دەرکەوتنی خانەدانی باڵا کە هەموویان دڵسۆز بوون بۆ کڵێسا دەتوانرێت بگێڕدرێتەوە بۆ ئەمە. سوپای ڕۆم لە کاتێکدا هەڵوەشایەوە و بەسەر فەرمانی شوڕشگێڕانەدا دابەش بوو. ئەڵمانیا وەک قەڵایەکی پرۆتستانتیزم توانی کەمێک زیاتر بەرەنگاری لەم هێزە کڵێسایانە بکات بەڵام ھەر دەستی بەسەردا گیرا وەک مۆسکۆڤی تارتاریا (ئیمپراتۆریەتی پێشووی سکیتیەکان) کە ڕووسیا دەستی بەسەردا گرت. لەو کاتەوە زلھێزە ئەوروپییەکان لە پشتی پەردەوە لەلایەن کەباڵەوە کۆنتڕۆڵ کراون و توانیویانە وا دەربخەن کە بەریتانیا و ئەڵمانیا و فەڕەنسا و پورتوگال و ئیسپانیا و ڕوسیا کێبڕکێ لەگەڵ یەکتر دەکەن بەڵام لە ڕاستیدا پێکەوە کاریان دەکرد

خێزانە خانەدانەکانی هۆهێنزۆلێرن و ئۆرەنج ناساو لە هەمان کاتدا کۆنتڕۆڵی بەریتانیا و هۆڵەندا و ئیمپراتۆریەتی ئەڵمانیا و ئیمپراتۆریەتی تزاری ڕووسییان کرد. هابسبورگەکان کە لەلایەن فۆگەرەکانەوە پارەیان بۆ تەرخان کرابوو کۆنتڕۆڵی ناوەڕاستی ئەوروپا و ڤاتیکان و بەشێک لە ڕۆژئاوای ئەوروپا دەکەن. کەواتە ئیمپراتۆریەتی تزاری ڕووسیا پێشتر لە دەستی کۆمەڵە گروپەکاندابوو لە پروسیاوە بەرەو ڕووسیا دەڕۆیشت و مێژووی ڕووسیا لە سەدەی هەژدەهەم لەلایەن ئەکادیمییەکانی ئەوروپای ڕۆژئاوا نووسرا هەروەها گرنگترین پێگەیان لە ئەکادیمیای زانستی ڕووسی تازە دامەزراودا داگیرکرد. پاشان ئیمپراتۆریەتی ڕووسیا بڵاوکرایەوە بۆ لەناوبردنی ئیمپراتۆریەتی گەورەی تارتاریا

