“Oltin qoida”
Zigong so‘radi: “Butun umr xulqimizga qo’llanma bo‘la oladigan bir so‘z bormi?
Ustoz javob berdi: Bu so‘z “shu”. O‘zingga istamagan narsani boshqalarga yuklama.
Konfutsiy, Mulohazalar, 15.24

O‘zingga yoqmagan narsani birodaringga qilma. Butun Tavrot ana shunda. Qolgan hamma gaplar ana shu o‘zakning tafsilotlari, xolos.
Ravvin Hillel. Bobil Talmudi, Shabbat risolasi.

Burchning mohiyati shudir: O‘zingga qilinsa azob beradigan ishni boshqalarga qilma.
Mahabhorat, 5

O‘zingdan yuqori mavqedagilar senga qanday munosabatda bo‘lishini istasang, pastroqdagilarga shunday munosabatda bo‘l.
Seneka, Maktublar, 47

O‘zingga yoqmagan ishni boshqaga qilma.
Budda, Udana-Varga 5.18

Anas ibn Molik roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi
Nabiy sollallohu alayhi vasallam:
Sizlardan birortangiz o‘zi uchun yaxshi ko‘rgan narsani birodari uchun ham ravo ko‘rmaguncha mo‘min bo‘la olmaydi.

Yuqoridagi ko‘rsatmalarning bari axloqning “Oltin qoida”si deb hisoblab kelinadi, juda ko‘p din va falsafalarda uchraydi. Faqat bir qismini keltirdim. Ular o‘rtasida biroz farqlari bo‘lishi mumkin: pozitiv (ravo ko‘rganingni ravo ko‘r shaklida) va negativ (ravo ko‘rmaganingni ravo ko‘rma shaklida). Bu qoidani “O’zarolik qoidasi” desa ham bo‘ladi.

Ba'zida ayni shu ma’noda boshqacharoq ifodada aytilishi ham mumkin, xristianlikdagi “qo‘shningni o‘zing kabi sev” ifodasi kabi. Yoki aynan shu shaklda aytilmasa ham, butun ta’limot mohiyati shundan iborat bo‘ladi.

@khurshidyuldosh

“Yaqinda Virjiniya universiteti shifoxonasida shunday hodisa sodir bo‘ldi. Qirq yoshlardagi bir maktab o‘qituvchisi to‘satdan fohishaxonalarga qatnaydigan, bolalar pornografiyasi ko‘radigan va yosh qizlarga tegajoqlik qiladigan bo‘lib qoldi. Ko‘p o‘tmay u hibsga olindi va voyaga yetmaganlarga nisbatan shilqimlik qilishda aybdor deb topildi. Hukm o‘qilishidan bir kun oldin u boshi qattiq og‘riyotgani va uy egasini (Xotini uni bir necha oy oldin uydan haydab yuborgani sababli bir ayolning uyida ijarada turar ekan) zo‘rlashga xohishi kuchayib ketgani tufayli shifoxonaning shoshilinch yordam bo‘limiga bordi. Hatto shifokor bilan suhbatlashayotgan paytda ham u yonidan o‘tib ketayotgan hamshiralarni o‘zi bilan yotishga undardi. Miya tekshiruvi shuni ko‘rsatdiki, uning peshona qismidagi ulkan o‘simta boshqa hamma narsani siqib qo‘ygan, natijada bosh miya noo‘rin xulqni tiyish va oqibatlar haqida o‘ylash vazifasini bajara olmayotgandi. (Aqli raso odam hukm o‘qilishidan bir kun oldin bunday qiliq qilarmidi?) O‘simta olib tashlangach, uning tiyiqsiz jinsiy mayli yo‘qoldi. Ammo keyingi yili o‘simta qayta paydo bo‘lganda, yana o‘sha xulq paydo bo‘ldi; o‘simta yana olib tashlangach esa, belgilar yana yo‘qoldi.” (Jonathan Haidt. The Happiness Hypothesis)

Bunga o‘xshash voqealar, tadqiqotlar haqida o‘qigach, o‘ylab qolasiz: insonda iroda erkinligi bormi? Inson xulqining qancha qismi tarbiyaga bog‘liq? Jinoyatchilarning qanchasi sog’ odam? Jazo jinoyatdan tiyadi desak, miyadagi nazorat qiluvchi qism ishlamasa, bu qanchalik samara beradi? Fan kuni kelib, xulqimizning qancha qismi ixtiyorimizdan tashqari ekanligini aniqladi ham deylik, bu bizning axloq, qoralash va oqlash, jazo va mukofot haqidagi tushunchalarimizga qanchalik ta‘sir qiladi? Eng muhim savol: insonning oliy maqomi haqidagi tushunchalarga-chi?

