse

جهت یا مقصد:
درباره‌ی بافتارهای شیب‌دار و برداشت از قرآن
خوانش‌ها (۱۴)
در این یادداشت به سه نمونه از بافتارهای شیب‌دار و نقش این شیب در برداشت از گزاره‌های چالش‌برانگیز قرآنی می‌پردازم. یک نمونه را پیش‌تر آورده بودم و دو نمونه تازه‌اند: بریدن سر اسماعیل، «قصاص» و «حجاب».

بریدن سر اسماعیل
پیش‌تر نوشته بودم: در داستان بریدن سر اسماعیل و جای‌گزین شدن او با بز (که البته در قرآن نام جان‌ور جای‌گزین‌شده نیامده و رخ‌دادها بسیار چکیده بازگو شده است) دیدن شیب بافتار تا چه‌اندازه سرنوشت‌ساز است. برخی پژوهش‌ها می‌گویند جامعه‌ی خاست‌گاه اب‌راهیم جامعه‌ای بوده است که در آن پیش‌کش کردن فرزندان به خدا رایج بوده. اگر این‌گونه باشد، آن‌گاه در می‌یابیم که جای‌گزین ساختن پیش‌کش‌های انسانی با پیش‌کش‌های جان‌وری تا چه‌اندازه زندگی‌ساز و انسانی بوده است. اما اگر از بافتار چشم‌پوشی کنیم و داستان یادشده در کتاب مقدس و قرآن را بی‌بافتار بخوانیم، پرسش‌های گوناگونی در زمینه‌ی حجیت خواب، تصمیم‌گیری به جای دیگری، قتل بی‌گناهان، فرزندکشی، حقوق حیوانات و… پیش می‌آید. پژوهش‌های جهانی در این باره را این‌جا آورده‌ام. پرسش این‌جاست که پیش‌کش کردن جان‌ور به‌سان یک مقصد مایه‌ی خوش‌شنودی خداست یا به‌سان یک شیب کاهشی از پیش‌کش ساختن فرزندان؟

سر به سر کشتن- قصاص
در بازگفت‌های اهل سنت[۱] و شیعه[۲] درباره‌ی پیش از اسلام و هم‌چنین در پژوهشی درباره‌ی بازتاب کشتارهای خاندانی پیش از اسلام در شعر جاهلی[۳] گفته شده است که چیزهایی مانند این گزاره در جامعه‌ی خاست‌گاه محمد(ص) فراگیر بوده است:«قتل بیش‌تر، از قتل می‌کاهد- القتل يقل القتل». یعنی اگر کسی از خاندان شما را کشتند، هرچه شمار کسانی که شما از خاندان قاتل می‌کشید، بیش‌تر باشد، بازدارندگی خاندان شما بیش‌تر می‌شود و احتمال این‌که پس از این کسی به خاندان شما دست‌درازی کند کم‌تر می‌شود. در زمانه‌ی فراگیری چنین برداشتی، در قرآن می‌خوانیم:«سربه‌سر کشتن براتان زندگی است- لَكُم في القِصاصِ حَياةٌ (۲:۱۷۸)». اگر آن بازگفت را درباره‌ی زمانه‌ی محمد(ص) پذیرفتیم، این نشان می‌دهد قرآن کوشیده است کشتار چند به یک را به کشتار یک به یک فرو بکاهد. می‌توانیم این گزاره‌ی قرآنی را در آیه‌ی «قصاص» گواهی بر این شیب در چشم‌انداز بدانیم:«پس برادرتان اگر بخشیدتان، پی بگیرید این نکو سررشته را- فَمَن عُفِيَ لَهُ مِن أخيهِ شَيْءٌ فَاتِّباعٌ بِالمَعرُوفِ (۲:۱۷۷)». یعنی چشم‌انداز قرآن، برچیدن آدم‌کشی بوده است. این آیات نیز اگر بی‌بافتار خوانده شوند، می‌توانند به شیوه‌ی دیگری دریافته شوند. پرسش این‌جاست که «سر به سر کشتن- قصاص» به‌سان یک مقصد مایه‌ی زندگی است یا به‌سان یک شیب کاهشی؟

