💠یک امضا، یک تخریب، یک فاجعه
🔹گزارش روزنامه «پیام ما» از صدور مجوز تخریب خانه تاریخی ولی‌الله پیرنیا توسط اداره‌کل میراث فرهنگی استان تهران
🔺بعد از تخریب ساختمان پلاسکو در دی‌ماه سال ۱۳۹۵ سازمان میراث‌فرهنگی وقت تصمیم گرفت حریم بناهای مجاور ساختمان پلاسکو را که شامل خانه مشیرالدوله پیرنیا، هرمز پیرنیا، مدرسه و کلیسا ژاندارک، مسجد هدایت و ساختمان تجاری غریب(کافه آیبتا سابق) می‌شد و در ادوار گذشته در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده بود، ولی تنها یک بنا -خانه مشیرالدوله پیرنیا- حریم مصوب داشت و الباقی بناها حریم مصوب نداشتند، به‌صورت یکپارچه مشخص، بازنگری و ابلاغ قانونی کند.

🔺طی این فرایند ۱۶ ساختمان در نقشه حریم این پنج ساختمان به‌عنوان بنای ارزشمند قرار گرفت و تخریب و نوسازی آن ممنوع اعلام شد و به‌صورت رسمی ابلاغیه حریم این بناها در تاریخ ۲۴ مرداد ۱۳۹۸ به شماره ۱۲۴۰۹/۹۸۲۱۰۰ به دستگاه‌های مربوطه توسط «علی‌اصغر مونسان»، معاون رئیس‌جمهور و رئیس سابق سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور ابلاغ شد. یکی از بناهای ارزشمند در این نقشه، «خانه ولی‌الله پیرنیا» است که پسر «مشیرالدوله(حسن) پیرنیا» بود و خانه او یکی از بناهای دارای خاطرات مهم تاریخی همچون ضبط برنامه گلها توسط «داوود پیرنیا»، جلسات سران و بزرگان، تدوین و نگارش «کتاب ایران باستان» توسط مشیرالدوله پیرنیا است و با مجموعه خانه‌های مجاور خود یک بافت تاریخی و ارزشمند را تشکیل می‌دهد.

گزارش کامل را در سایت «پیام ما» بخوانید.
https://payamema.ir/payam/127029

🔺تلگرام و اینستاگرام ناف تهرون @nafetehroon

*💠 نگاهی به سیر تاریخی تأسیس دانشگاه تهران، بخش چهارم و پایانی
🖌حمیدرضا حسینی*

در نوشتار پیشین (این‌جا) دیدیم که تأسیس دارالمعلمین مرکزی، دارالمعلمین عالی و دانشسرای عالی در فاصله سال‌های ۱۲۹۷ تا ۱۳۱۲ به‌منزله شکل‌گیری نخستین دانشگاه جامع ایران و مرحله مهمی در سیر تاریخی تأسیس دانشگاه تهران بود. بنابراین، تا پیش از سال ۱۳۱۳ که قانون تأسیس دانشگاه تهران در مجلس شورای ملی به تصویب رسید، دانش و تجربه گران‌سنگی برای دست یازیدن به چنین اقدامی فراهم آمده بود.

چنان‌که در نوشتار نخست اشاره شد، این‌که فکر تأسیس دانشگاه تهران دقیقا چه زمان و توسط چه کسی یا کسانی مطرح شد، محل مناقشه است. اما آن‌گونه که حکمت می‌گوید، پیدا کردن زمین مناسبی برای احداث ساختمان‌های دانشگاه تهران از فروردین سال ۱۳۱۳ در دستور کار بود و در نهایت، باغ جلالیه (مکان فعلی پردیس مرکزی دانشگاه تهران) برای این منظور مناسب تشخیص داده شد. به گفته حکمت، قرار شد ابتدا دانشکده پزشکی ساخته شود که ساخت آن از اردیبهشت همان سال آغاز شد و تا دی‌ماه به پایان رسید. گشایش این ساختمان در پانزدهم بهمن ۱۳۱۳ و نیز آغاز عملیات ساختمانی دانشکده‌های دیگر به‌عنوان روز تأسیس دانشگاه تهران تعیین شده است، اما پیش از آن، فعالیت این دانشگاه در میدان (پهنه) بهارستان آغاز شده بود.