Yuqoridagi voqeani bir misolda dersiz, bunaqa misollar juda ko‘p.

@khurshidyuldosh

Tovarlar va xizmatlar borasida erkin bozor iqtisodi bo‘lishi kerakligi, monopoliyaga yo‘l qo‘ymaslik lozimligi, monopoliya sharoitida ularning sifati tushib, narxi qimmatlashi aytiladi. G‘oyalar, qarashlar, e’tiqodlar masalasida ham erkin raqobat va erkin “iqtisod” bo‘lsa-chi?

Sun’iy yo‘l bilan himoya qilingan (monopollashtirilgan), chellenjga uchramagan, raqobatdan asralgan g‘oya, qarash tagi puch (sifatsiz) bo‘lishi mumkin-ku!

Biz pluralizm deb ataydigan narsa ham shu — g‘oya, e’tiqod, turmush tarzidagi “erkin bozor”. To‘g‘ri, ayrimlarini ta'qiqlash mumkin, qurol sotishni taqiqlagan kabi. Ammo baribir mutlaq ko‘pchiligiga ruxsat beriladi.

@khurshidyuldosh

Yozishga ham, o’qishga ham vaqt topolmasang, podkastga bor, bir soat gurunglashsang, bir ish bitgan hisob. Shunga odatiy mavzumga yaqin bo’lmasa ham, borib Hamid Sodiq bilan suhbatlashib keldim.

Befarqlik masalasi ta’rifidan tortib, mezoniyu sabablarigacha juda murakkab bo’lgani uchun javob berish ham oson emas, ba’zida umuman imkonsiz bo’ladi, shaxsiy fikr aytilishi mumkin, xolos. Dalillar yetarli bo’lmaganda xulosa qilishga shoshmaslik kerak.

@khurshidyuldosh

Одамнинг бахти ёки ҳаётдан қониқиши унинг бойлигига қанчалик боғлиқ?

Бахт учун маълум даражада бойлик бўлиши керак, албатта. Буни инкор қилиш ярамайди. Лекин бу ягона сабаб эмас. Яна бир омил борки, кўпчилик бунга эътибор бермайди. Бу – кутилма. Ҳар бир инсоннинг ҳаётдан ўз кутилмалари бўлади. Тасаввур қилайлик, икки камбағал одам – даромади бир хил, турмуш шароити бир хил. Аммо ҳаётдан кутилмалари турли. Бири кўпроқ кутади, бошқаси камроқ. Кутилмаси кўпроқ одамнинг ўз турмушидан норозилиги мос равишда кўпроқ бўлади. Кутилманинг кўпроқ ёки камроқ бўлиши унинг ўзини кимга ёки кимларга солиштириши билан белгиланади. Одатда кутилмаси кўпроқ камбағал ўз турмушини нисбатан бойроқ одамникига қиёслайди. Ижтимоий тармоқларнинг оммалашуви камбағалларнинг бойлар ҳаётидан хабардорлик даражасини оширди. Илгари камбағаллар одатда ўз маҳалласидаги бирор бойга ўзини қиёсларди, ҳозир “Инстаграм”да ўз ҳаётини кўз-кўз қилувчи исталган бойга қиёслаши мумкин. Оқибатда кутилмалар аввалгига нисбатан ортган. Одамнинг ўртача турмуш даражаси ўсиши кутилманинг ўсишидан ортда қолса, у ўзини бахтли ҳис қилиши камайиб бораверади, гарчи ҳаёти яхшиланиб бораётган бўлса ҳам. Кутилма кўтарилиши таълим, соғлиқни сақлаш, экология, озиқ-овқат сифатига нисбатан талаблар ортиб боришида ҳам кўринади. Қачонлардир интернет тезлиги 20 Мб бўлганда одамлар хурсанд бўлар эди, ҳозир бу кам. Қачонлардир одамлар 10 та фарзандидан 5-таси тирик қолса ҳам бахтли эди.