#øutlawist_jango

ئەمەش ناتەباییەکانی ئێستا ڕوون دەکاتەوە چونکە لێکۆڵینەوە مێژووییەکان هەرگیز نەیانتوانیوە بە شێوەیەکی جێگەی ڕەزامەندی ڕوونی بکەنەوە کە بۆچی زلهێزە کۆلۆنیالیزمەکان تەنها چەند سەد ساڵێک دوای کۆلۆنیالیزم بە هێزی دڕندە و زەوقی کوێرانە دەستیان کردووە بە فراوانکردنی دەسەڵاتی خۆیان بەسەر کۆلۆنیالیزمەکاندا , ئەم بەناو ئیمپریالیزمە باڵایە لە ساڵی ١٨٥٠ دەستی پێکرد و سەرکوتکردنی یاخیبوونی هیندستان لە ساڵی ١٨٥٧ بە ڕووداوێکی سەرەکی دادەنرێت. لە ساڵی ١٨٨٥ کۆنفرانسی کۆنگۆ کە لەسەر بانگهێشتی بیسمارک لە بەرلین بەڕێوەچوو دابەشکردنی کاریگەرانەی ئەفریقای لە نێوان زلهێزە کۆلۆنیالیزمەکاندا یەکلایی کردەوە. لە کۆنفرانسی کۆنگۆدا چەمکی پێکهێنانی دەوڵەت لەسەر ئەفریقا جێبەجێکرا و بەسەر کیشوەرەکەدا سەپێندرا بەڵام بیرکردنەوە لەڕووی سنووری دەوڵەت و ناسنامەی نەتەوەییەوە هێشتا لە ئەوروپاشدا تاڕادەیەک نوێ بوو. لە ساڵی ١٨٨٤ ڕێکەوتنی واشنتن سیستەمی کاتی جیهانی سەپاند بە پێی " گرینویچ مین تایم " کە لە ساڵی ١٨٤٧ لە ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا دامەزرا. ڕۆڵی ئیمپراتۆریەتی ئەڵمانیا لە پەیوەندی لەگەڵ ئیمپریالیزم بە پلەی یەکەم ئیدانەکردنی پێشێلکارییەکانی مافەکانی مرۆڤ و دامەزراندنی بنەمای یاسایی و چاودێریکردنی زلهێزە داگیرکەرەکان بوو کە دڕندەیی لەبیرنەکراویان لە کۆلۆنیەکاندا ئەنجام دەدا. لەگەڵ ئەوەشدا لە کاتی ساختەکردنی مێژوو لە دوای جەنگی جیهانی دووەم ئیمپریالیزمی ئەڵمانی لەم سەردەمەدا بەزۆری بە ڕوانگەیەکی نەرێنی وێنا دەکرێت. لەسەر بنەمای ئەم درۆیە کۆلۆنیەکانی ئەڵمانیا لە دوای جەنگی جیهانی یەکەم لە نێوان زلهێزەکانی تری کۆلۆنیالیزمدا دابەش بوون.

بۆ خستنەڕووی توێژینەوەکەی پسپۆڕی کۆلۆنیالیزم بروس گیلی:

ئەفریقای ڕۆژهەڵاتی ئەڵمانی کە پارێزگایەکی ئەڵمانی بوو تەواو سەرکەوتوو بوو - ئەڵمانییەکان ئاشتییان بۆ ئەفریقا هێنا "پاکس جێرمانیکا". ئەوان بە سەرکەوتوویی یاخیبوونی ماجی-ماجییان لە ساڵی ١٩٠٥ تا ١٩٠٧ دابەزاند و چاکسازییەکانی دوای ساڵی ١٩٠٧ سەردەمێکی پێشکەوتنیان هێنایە ئاراوە. مافی کرێکاران بۆ ڕەسەنەکان و کۆتاییهێنان بە کاری زۆرەملێ و قەدەغەکردنی کۆیلایەتی و خوێندنی زۆرەملێ دەستکەوتەکانی ئەڵمانیا بوون کە هەموو هێزە داگیرکەرەکانی تری تاریک کرد. ئەڵمانییەکان لە ڕۆژهەڵاتی ئەفریقا زۆر بەناوبانگ بوون. لەبەر ئەوەش بوو کە جەنگی جیهانی یەکەم لە ڕۆژهەڵاتی ئەفریقا درێژەی کێشا چونکە جەنگاوەرانی ڕەسەن ئەوەندە دڵسۆز بوون بۆ ئیمپراتۆریەتی ئەڵمانیا کە بەردەوام بوون لە شەڕکردن تا کۆتایی تاڵ لە پاییزی ١٩١٨. لە ساڵی ١٩۰٧ ەوە ئەنجوومەنی بەرژەوەندییەکانی ئەفریقییەکان و کارگێڕی لامەرکەزی و قوتابخانەی کارگێڕی بۆ نوخبەی ناوخۆیی هەبوو. هاری رودین نووسیویەتی: "ئەو لێدوانانەی کە زۆر جار دەربارەی ئەڵمانییەکان دەبیسترێن ئەوەیە کە ئەوان توند و تیژن هەندێک جار بەڵام هەمیشە دادپەروەرن." تێبینییەکی سەرنجڕاکێش دەربارەی سەردەمی داگیرکاری ئەڵمانیا لە ئەفریقا ئەوەیە کە پزیشکی ئەڵمانی ڕۆبێرت کۆخ چارەسەرێکی دۆزیەوە بۆ نەخۆشی خەو کە دواتر لەلایەن فەڕەنسییەکانەوە دزرا و لە سەرەتای ١٩٢۰ کانەوە لە سەرانسەری وڵاتدا بەکارهێنرا. ھەروەھا هاینریچ شنی دوایین حاکمی ئەڵمانیا لە ڕۆژهەڵاتی ئەفریقا لە بەرامبەر درۆکانی بەریتانیادا زاراوەی "درۆی تاوانباری کۆلۆنیالیزم"ی داهێنا.