«قانون اجازه تأسیس دانشگاه تهران» در هفتم خرداد ۱۳۱۳ در مجلس شورای ملی تصویب شد. برابر ماده دوم این قانون، دانشگاه تهران از شش دانشکده به‌نام‌های علوم معقول و منقول؛ علوم طبیعی و ریاضی؛ ادبیات و فلسفه و علوم تربیتی؛ طب و شعب و فروع آن؛ حقوق و علوم سیاسی و اقتصادی؛ و دانشکده فنی تشکیل می‌شد. ‌دانشسراهای عالی و مدارس صنایع مستظرفه نیز می‌توانستند از مؤسسات دانشگاه محسوب شوند یا مدارس و مؤسسات دیگری‌ به آن منضم شوند.

تنها بیست روز پس از تصویب قانون تأسیس دانشگاه تهران، در ۲۷ خرداد ۱۳۱۳، دانشکده علوم معقول و منقول (الهیات و معارف اسلامی) در مدرسه سپهسالار (جنوب شرقی میدان بهارستان) گشایش یافت و این خود می‌رساند که مقدمات تأسیس دانشگاه از مدت‌ها پیش فراهم شده بود. به بیان دیگر، تصویب قانون تأسیس دانشگاه در مجلس، صرفا برای رسمیت قانونی این اقدام بود نه به‌منزله آغاز آن. دانشکده علوم معقول و منقول، ابتدا در سال ۱۳۱۸ تعطیل و جزئی از دانشکده حقوق و ادبیات شد و سپس، بار دیگر در سال ۱۳۲۱ به صورت دانشکده‌ای مستقل درآمد و در ساختمان فرهنگستان که زمینش متعلق به مدرسه سپهسالار بود، جاگیر شد. بعدها نیز بارها و بارها در نقاط مختلف شهر تغییر مکان داد تا این‌که در دهه ۱۳۵۰ به ساختمان کنونی در تقاطع خیابان‌های تخت طاووس (مطهری) و روزلت (مفتح) رفت.

در این میان، برپایه ماده دوم قانون تأسیس دانشگاه تهران، دانشسرای عالی هویت مستقل خود را تا حدودی از دست داد و بخش علمی و ادبی آن با عنوان دانشکده‌های علوم و ادبیاتِ دانشسرا، تحت مدیریت دانشگاه تهران قرار گرفت. هم‌چنین، مقرر شد که دانشکده‌های «علوم طبیعی و ریاضی» و «ادبیات و فلسفه و علوم تربیتی» در محل دانشسرای عالی فعالیت کنند. بنابراین در آن مقطع زمانی، مرزبندی دقیق میان فعالیت‌ دانشسرا و دو دانشکده یادشده به سبب هم‌پوشانی رشته‌های درسی و استادان و مکان مشترکی که داشتند، خالی از دشواری نبود.

چند سال بعد، دانشسرای عالی به ساختمان دانشسرای مقدماتی (دانشگاه خوارزمی کنونی) در جنوب ورزشگاه امجدیه رفت و استقلال خود را بازیافت اما دانشکده‌های ادبیات و علوم دانشگاه تهران به مدت ربع قرن در پهنه بهارستان باقی ماندند و به‌ترتیب در سال‌های ۱۳۳۷ و ۱۳۳۸ به ساختمان‌های جدید خود در اراضی جلالیه رفتند. در همان سال‌ها، «مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی» دانشگاه تهران تأسیس شد و در سال ۱۳۵۱ در ادغام با «مؤسسه تحقیقات تعاون»، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران را پدید آورد. این دانشکده از بدو تأسیس تا سال ۱۳۷۱ که به جایِ جدید خود در نزدیکی پل گیشا رفت، در باغ نگارستان قدیم و در پهنه بهارستان جاگیر بود.