Нима учун баъзида бойроқ жамиятларда одамлар ўзини бахтсизроқ ҳис қилиши сабабини кутилма билан ҳам ўлчаш мумкин. Дунёга ёпиқ, дунё бехабар ва ҳамма камбағал бўлган давлатларда одамлар ўзини бахтлироқ ҳис қилиши мумкин деса, ҳайрон бўлмасдим.

Бахтлиликни фақат моддий кутилма билан ўлчаш ҳам тўғри эмас. Кам сонли бўлса-да, маънавий талаблари бўлган идеалист, романтик одамлар ҳам бор. Масалан, эркинликни истовчи одамнинг реалда эркинлашиш даражаси унинг идеалидаги эркинлик, яъни кутилма эркинлигидан ортда қолса, у ҳам ўзини эрксиз, тутқундек ҳис қилиши мумкин. Ёки перфекционистларда кутилмалар баландроқ бўлгани учун ҳаётда жиғига тегадиган ҳолатларга кўпроқ учрайди.

Кутилмаларнинг юқорилаши жамиятнинг умуман ривожланиши учун яхши, одамлар кўпроқ талаб қилади, каттароғига интилади ва ўсиш бўлади. Аммо бу алоҳида шахсларнинг руҳан зўриқиши ҳисобига рўй беради.

Хуллас, ўзимни бахтсиз ҳис қилсам, ўйлаб кўришим керак: бу ҳаётим реалда ёмонлашгани учунми ёки кутилмам ўсгани учун? Баъзида иррационал истаклар одамни бахтсиз қилади.

Яхши ҳаёт қандай ҳаёт ўзи? Қандай ҳаёт инсон учун муносиб ҳаёт ҳисобланади? Булар фалсафий саволлар. Ана шу саволларга ҳар кимнинг (онгли, англанган ҳаёт кечирадиган ҳар кимнинг) ўз аниқ жавоби бўлиши керак. Менимча, ана шунда кутилмаларни ҳам нисбатан назорат қилиш осонлашади.

@khurshidyuldosh

93. “Нормал” сўзининг икки тур маъноси94. Тил ва тафаккур - дефиниция ва дескрипция95. Ўтмишда илмлар таснифи96. Тушуниш ва ҳис қилиш97. Диний рамзлар ва бутпарастлик98. Исломда ният ва амал99. Axloqsiz qonun va qonuniy korrupsiya... bo'lishi mumkinmi?100. Мутахассисдан нимани кутиш керак эмас?101. Ko’rmuridlik – fikriy go’daklik nimadir?102. Баҳсларнинг зарари103. Til va tafakkur: fikriy mujmallik haqida mulohazalar@khurshidyuldosh