زۆربەی مێژووی فەرمی کۆلۆنیالیزم لە نێوان ساڵانی ١٥۰۰ و ١٨۰۰ لەوانەیە تا ڕادەیەکی زۆر هەڵبەستراو بێت کە ئەو بیرۆکەیەی لەخۆ دەگرێت کە ئیسپانییەکان بەرپرسن لە تەلارسازی سەرسوڕهێنەری ئەمریکای باشوور یان بەریتانیا هیندستانیان لە سەرەتاوە بنیات ناوە. ئەمانە هەمووی درۆن. لەجیاتی ئەوە لە نێوان ساڵانی ١٧۰۰ و ١٨٥۰ کارەساتێکی جیهانی ڕوویدا کە بەهۆیەوە کلتوری یەکگرتوو لێک جیا بووەوە و زۆربەی زانیاری دەربارەی وزەی ئازاد و کەلتووری بەرز لەدەست چوو. خەڵک بە کۆمەڵ فڕێدرانە ناو سەردەمێکی تاریکەوە کە تێیدا تەرکیز لەسەر مانەوە دەکەن و سەردەمێک لە ئازار و بێبەشییان بەسەردا هاتووە.

نوخبەی دەسەڵاتداری ئێستا زاڵ بوو کاتێک گەیشتنە دەسەڵات هەندێک بەش لە زانیاری کۆنیان خستەڕوو بۆ گۆڕینی کۆمەڵگا بە شێوەیەک کە گونجاو بێت. ئەم ماوەیە بۆ ئێمە بە سەردەمی پیشەسازی ناسراوە.

ئەم نوخبەی دەسەڵاتە ڕەگەکانی لە ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانەوە هەیە. وڵاتانی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمی ڕۆژئاوا وردە وردە بوون بە نەتەوەی گەورەی ئابووری و جەنگخواز: ئیتاڵیا، ڤینیسیا، پورتوگال، ئیسپانیا، فەڕەنسا، بەریتانیا، هۆڵەندا. یەکەم سەنتەری دارایی لە ڤینیسیا دامەزرا (کە دواتر گواسترایەوە بۆ سویسرا). هەموو ئەوانەی نەیاندەویست ملکەچی کڵێسا بن کوژران یان بەرەو "ئەڵمانیا" هەڵهاتن. تاکتیکی کڵێسا هاوتایە لەگەڵ تاکتیکی فەتحەکانی ڕۆمەکان. پاشان کەنیسەکە خاکەکەی دابەشکرد و بەڕێوەبەرانی خۆی لەم ناوچانەدا دانا.

ئـیمپریالیزم

بەشی چوارەمی زنجیرە دۆکۆمێنتاری مێژووی دزراو

بۆچی شۆڕشی پیشەسازی لە ئینگلتەرا دەستی پێکرد؟ مێژوونووسان لە تاریکیدان بەڵام تاکە هۆکاری بڕیاردەر کە ئیمپراتۆریەتی بەریتانی لە هەموو وڵاتانی تر جیا دەکردەوە کۆلۆنیالیزم و ئیمپریالیزم بوو. تاجی بەریتانیا کۆنتڕۆڵی بەشێکی زۆری بەناو "جیهانی نوێ" کرد. و تاجەکە بە دڵنیاییەوە نەک تەنها کار و کەلوپەلی دزیوە وەک مێژوونووسان حەز دەکەن وێنای بکەن بەڵکو ئەو زانیاریانەش کە ماونەتەوە لە پێش ڕێستکردنەوەکە کە بێگومان زانیاری تەکنەلۆژیاکانیش دەگرێتەوە.