بدین‌سان، تولد دانشگاه تهران در میدان بهارستان رخ داد؛ چه از نظر تصویب قانون تأسیس دانشگاه که در مجلس شورای ملی (باغ و عمارت بهارستان) صورت گرفت و چه از نظر فعالیت سه دانشکده از شش دانشکده نخستین آن. از این‌روست که بخش شمالی باغ نگارستان قدیم و ساختمان‌های سابق دانشسرای عالی، هم‌چنان در اختیار دانشگاه تهران است و تحت عنوان باغ-موزه نگارستان، کاربری تازه‌ای یافته است.

🔺تلگرام و اینستاگرام ناف تهرون @nafetehroon

*💠نگاهی به سیر تاریخی تأسیس دانشگاه تهران، بخش سوم
🖌حمیدرضا حسینی*

در نوشتار پیشین (این‌جا) دیدیم که در دوره مظفرالدین‌شاه قاجار و نیز در سال‌های پس از مشروطه، چند مدرسه عالی در تهران تأسیس شدند که اغلب آن‌ها پایه‌ای برای نخستین دانشکده‌های دانشگاه تهران بودند. برپایی اکثر این مدارس توسط وزاتخانه‌ها و برای رفع نیاز آن‌ها به وجود کارکنان متخصص صورت گرفت. مدارس عالی، تک‌رشته‌ای و تک‌جنسیتی بودند.

به موازات تأسیس مدارس عالی، شمار مدارس ابتدایی و متوسطه نیز رو به فزونی گذاشت؛ به‌گونه‌ای که رفته رفته کمبود معلم احساس شد و وزارت معارف به فکر برپایی نهادی برای تربیت معلم افتاد. کوشش‌های این وزارتخانه به تأسیس دارالمعلمین مرکزی در سال ۱۲۹۷ انجامید که دارای دو شعبه برای تربیت معلمان دوره ابتدایی و متوسطه بود. دارالمعلمین نسبت به مدارس عالیِ پیشین جامعیت داشت و دانشجویان را در رشته‌های گوناگون علوم آموزش می‌داد. هم‌چنین، دارای مرکز مشابهی به‌نام دارالمعلمات برای تربیت معلمان زن بود.

دارالمعلمین مرکزی از سال تحصیلی ۱۳۰۸-۱۳۰۷ به دارالمعلمین عالی ارتقا یافت و آموزش معلمان را در دو شعبه علمی (علوم پایه) و ادبی (ادبیات و علوم انسانی) پی گرفت. در این زمان و هم‌راستا با برنامه‌های آموزشی دولت پهلوی اول، فعالیت‌های این نهاد چنان گسترش یافته بود که نیازمند فضای آموزشی فراخ‌تری بود. در نتیجه، دولت در سال ۱۳۰۷ نیمه شمالی باغ نگارستان را در اختیار وزارت معارف قرار داد تا یک مجموعه بزرگ آموزشی برای دارالمعلمین عالی ساخته شود.

این نیز، شایان توجه است که هیچ‌کدام از مدارس عالی که در دوران مظفری و مشروطه تأسیس شدند، دارای ساختمان‌های اختصاصی با معیارهای آموزشی نبودند بلکه اغلب بین خانه‌های استیجاری جابه‌جا می‌شدند. دارالمعلمین عالی، نخستین نهاد آموزش عالی بود که صاحب ساختمان‌هایی برپایه کارکردهای آموزشی شد. این، تجربه‌ای برای طراحی ساختمان‌های دانشگاه تهران در سال‌های آتی بود. فضای آموزشی جدید دارالمعلمین عالی به مساحت ۲۵ هزار مترمربع از بخش‌های اداری، آموزشی، کتابخانه، آزمایشگاه، زمین‌های ورزش و باغی بزرگ تشکیل می‌شد و این نهاد از سال ۱۳۱۱ بدان‌جا انتقال پیدا کرد.