МУНДАРИЖА1. Nega boshqalarning aqliga ergashmaslik kerak?2. Individualism nima va u bizga nega kerak?3. Neojadidlar qayerda xato qildi? Tanqid va taklif4. Falsafadan nima naf?5. Axloqiylik mehvari6. Zaruriyatdagi tasodif – mo’jiza nima?
7. Falsafiy so'roqlash nima?8. "Qur'on ilmlari" ni o'qib...9. Fakt va naql: din va fan o‘rtasidagi paradigmal farq. Dindagi ratsionallik va irratsionallik qay holatlarda ko‘rinadi?Fakt va naql: fan va dinning paradigma farqi (javob)10. Axloq evolyutsiya mahsuli11. Effective altruism nima?12. Тарихнинг мафкуравий ўзгарувчан ва турғун даврлари13. Albert Eynshteyn. Din va fan14. Христианликнинг чўкиши қандай бошланган?15. Sotsial konstruksiyalar nima? Ularni qanday farqlash mumkin?16. Билим нима?17. Til va tafakkur: fikriy mujmallik haqida mulohazalar18. Фикрий эксперимент ва илмий фантастика19. Жон Ролзнинг “Ҳомила” фикрий эксперименти20. Конкретлик ва абстрактлик нима?Конкретлик ва абстрактлик нима? (Аввалгининг давоми)21. Modern davlat payg’ambarlari: Hobbs, Lokk, Monteskye va Russo22. Илмбозлик васвасаси23. Исломофобия ваҳимасиIslomofobiya xavfmi yo bir vahima?24. Қандай мафкура хавфлироқ?25. Nima uchun ateizm din emas?26. Қуллик, тирания, демократия27. Нима учун чексиз толерант бўлиш либерализмга мувофиқ эмас?Ҳамма бало тоқатсизликда28. Руҳий касаллик ва соғломлик29. Фалсафий матн қандай бўлади?30. Иммануил Кант ва Мишель Фуко31. Qadriyat absolyut bo‘lmasligi kerak32. Хабарни текшириш33. "1984". Ўзгача талқин34. Libos shaxsni yashirmasligi kerak35. Бурқа ва шахсий дахлсизлик36. Канал номи нима учун "Ғоялар ва соялар"?37. Шахсиятни ишонч кўрсатадими ёки амал?38. Догматизм дин билан чекланмайдиДогматизм дин билан чекланмайди (давоми)39. Исмоил Ғаспирали фикрларидаги айрим зиддиятлар40. Чор Империясида плюрализм. Адиб Ҳолиддан иқтибос41. Уламо нега ислоҳотга қарши эди? Адиб Ҳолиддан иқтибос42. Сунъий ақл ва санъат43. Конформизм ва ўзгачалик44. Китоб таржимасидаги қисқартиришлар ҳақида45. Дэвид Ҳюм. Тарихни ўрганиш ҳақида46. Ахлоқда аксиома бўлиши мумкинми?47. Шахсий ва ижтимоий ҳаётни ажратиш48. Гармония, турфа хиллик ва Хитой49. Билим ва адабиёт50. Нозим Сафарий билан чақчақ
51. Шеърият ва сўз эркинлигиШеърият ва сўз эркинлиги (давоми)52. “Табиий” “яхши”нинг маънодоши эмас53. Хато саволлар ҳақида54. Fikrning subyektiv yoki obyektivligi55. Исломда феминизм56. Мўъжизага ишонасизми?57. Қоғоз ва бадан. Екатерина II ва файласуфлар58. Маърифатчилар ва романтиклар маънавият ҳақида59. “Мен кимман?” ва “Мен учун нима муҳим?”60. Славянофиллар ва западниклар. Рус консерваторлари ва либераллари ҳақида61. Консерватизм плюрализмдир, либерализм империялизмдир62. Жамият ахлоқини бузувчи икки иллат. Ишончсизлик ва қўрқув63. Хусусий мулк ҳуқуқи чексизми?64. Далиллар етарли бўлмаганда хулоса чиқаришга шошмаслик65. Платонча севги66. Фалсафий матнни ўқиш қандай малакани шакллантиради ва у нимага керак?67. Истак, фикр, пессимизм ва оптимизм ҳақида68. Дилмурод Қуроновнинг ижодий эркинлик ҳақидаги фикрларига муносабат69. Китоб турлари. Қачон нимани ўқиш керак?70. Беҳуда баҳслар ҳақида71. Тадбиркор фалсафаси72. Метафизика нима ва у дунёқарашга қандай таъсир қилади?73. Huquq falsafasi va huquqshunoslik farqi74. Yolg‘ondan haqiqat yasash75. Қуруқ тарғибот нега ишламаяпти?76. Ҳокимият учун курашнинг уч йўли - қаерда ва қандай?77. Ёрлиқ осиш - Қудрат ўйини78. O’lim jazosi haqidaO’lim jazosi haqida (davomi)79. Ирқчилик ҳақида80. Оломон цензураси. Кўринмас кишанлар81. Фалсафа фанми?82. Ижтимоий фанларда башорат83. Интеллектуал камтарлик ҳақида84. Юзакилик ва анахронизм85. Ирода эркинлиги ҳақида86. Ma’naviyat bo’lmasa ham, ma’no bo’laveradi87. Тоқатсизлашаётган Миллий мафкура ва Маънавият88. Ўзини либерал ҳисоблаётганлар учун бош ғоялар89. Файласуф ва донишманднинг фарқи нима?90. Ультиматум ўйини91. Факт ва назария, эволюция92. Мистик тажриба ҳақида

Мен одатда кундалик ҳайп мавзуларда ёзмайман. Мана шу каналга қўйганим айрим постлар 6-7 йил илгари кундаликка ёзилган гаплар. Бугун ёзиб, эълон қиляпти деб ўйлашлари мумкин. Айримлари бир ой олдин, яна айримлари кўчани айлангани чиққанда туйқус келиб қолган фикр.

