قال الثعلبي في تفسيره وأخبرني أبو الحسن محمد بن القاسم بن أحمد، قال: حدثني أبو الطيب محمد بن أحمد ابن حمدون، قال: حدثنا عبد الرحمن بن الحسين، قال: حدثنا محمد بن إدريس، قال: حدثنا أحمد بن أبي الحواري، قال: قال أبو أحمد- يعني عباس الهمداني- وأبو سليمان الداراني في قوله سبحانه: { وَالَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا } قال: الذين يعملون بما يعلمون يهديهم ربّهم إلى ما لا يعلمون.

ئەبو سولەیمانی دارانی لەم ئایەتەی پەروەردگار { وَالَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا } دەفەرمووێت: ئەوانەی کارو کردەوە دەکەن بەوەی ئەیزانن ئەوا پەروەردگار هیدایەتیان ئەدات بۆ ئەو کارو کردەوانەی کە نەیزانن.

قال ابن أبي حاتم في تفسيره ٥٧٢٨- كَتَبَ إِلَيَّ مُحَمَّدُ بْنُ حَمَالٍ الْقُهَنْدُزِيُّ، ثنا عُمَرُ بْنُ عَبْدِ الْغَفَّارِ قَالَ: قَالَ سُفْيَانُ- يَعْنِي ابْنَ عُيَيْنَةَ- فِي قَوْلِهِ: { وَإِذَا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا } قَالَ: تَرَوْنَ هَذَا فِي السَّلامِ وَحْدِهِ؟، هَذَا فِي كُلِّ شَيْءٍ مَنْ أَحْسَنَ إِلَيْكَ فَأَحْسِنْ إِلَيْهِ وَكَافِئْهُ فَإِنْ لَمْ تَجِدْ فَادْعُ لَهُ وَأَثْنِ عَلَيْهِ عِنْدَ إِخْوَانِهِ.

عومەر دەڵێت: سوفیانی کوڕی عویەینە لەم ئایەتەی پەروەردگار { وَإِذَا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا } فەرمووی: ئایە وادەبینن ئەمە بەس لە سەلام کردن بێت؟، بەڵکو ئەمە لە هەموو شتێکە ئەوەی چاکەی لەگەڵ کردی ئەوا چاکەی لەگەڵ بکەوە، وە پاداشتی بکە گەر نەتوانی ئەوا دوعای بۆ بکە، وە مەدح و سەنای بکە لەلای هاوڕێ و دۆستەکانی.

جاء في تفسير ابن أبي حاتم ١٢٨١٥- عَنْ مطرف قَالَ: كَانَ مالك إِذَا دَخَلَ بيته قَالَ: مَا شَاءَ اللَّهُ، قلت لمالك: لَمْ تقول هَذَا؟ قَالَ: ألا تسمع الله يَقُولُ: { وَلَوْلا إِذْ دَخَلْتَ جَنَّتَكَ قُلْتَ مَا شَاءَ اللَّهُ }.

موطەریف دەڵێت: ئیمام مالیک کاتێک ئەگەڕایەوە ماڵەوە دەیوت: ماشاءالله، گوتم بە ئیمام مالیک: بۆچی وادەڵێی؟، فەرمووی: ئەی گوێت لە وتەی پەروەردگار نەبووە کە ئەفەرمووێت: { وَلَوْلا إِذْ دَخَلْتَ جَنَّتَكَ قُلْتَ مَا شَاءَ اللَّهُ }.

قال الإمام الشافعيّ (ت: ٢٠٤ هـ):
أَخْبَرَنَا سُفْيَانُ بْنُ عُيَيْنَةَ، عَنِ الْأَسْوَدِ بْنِ قَيْسٍ، عَنْ أَبِيهِ قَالَ:أَبْصَرَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ رَجُلًا عَلَيْهِ هَيْئَةَ السَّفَرِ فَسَمِعَهُ يَقُولُ: لَوْلَا أَنَّ الْيَوْمَ يَوْمُ الْجُمُعَةِ لَخَرَجْتُ، فَقَالَ عُمَرُ: اخْرُجْ، فَإِنَّ الْجُمُعَةَ لَا تَحْبِسُ عَنْ سَفَرٍ.