بە فەرمی زۆربەی زانیارییەکانی هیندستان بە جینۆسایدی زانایانی هیندی و زنجیرەیەک داگیرکاری لە ماوەی ١٢۰۰ ساڵی ڕابردوودا لەناوچوون , بەڵام بەڵگەکان ئەوە نیشان دەدەن کە کۆلۆنیالیزمی بەریتانیا بووە کە بە شێوەیەکی بەرچاو کلتوری هیندستانی شێواند. بۆ نموونە، یەکێک لە چالاکییە سەرەکییەکانی "کۆمەڵگەی ئاسیایی بەنگال" کە بە فەرمی لە ساڵی ١٧٨٤ دامەزراوە و لەژێر چاودێری وارن هاستینگز دامەزراوە ئـیشی کۆکردنەوە و پاراستنی دەستنووسە کۆنەکانی هیندستان و هەروەها نووسینی بەرد و کانزا و ئایکۆن و دراوی کۆن بوو. وە فریدریش ماکس مولەر یەکێک لە دامەزرێنەرانی بواری ئەکادیمی ڕۆژئاوایی بۆ خوێندنی هیندستان پارەی پێدرا لەلایەن کۆمپانیای بازرگانی هیندی ڕۆژهەڵاتەوە بۆ وەرگێڕانی ڤێداکان و شێواندنی هەمیشەیی و دروستکردنی بەرواری هەڕەمەکی.

بەم شێوەیە، لە ٩ی کانوونی یەکەمی ١٨٦٧ بۆ ژنەکەی نووسی:

من دڵنیام هەرچەندە ناژیم تا بیبینم کە ئەم چاپەی من و وەرگێڕانی ڤێدا لەمەودوا تا ڕادەیەکی زۆر لەسەر چارەنووسی هیندستان و گەشەی ملیۆنەها ڕۆح لەو وڵاتە دەگێڕێتەوە. ئەوە ڕەگی ئایینەکەیانە و بۆ ئەوەی نیشانیان بدەم ئەو ڕەگانە چییە من دڵنیام کە تاکە ڕێگایە بۆ هەڵوەشاندنەوەی هەموو ئەو شتانەی کە لە ماوەی ٣۰۰۰ ساڵی ڕابردوودا لێی سەرچاوەیان گرتووە.

سانجۆی چاکراڤۆرتی لە کتێبێکدا بە ناونیشانی ڕاستیدەربارەیئێمە کە سیاسەتیزانیاریوکۆمەڵگالەمانوەوەتامۆدی نیشان دەدات دەڵێت تەنانەت تێگەیشتنی ئێستاش لە سیستەمی چینایەتی تەنها لە سەردەمی کۆلۆنیالیزمی بەریتانیا پەرەی سەندووە لە کاتێکدا دەسەڵاتی داگیرکەرەکان بەسەر زانیاریدا ڕەها بوو.

مرۆڤناس سوزان بەیلی ئاماژەی بەوەدا کە

لە سەردەمی کۆلۆنیالیزمیدا بەشێکی زۆری نیمچە کیشوەرەکە پڕ بوو لە خەڵکانێک کە جیاوازی ڕەسمی چینایەتی بۆ ئەوان گرنگی سنوورداری هەبوو تەنانەت لە بەشێک لەو ناوچەیەی کە پێی دەگوترێت ناوجەرگەی هیندۆسەکان. ئەو دامەزراوە و باوەڕانەی کە ئەمڕۆ زۆر جار وەک توخمەکانی سیستەمی چینایەتی تەقلیدی وەسف دەکرێن تا سەرەتای سەدەی هەژدەهەم سەریان هەڵنەدا.

تەنانەت تۆمارە نووسراوەکانی پێش کۆلۆنیالیزم لە بەڵگەنامەکانی دادگای شاهانە و گەشتنامەکان کە لەلایەن مێژووناسان و فەلسەفەناسانی پرۆفیشناڵ وەک نیکۆلاس دیرکس و جی ئێس غوریە و ڕیچارد ئیتۆن و دەیڤد شولمان و سینسیا تالبۆت خوێندویانە زۆر کەم یان هیچ ئاماژەیەک بە سیستەمی چینایەتی ناکەن.