Гап шундаки, ижтимоий тармоқлар мен ёзадиган мавзулар учун унчалик боп платформа эмас. Мавзу аҳамияти эскирмаса ҳам, пастга тушиб, йўқолиб кетаверади. Шунгами, ҳаммаси ҳавога соврилаётгандек туюлади. Wordpress каби блоглар сал тузукроқ. Чунки у ерда бир саҳифалик постни таҳрир қилиб, бойитиб, мисолларни кўпайтириб кетаверса бўлади. Баъзида аввалига митти пост кўринишида қўйилган матн бир йилдан кейин 10 саҳифали каттагина мақолага айланган ҳолатлар бўлган.

Телеграм кундалик янгиликларга изоҳ бериш учун қулай экан, ёзасизу унутасиз, тамом. Буниси эса менга доим ҳам тўғри келмайди. Ҳайпга сабаб бўлган ҳар қандай маълумот, хабарга шубҳа билан қараганим боис, янги тафсилотлар чиқмагунча у ҳақда тугал фикрим бўлмайди. Тугал фикр шаклланганда эса ҳайп мавзу эскириб, ҳеч кимга қизиғи қолмайди. Бир ой олдин роса муҳокама бўлган масалада чанг босилгач гапириш эриш туюлади.

Шунинг учун маъқул ёндашув алоҳида воқеалар ҳақида эмас, тенденциялар ҳақида гапириш деб ўйлайман. Тенденциялар бир-бирига сиртдан қараганда боғлиқ эмасдек кўринган, аммо асли бир бўлган жараёнлардир. Уларни каттароқ масштабдаги контекстга қўйиш мумкин, ҳам горизонтал (маконда), ҳам вертикал (вақтда). Бироқ бунақа жараёнлар эса кўпчиликка қизиқ эмас. Масалан, умуман коррупцион тизим ҳақида гапирсанг, ҳеч кимга қизиқмас, аммо Эшмат ёки Тошматнинг аниқ бир бузуқлиги ҳақида гапирсанг қизиқ. Аммо бу менга қизиқ эмас. Чунки Эшмат ёки Тошматнинг бузуқлик қилишига йўл берадиган ҳам, уни чеклайдиган ҳам тизимдир, институтлардир. Янги ва янги эшматвой, тошматвойларнинг бузуқ чиқавериши муаммо одамларда эмас, тизимда эканлигига далолат қилади. Ҳокимни сўкамиз, вазирни лаънатлаймиз… янги ва янгилари келаверади, лаънатлаш акциялари ҳайп кўринишини олади ва вақт ўтиб босилади, муаммо эса жойида қолади. Аслида-ку аксар тизимли муаммоларнинг ечими дунё тажрибасида бор, шунчаки татбиқ қилинмайди.

Шунга Телеграмда канал юритиш қанчалик кераклиги ҳақида ўйлаб қоляпман. Чунки Телеграмга аксар одамлар бирор нарсани жиддий ўқиш учун эмас, эрмакка кўз югуртириш учун киради. Табиийки, мулоҳаза қилишни талаб қиладиган ҳар қандай узун пост тушунилмай қолади.

Канални давом эттириш учун ўзимга баҳона топдим: Кундаликка ёзиб қўяётган мулоҳаза, фикрларимнинг айримларини бошқалар билан бўлишаман. Бу канал ана шу бўлишиш учун бир платформа. Баъзида эски ёзганларимни ўқиб ўтираман, ўшанда қандай фикрлаганим қизиқ. Шу боис илгари ёзилган, аммо вақтга у қадар боғлиқ бўлмаган мавзуларни мундарижа қилиб қўйдим. Ўзимга ҳам керак бўлиб қолар деб.

Ён дафтардан

@khurshidyuldosh

Telegraph

Лев Толстойнинг фалсафий ва диний эътиқоди бўйича қисқа қайдлар

Толстойнинг диний эътиқоди рационал ва моралистик евангелизмдир. Унинг учун мистика ва ваҳий эмас, балки ақл ва ахлоқ дин асоси ҳисобланади. У Исо таълимотини мистик эмас, балки қандай тўғри яшаш ҳақидаги таълимот деб ҳисобларди. Унинг назарида Исонинг асосий…