ئیمام عومەر پیاوێکی بینی شێوەو ڕواڵەتی سەفەری لێ دەرەکەوێ گوێی لێبوو ئەیگوت: گەر ئەمڕۆ ڕۆژی هەینی نەبوایە دەرەچووم بۆ سەفەر، عومەر فەرمووی: برۆ بۆ سەفەر، چونکە ڕۆژی هەینی ڕێگر نیە لەسەفەر کردن.

[ مُسند الشافعيّ، وأخرجه عبدالرزّاق في مصنفه (٥٥٣٧) ].

قال ابن أبي الدنيا في «الخمول والتواضع»:-
٥١- حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْمَجِيدِ التَّمِيمِيُّ، حَدَّثَنَا إِسْمَاعِيلُ بْنُ عَيَّاشٍ، عَنْ يَحْيَى بْنِ سَعِيدٍ، عَنْ خَالِدِ بْنِ مَعْدَانَ أَنَّهُ كَانَ إِذَا كَثُرَتْ حَلَقَتُهُ قَامَ مَخَافَةَ الشُّهْرَةِ.

٥٢- حَدَّثَنَا إِسْحَاقُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ، حَدَّثَنَا جَرِيرٌ، عَنْ لَيْثٍ، عَنْ أَبِي الْعَالِيَةِ أَنَّهُ كَانَ إِذَا جَلَسَ إِلَيْهِ أَكْثَرُ مِنْ ثَلَاثَةٍ قَامَ.

٥٣- حَدَّثَنَا هَاشِمُ بْنُ الْوَلِيدِ، حَدَّثَنَا أَبُو بَكْرِ بْنُ عَيَّاشٍ، قَالَ: سَأَلْتُ الْأَعْمَشَ، كَمْ رَأَيْتَ أَكْثَرَ مَا رَأَيْتَ عِنْدَ إِبْرَاهِيمَ؟، قَالَ: أَرْبَعَةً خَمْسَةً.

گەر لە کۆڕ و مەجلیسی تابعی خالیدی کوڕی مەعدان خەڵکی زۆر کۆببانەوە ئەوا خالید هەڵدەستا لەبەر ترسی بەناوبانگی.

گەر لەلای تابعی ئەبو عالیە زیاتر لە سێ کەس دابنیشبوان و کۆببانەوە ئەوا هەڵدەستا.

ئەبو بەکر کوڕی عەییاش دەڵێت: پسیارم لە ئەعمەش کرد، چەند کەست ئەبینی لەلای ئیبراهیم؟، ئەعمەش گوتی: چوار، پێنج کەس

[ تاوان و سەرپێچی بەریدی کوفرە ]

قيل لحذيفة - رضي الله عنه -:في يوم واحد تركت بنو إسرائيل دينهم؟، قال: لا، ولكنهم كانوا إذا أمروا بشيء تركوه، وإذا نهوا عن شيء ركبوه، حتى انسلخوا من دينهم كما ينسلخ الرجل من قميصه.

وترا بە صحابەی بەڕێز حوزەیفە: ئایە بەنو ئیسرائیل لە یەک ڕۆژدا وازیان لە دینەکەیان هێنا؟، فەرمووی: نەخێر، بەڵکو ئەوان گەر فەرمانیان پێبکرابوایە بە شتێک ئەوا نەیاندەکرد و وازیان لێدەهێنا، وە گەر ڕێگریان لێبکرابوایە ئەوا ئەنجامیان دەدا و سەرپێچیان ئەکرد، تاوەکو دینیان لەبەر داماڵا و لێی دەرچوون وەک چۆن پیاو جلەکەی لەبەر دادەکەنێ.

[ أخرجه ابن بطّة في الإبانة الكبرى (٧) وأبو نعيم في الحلية (٢٧٨/١) وغيرهم ].

قال الإمام أحمد في مسنده (١٧٦٥٠):
حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ إِسْحَاقَ، حَدَّثَنَا عَبْدُ اللهِ يَعْنِي ابْنَ الْمُبَارَكِ، حَدَّثَنَا ثَوْرُ بْنُ يَزِيدَ، عَنْ خَالِدِ بْنِ مَعْدَانَ، عَنْ جُبَيْرِ بْنِ نُفَيْرٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرَةَ، وَكَانَ مِنْ أَصْحَابِ النِّبِيِّ ﷺ قَالَ: لَوْ أَنَّ عَبْدًا خَرَّ عَلَى وَجْهِهِ مِنْ يَوْمِ وُلِدَ، إِلَى أَنْ يَمُوتَ هَرَمًا فِي طَاعَةِ اللهِ، لَحَقَّرَهُ ذَلِكَ الْيَوْمَ (يعني يوم القيامة)، وَلَوَدَّ أَنَّهُ رُدَّ إِلَى الدُّنْيَا كَيْمَا يَزْدَادَ مِنَ الْأَجْرِ وَالثَّوَابِ.