پوشش سر زنان- حجاب
در بازگفت‌های اهل سنت[۴] و شیعه[۵] از سده‌های نخستین تا چند سده پیش، ابواب کاملی در کتاب‌های حدیثی و سپس فقهی به این موضوع پرداخته است که خلفای اهل سنت و ائمه‌ی شیعه(ع) اگر می‌دیدند کنیزی حجاب گذاشته است، از سرش برمی‌داشتند، تنبیهش می‌کردند و می‌گفتند خودت را شبیه آزادگان نکن و به پی‌روانشان هم چنین فرمان می‌دادند. یعنی پوشاندن مو و سر، وسیله‌ای برای بزرگ‌داشت و گرامی‌داشت زنان بهره‌مند از جای‌گاه اجتماعی بالاتر بوده است. پوشش برای گرامی‌داشت. پرسش این‌جاست که آیا آن‌چه از آغاز ابزاری برای گرامی‌داشت بوده است، می‌تواند دست‌مایه‌ی خوارداشت قرار گیرد؟ یعنی می‌توانیم کسی را برای بهره‌نگرفتن از ابزار گرامی‌داشت خودش، به خواری بکشانیم؟

بگذارید کمی خودمانی‌تر بپرسم: آیا می‌توانیم به کسی دکترای افتخاری بدهیم اما اگر نپذیرفت، دیپلمش را هم باطل کنیم؟! یا به خودرویی در خیابان شربت نذری تعارف کنیم اما اگر برنداشت با چکش شیشه‌ی ماشین را خرد کنیم؟! آیا این خوارداشت پسین، چهره‌ی آن گرامی‌داشت نخستین را نیز تهی نمی‌کند؟ و خواننده‌ی زیرک اکنون می‌پرسد می‌شود کسی را بیافرینیم و اگر به راه‌های ما برای گرامی‌داشت خویش تن نسپرد، تباهش کنیم؟! «دور است بسی از تو که سازی ویران آن را که بپروراندی‌اش تا امروز- هَیهاتَ مِن أن تُضَيِّعَ مَن رَبَّيتَه (نیایش کمیل)».

درون‌مایه‌ی این بافتارها هر یک می‌تواند با نگاه تاریخی، حدیثی و بازگفت‌شناختی پژوهیده و درباره‌ی هر یک، کتابی نوشته شود و این بی‌گمان از اندازه‌ی دانش من بیرون است. اما نگاه نگارنده به جای دیگری است؛ به این‌که یک بافتار شیب‌دار چگونه می‌تواند سرنوشت یک نوشته را از نو بنویسد.

#قرآن #سوره_بقره #سوره_صافات #ریشه #بافتار #قرائت_پذیری #دخیل_کردن_پیش_فرض_ها #ابراهیم #قصه_ها

[۱] برای نمونه: أحكام القرآن، الجصاص، ج١، ص١٩٤
[۲] برای نمونه: الأمالي، الطوسي، ص٤٩٤
[۳] پژوهش «قصاص و خون‌خواهی در جاهلیت قبل از اسلام»
[۴] برای نمونه: كنز العمال، ج١٥، ص٤٨٦
[۵] برای نمونه: وسائل الشيعة (آل البيت)، ج٤، ص٤۰۹-٤۱۲

گمانه‌ها (۲): خبز جای پای خوانشی فراموش‌شده از قرآن در یکی از کهن‌ترین دست‌نوشته‌های نهج البلاغه ۱- در یکی از خطبه‌های نهج البلاغه (بیش‌تر با شماره‌ی ۱۶۰) با مطلع «اَمرُهُ قَضاءٌ وَ حِكمَةٌ» در میانه‌ی سخن گفتن درباره‌ی موسی(ع) از آیه‌ی ۲۴ سوره‌ی قصص یاد…