در اسفند ۱۳۱۲ مجلس شورای ملی «‌قانون اجازه تأسیس دانشسراهای مقدماتی و عالی» را تصویب کرد که به‌منزله تجدید سازمان دارالمعلمین عالی تحت عنوان دانشسرای عالی پسرانه بود. برپایه این قانون، وظیفه دانشسرای عالی، تربیت معلم، مدیر و مفتش برای دبیرستان‌ها و دانشسراهایِ مقدماتی و نیز، تربیت اعضای فنی برای وزارت معارف بود. دانشسرای عالی به دو قسمت علمی و ادبی و شعبه علوم تربیتی تقسیم می‌شد و گواهینامه پایان تحصیلات آن معادل لیسانس بود. هم‌چنین، دولت موظف شده بود که دانشسرای عالی دختران را نیز در تهران تأسیس کند.

به‌سختی می‌توان تصور کرد که اگر دارالمعلمین مرکزی، دارالمعلمین عالی و دانشسرای عالی نبودند، دانشگاه تهران به آن سرعت و کیفیت پا می‌گرفت. استادان این سه نهاد، نخستین استادان دانشگاه تهران بودند و شاگردان‌شان، نسل بعدی استادان این دانشگاه را تشکیل دادند.

در تحولی دیگر، مجلس شورای ملی در سال ۱۳۰۷ قانون اعزام محصل به خارج را تصویب کرد که برپایه آن، هر ساله حدود صد نفر از محصلان ایرانی با شرکت در مسابقه‌ای که از طرف وزارت معارف برگزار می‌شد، با بورسیه دولتی برای ادامه تحصیل به خارج از کشور اعزام می‌شدند و دولت متعهد به استخدام آن‌ها پس از پایان تحصیل بود. اغلب دانشجویان اعزامی، شاگردان ممتاز دارالمعلمین عالی بودند و بسیاری‌شان پس از بازگشت به تدریس در دانشگاه تهران گمارده شدند.

بدین‌ترتیب، در فاصله سال‌های ۱۲۹۷ تا ۱۳۱۲ مرحله‌ای دیگر از سیر تاریخی تأسیس دانشگاه تهران پشت سر نهاده شد که دستاوردهایش عبارت بود از: شکل‌گیری نخستین دانشگاه جامع و چندرشته‌ای ایران؛ راه‌یابی زنان و دختران به نظام آموزش عالی؛ تربیت استاد و کادر فنی و مدیریتی برای دانشگاه تهران؛ و دستیابی به دانش فنی و تجربه احداث ساختمان‌های بزرگ آموزشی. در نوشتار بعدی، خواهیم دید که ساختمان‌های دارالمعلمین عالی، یکی از نخستین جایگاه‌های دانشگاه تهران بود.

🔺تلگرام و اینستاگرام ناف تهرون @nafetehroon

*?چگونگی ساخت میدان توپخانه جدید در دوره ناصری*

?پیش از ساخته میدان توپخانه در سال ۱۳۰۱ق یکی از نام‌های میدان ارگ، میدان توپخانه بود و از این‌رو میدان تازه‌ساز را «توپخانه جدید» نامیدند. از آن‌جا که در محله ارگ، فضای کافی برای ساخت میدانی به ابعاد ۲۲۰ در ۱۱۰ متر وجود نداشت، ناگزیر این محله را از جانب شمال گسترش دادند. قسمت غربی فضای افزوده شده، جایگاه قورخانه‌های جدید شد و قسمت شرقی آن به ساخت میدان توپخانه جدید اختصاص پیدا کرد. بدین ترتیب دروازه دولت در ضلع جنوب غربی میدان توپخانه جدید قرار گرفت.