ھاوەڵی بەڕێز موحەممەدی كوڕی ئەبی عومەیرە فەرموویەتی: ئەگەر بەندە دەموچاوی بخاتە سەر زەوی لەو ڕۆژەوەی لەدایك بوووە تا ئەو ڕۆژەی دەمرێت بەپیری لەبەندایەتی كردنی پەروەردگاردا، ئەوا لەڕۆژی دوایی بەكەمی دەزانێت، وە ئاوات دەخوازێت بگەڕێندرێتەوە دونیا تاوەکو ئەوەی پاداشتی زۆرتر بەدەست بهێنێت.

[ وهو في "الزهد" لابن المبارك (٣٤) ، ومن طريقه أخرجه البخاري في "التاريخ الكبير" (١٥/١) ].

[ ڕاهیبەکەی کووفە ]

عن أحمد بن سلمة، قال: كان هناد كثير البكاء، وكنت عنده ذات يوم في مسجده، فلما فرغ من القراءة عاد إلى منزله فتوضأ فانصرف إلى المسجد، وقام على رجليه يصلي إلى الزوال وأنا معه في المسجد، ثم رجع إلى منزله فتوضأ، فانصرف إلى المسجد فصلى بنا الظهر، ثم قام على رجليه يصلي إلى العصر، ويرفع صوته بالقرآن، ويبكي كثيرا ويصلي إلى العصر، ثم صلى بنا العصر، وجاء إلى صحن المسجد، وجعل يقرأ القرآن في المصحف إلى الليل، فصليت معه صلاة المغرب، وقلت لبعض جيرانه: ما أصبره على العبادة، فقال: هذا عبادته بالنهار منذ سبعين سنة، فكيف لو رأيت عبادته بالليل؟ وما تزوج قط، وكان يقال له راهب الكوفة.

ئەحمەد کوڕی سەلەمە دەڵێت: هەنناد کوڕی السری زۆر ئەگریا، ڕۆژێک من لەلای بووم لە نوێژگەکەی، کاتێک لە قورئان خوێندن تەواو بوو گەڕایەوە ماڵەوە و دەست نوێژی هەڵگرت و چوو بۆ مزگەوت، دەستی کرد بە نوێژ کرد تاوەکو کاتی زەوال وە من لەگەڵی بووم لە مزگەوت، پاشان گەڕایەوە بۆ ماڵەوەو دەست نوێژی هەڵگرت، ئینجا هاتەوە بۆ مزگەوت و نوێژی نیوەڕۆی بۆ کردین، جا هەستا دەستی کرد بە نوێژ کردن تاوەکو کاتی عەصر، وە لە کاتی خوێندنی قورئان دەنگی بەرزئەکردەوە، وە زۆر ئەگریا و نوێژی ئەکرد تاوەکو عەصر، پاشان نوێژی عەصری بۆ کردین و چوو بۆ حەوشەی مزگەوت، تاوەکو شەو لە موصحەفدا قورئانی دەخوێندەوە، جا لەگەڵ ئەو نوێژی مەغریبمان کرد، گوتم بە هەندێک لە دراوسێیەکانی: چەندە ئارامگرە لەسەر عیبادەت و بەندایەتی کردن، وتیان: ئەمە بەندایەتیەتی لە ڕۆژدا ماوەی ٧٠ ساڵە، ئەی چی گەر بەندایەتی ببینیت لە شەودا؟، وە هەرگیز هاوسەرگیری نەکردبوو، وە پێیان ئەوت ڕاهیبەکەی کووفە.

[ شعب الإيمان للبيهقي ٢٩٦٨ ].

قال ابن أبي مليكة: سئل ابن عباس عن قوله تعالى: {یعرج إِليه في یوم كان مقداره ألف سنة} فقال: لاأدري ما هي، أكره أن أقول فيها ما لا أعلم، ثم سأل ابن أبي مليكة ابن المسيب فقال: هذا ابن عباس قد اتقى أن يقول فيها وهو أعلم مني.