بەڵام بگەڕێینەوە بۆ بەریتانیا - چونکە هیندستان بە "گەوهەری تاج" ناودەبرێت لەبەر هۆکارێکی باش.

میشێل گیبسن دەڵێت:

کۆلۆنیالیزمی ئەوروپا بە ئەنقەست دابەشبوونی بەسەر هەموو زەویدا دروست کرد وڵاتی نوێی دروستکرد لەو زەویانەی کە داگیر کرابوون , هەروەها دابەشبوون و ناتەبایی نێوان گەلان کە لە بنەڕەتدا بە هاوئاهەنگی لە سەرانسەری جیهاندا بوونیان هەبووە.

هەروەها نەخشەی ئەو ئامرازانە دەخاتە ڕوو کە بەهۆیانەوە دەسەڵات و کۆنترۆڵکردن لە سەرانسەری جیهاندا چەسپێندرا زۆربەیان وەک کۆمپانیای "بازرگانی" دەستیان پێکرد کە لە کۆتاییدا زۆر بەهێز بوون لە ناوچەکانی خۆیاندا و دوای بەدەستهێنانی کۆنترۆڵی تەواو دەسەڵات و کۆنتڕۆڵی هەرێمەکانیان بۆ ئیمپراتۆریەتەکانی ئەوروپا گواستەوە.

هیندستان بە "گەوهەری تاج" ی ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا ناودەبرا و گەورەترین و گرنگترین موڵکەکەی بوو لە دەرەوەی وڵات.

زۆربەی ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا لە دەوروبەری هیندستان بنیات نرابوو بۆ دابینکردنی ڕێگا بۆ هیندستان یان پاراستنی.

هیندستان دەوڵەمەند بوو بە بەهارات و ئاوریشم و زێڕ و پەمۆ و بەرهەم و سەرچاوەکانی تر.

بازرگانی لەگەڵ بەشێکی گەورەی هیندستان و لە کۆتاییدا زاڵبوونی سیاسی هیندستان بەشێکی زۆری سامانی بۆ بەریتانیا دابین کرد لە ساڵانی ١٧۰۰ تا ١٩۰۰.

دەتوانین وێنای ئەوە بکەین کە پێش دووبارە ڕێستکردنەکە وڵاتانی ئەوروپا باڵیۆزخانەیان لە هیندستان هەبوو و ئاڵوگۆڕێکی کەلتووری زیندووی بەها و کەلوپەل هەبوو کە تەنها لە دوای ڕووداوە کارەساتبارەکان داڕما. نوخبەی نوێی ئەوروپا سوودی لە بۆشایی دەسەڵات وەرگرت کە بەهۆی داڕمانی شارستانیە پێشکەوتووەکانەوە دروست بوو و بیناکانی بازرگانی پێشوویان گۆڕی بۆ دەزگاکانی دەسەڵات کە هەمووان بەکار دەهێنن.

بەناوی خودای مەزن و باڵا

ڕوونکردنەوەیەک لە بزاڤی شینکافەوە بۆ ڕای گشتی و کۆمەڵگا لەبارەی ئەنجامەکانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی هەرێمی کورستان ساڵی ٢٠٢٤... و دیدگا و ئاسۆی چالاکی شینکاف.

ئازیزان و بەڕێزانی کۆمەڵگای شینکاف، کوردستانیانی هێژا...

وەک ئاشکرایە لە چەند رۆژی ڕابردوو، پرۆسەیەکی نێو بازنەی دیموکراسی لە هەرێمی کورستان دا بەڕێوەچوو کە دەنگدان و هەڵبژاردنی خولی نوێی پەرلەمانی هەرێمی کورستان بوو.

شینکاف دیدگا و ئاسۆی خۆی دەخاتە ڕوو بۆ داهاتوو...

?لەم لینکەوە خوێنەری ناوەرۆک بن:

https://t.me/shen_kaf/198