?همچنین پنج خیابان ناصریه (ناصرخسرو امروزی)، چراغ گاز (چراغ برق، امیرکبیر امروزی)، لاله‌زار، امین‌السطان (سفرا، علاء الدوله، فردوسی امروزی)، امیریه (مریضخانه، سپه، امام خمینی امروزی) به میدان جدید متصل شدند و آن را به یکی از اصلی‌ترین گلوگاه‌های شهری تبدیل کردند. همه این خیابان‌ها در مدخل خود دارای دروازه بودند تا عبور و مرور مردم تحت کنترل باشد.

?طبق عکس‌های موجود، دو دروازه دولت در مدخل خیابان باب همایون و ناصریه در مدخل خیابان ناصریه، از آن‌رو که به ارگ سلطنتی راه می‌بردند، به ترتیب دارای پنج و سه دهانه بودند و علاوه بر کاشی‌کاری نما، مناره‌های کوچکی برفرازشان خودنمایی می‌کرد اما سایر دروازه‌های میدان، شکل ساده‌ای داشتند و از یک تاق هلالی بزرگ با نمای آجری ساده تشکیل می‌شدند. در این وضعیت میدان توپخانه جدید حایلی میان محله ارگ و محله دولت محسوب می‌شد.

?میدان توپخانه جدید که منظر عمومی آن میدان نقش جهان اصفهان را به یاد می‌آورد، همچون سایر بخش‌های محله ارگ، ماهیت حکومتی داشت. سه ضلع این میدان – به جز ضلع شرقی – متشکل از حجره‌هایی در دو طبقه بود که به عنوان محل نگهداری توپ‌ها و اتراق توپچیان استفاده می‌شد. عملکرد نظامی میدان با گذشت زمان دچار تغییر شد؛ به گونه‌ای که در پایان دوره قاجار، عمارات موجود علاوه بر حجره‌های توپچیان، عبارت بود از تلگرافخانه در ضلع جنوبی میدان و غرب دروازه ناصریه؛ عمارت بانک شاهی در ضلع شرقی؛ اداره پست‌خانه در ضلع شمالی و کنار دروازه لاله‌زار؛ اداره بلدیه در ضلع شمالی؛ و اداره نظمیه در ضلع غربی.

برگرفته از مقاله «ارگ، محله»، نوشته حمیدرضا حسینی، دانشنامه تهران بزرگ، جلد سوم، مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۹
https://t.me/nafetehroon/2495

?تلگرام و اینستاگرام ناف تهرون @nafetehroon

? امروز، ۲۴ آذرماه ۱۴۰۳ برابر است با هفتاد و چهارمین سالروز درگذشت عبدالله مستوفی؛ همو که با نگارش کتاب گران‌سنگ «شرح زندگانی من؛ تاریخ اداری و اجتماعی دوره قاجاریه» نه فقط پرتوی بر زوایایی از تاریخ ایران در عصر قاجار افکند، بلکه گنجینه‌ای بی‌همتا را برای شناخت تاریخ اجتماعی تهران از خود برجای نهاد.

فایل صوتی بالا متن سخنرانی حمیدرضا حسینی با موضوع اهمیت کتاب «شرح زندگانی من»، نوشته عبدالله مستوفی در شناخت تاریخ اجتماعی تهرانِ عصر قاجار است که به تاریخ هفدهم مهرماه ۱۳۹۷ در خانه-موزه مدرس ایراد شده است.

?تلگرام و اینستاگرام ناف تهرون @nafetehroon

*⚫️دولت‌ها می‌روند و می‌آیند اما آلودگی‌ها از بین نمی‌روند و بحران‌ها باقی می‌مانند.... قرار نیست هوای پاک داشته باشیم و همواره باید نگران ابربحران‌های زیست‌محیطی و خشکسالی و تخریب منابع طبیعی باشیم، چراکه هیچ‌ مقام و هیچ دولتی به فکر حل بحران‌های موجود نیست.... ما زیر بار هزاران و شاید میلیون‌ها تن مواد آلاینده مدفون هستیم و مثل مرده‌های متحرک در شهر راه می‌رویم. (روزنامه سازندگی، چهارشنبه، ۲۱ آذر ۱۴۰۳)*

@nafetehroon