پسیار کرا لە ئیبن عەباس دەربارەی ئەم ئایەتە: {یعرج إِليه في یوم كان مقداره ألف سنة}، فەرمووی: نازانم ئەمە چۆنە، وە پێم ناخۆشە قسە بکەم تێیدا لە کاتێکدا زانستم پێی نیە و نازانم، پاشان ئیبن ئەبی ملیکە پسیاری لە ئیبن موسەییب کرد فەرمووی: چۆن قسەی تێدا بکەم لە کاتێکدا ئیبن عەباس خۆی پاراست قسەی تێدا بکاتن وە ئەو زاناترە لەمن.

[ تفسير عبدالرزاق ٢٢٩٨ ].

أخرج أبو بكر البيهقيّ (ت: ٤٥٨ هـ) فِي سُننه الصُغرى (٣٢٦٠) والكُبرى (٢٠٤٠٠) من طريق : الْأَعْمَشِ, عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ مُسْهِرٍ, عَنْ خَرَشَةَ بْنِ الْحُرِّ (تابعيّ كبير) قَالَ: شَهِدَ رَجُلٌ عِنْدَ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ بِشَهَادَةٍ، فَقَالَ لَهُ: لَسْتُ أَعْرِفُكَ وَلَا يَضُرُّكَ أَنْ لَا أَعْرِفَكَ، ائْتِ بِمَنْ يَعْرِفُكَ، فَقَالَ رَجُلٌ مِنَ الْقَوْمِ: أَنَا أَعْرِفُهُ، قَالَ: بِأِيِّ شَيْءٍ تَعْرِفُهُ؟، قَالَ: بِالْعَدَالَةِ وَالْفَضْلِ، فَقَالَ: فَهُوَ جَارُكَ الْأَدْنَى الَّذِي تَعْرِفُ لَيْلَهَ وَنَهَارَهَ، وَمَدْخَلَهُ وَمَخْرَجَهُ؟، قَالَ: لَا، قَالَ: فَمُعَامِلُكَ بِالدِّينَارِ وَالدِّرْهَمِ اللَّذَيْنِ بِهِمَا يُسْتَدَلُّ عَلَى الْوَرَعِ؟، قَالَ: لَا، قَالَ: فَرَفيِقُكَ فِي السَّفَرِ الَّذِي يُسْتَدَلُّ عَلَى مَكَارِمِ الْأَخْلَاقِ؟، قَالَ: لَا، قَالَ: لَسْتَ تَعْرِفُهُ, ثُمَّ قَالَ لِلرَّجُلِ: ائْتِ بِمَنْ يَعْرِفُكَ.

كابرایەك لای پێشەوا عومەر - رضي الله عنه - شایەتیەكی دا، پێشەوا عومەر فەرمووی: ناتناسم، وە كێشە نیە من نەتناسم، كەسێك بێنە کە بتناسێت، پیاوێك لەناویاندا بوو وتی: من دەیناسم، پێشەوا عومەر فەرمووی: بەچی دەیناسی؟، كابرا وتی: بە دادپەروەری و پلەو پایەیدا، پێشەوا عومەر فەرمووی :ئایە ئەو كەسە دراوسێی خوار خۆتە كە شەوو ڕۆژ و ھاتن و چوونە دەرەوەی شارەزابیت؟، كابرا وتی: نەخێر، پێشەوا عومەر فەرمووی: مامەڵەی دینار و درھەمت لەگەڵ كردووە تا بەھۆیانەوە وەرع و خواترسی ئەو شارەزابیت؟، كابرا وتی: نەخێر، پێشەوا عومەر فەرمووی: ھاوڕێت بووە لە سەفەردا كە لەوێدا ڕەوشت بەرزیت بۆ دەركەوتبێت؟، كابرا وتی: نەخێر، پێشەوا عومەر فەرمووی: كەواتە نایناسیت، پاشان بە كابرای شایەتی وت: كەسێك بێنە كە بتناسێت.

[ وهو عند العُقيليّ (ت: ٣٢٢ هـ) في الضعفاء (٤٥٤/٣) وأبو طاهر المُخلصّ (ت: ٣٩٣ هـ) في المخلصيّات (٨٦٤) وغيرهم ].