ماه روزه

ماه مبارک رمضان فرا رسید. ایرانیان این ماه را «ماه‌روزه» می‌خوانند. اگر این کلمه را ماهِ روزه (به کسر هاء) تلفظ کنیم به معنی ماهی است که مردم در آن روزانه کاری می‌کنند و روشن است که این کار همان امساک کردن از خوردن و نوشیدن و پاره‌ای مُباحات دیگر است(= صوم). واژه‌هایی مانند «روزه‌گرفتن» و «روزه‌داری» از همین‌جا ریشه دارند. البته در گذر زمان این واژگان در معنی تازه خود؛ صوم، که یک سنت دینی است، به کار رفته و  تثبیت شده‌اند: «ماه امساک» و «امساک کردن»۰

اکنون اگر تلفظ معمول این واژه را در نظر گرفته و آن را ماه روزه (به سکون هاء) بخوانیم، معنی دیگری می‌دهد.
در زبان فارسی پهلوی، واژه‌ای هست؛ «ماه‌روز» (به سکون هاء). ایرانیان باستان به جای واژه «تاریخ» این کلمه را به کار می‌بردند. در کتاب
آثار الباقیه ابوریحان بیرونی از قول هرمزان، استاندار خوزستان در عصر ساسانی که به دست اعراب اسیر و به مدینه برده شد، آمده است که او به خلیفه دوم عمر و دیگر مسلمانان گفت:
«ما ایرانیان تقویمی داریم که آن را «ماه‌روز» می‌نامیم».
بنابراین «ماه‌روز» مترادف کلمه تاریخ است؛ به معنی تقویم و تعیین روز و ماه و سال.

بر این اساس می‌توان واژه «ماه‌روزه» و واژگانی مانند «روزه‌گرفتن» و «روزه‌داری» را برگرفته از واژه «ماه‌روز» (=تاریخ) و به معنی حساب کردن روزهای ماه نیز دانست. دلیل آن هم این است که مردم در این ماه، خلاف ماه‌های دیگر، حساب روزهای آن را نگاه می‌دارند و نسبت به تعیین روزهای اول و آخر و دیگر ایام آن توجه دارند. حتی دعاهایی ویژه برای هریک از روزهای این ماه فراهم آمده که قرائت می شوند و نکته جالب این که این ادعیه، افزون بر داشتن جنبه معنوی، روزه داران را در نگهداری حساب روزهای این ماه نیز کمک می‌کنند.

|عبدالرحیم قنوات|
دانشگاه فردوسی مشهد
۱۱ اسفند ۱۴۰۳

🆔 @mahrooz87

"...پریشان عالمی"

✍ بازهم دولت اعلام‌کرده؛ فردا ۶ اسفند همه ادارات، مدارس و دانشگاه‌های استان خراسان‌رضوی تعطیل است.‌

سایت هواشناسی را نگاه کردم. دمای مشهد فردا از ۱ درجه سانتی‌گراد بالای صفر (در ساعت ۶ صبح) تا ۱۳ درجه سانتی‌گراد بالای صفر (در ساعت ۱۵) بالا می‌رود. سرما کجا بود؟ برف و بارانی نیست. مضحکه‌ای است که برپا شده است! چرا پای سردی هوا و برف و باران را وسط می‌کشند؟ بگویند: برق نداریم، گاز هم نداریم، آن طرف سال آب هم نداریم.

خداوند بیامرزاد لسان‌الغیب حافظ شیرازی را که گویا برای امروز ما سروده است:

زیرکی را گفتم این احوال بین، خندید و گفت
صعب روزی، بوالعجب کاری، پریشان عالمی

|عبدالرحیم قنوات|
دانشگاه فردوسی مشهد
۵ اسفند ۱۴۰۳

🆔 @mahrooz87

✅ شمارهٔ جدید دوفصلنامهٔ علمی تاریخ و فرهنگ (شمارهٔ ۱۱۳، پاییز و زمستان ۱۴۰۳) منتشر شد.

مقاله پژوهشی

1⃣ نمود مولف در اسطوره پردازی صائب تبریزی
✍ دکتر مژده مخصلی

2⃣ گونه شناسی و طبقه بندی شمشیرهای موزه بزرگ خراسان
✍ دکتر حسن نامی؛ فرزانه فروزان نیا؛ دکتر سید ابراهیم رایگانی؛ محمدصادق داوری

مقاله ترویجی

3⃣ بررسی ظرفیت های اقتصادی هنر و صنایع دستی در عصر تیموریان (۷۷۱-۹۱۳ق)
✍ دکتر معصومه سمائی دستجردی؛ دکتر وحید عابدین پور جوشقانی

مقاله پژوهشی

4⃣ نگاهی به تاریخچه و تطول اچمیادزین و کارکرد آن در دوره حکومت قاجار بر اساس منابع تاریخی
✍ دکتر محمد رضا علم؛ دکتر آرسن آواکیان؛ عباس اقبال مهران

5⃣بررسی تطبیقی اقدامات فرهنگی و اقتصادی محمد علی میرزا دولتشاه و امامقلی میرزا عمادالدوله در کرمانشاه
✍قباد رده؛ دکتر محمدقربان کیانی؛ دکتر سیدمحمد شیخ احمدی؛ دکتر سجاد دادفر

نقطه نظر (ترجمه)
6⃣ ترجمه "جواهر العجایب: زنان فرهیخته و شاهدخت های سیاست مدار در ایالت های عصر متقدم صفوی"
✍کوثر حبیب کاظمی

نقطه نظر (نقد کتاب)7⃣نقد و معرفی کتاب زندگانی های محمد(ص)
✍لیلی عبدی

https://jhistory.um.ac.ir/.

تاریخی که نمی‌نویسیم!

به این جمله مهم از کتاب تاریخ چیست؟ اثر ای. ایچ. کار توجه کنید:

«برای شناخت خصیصه و سرشت یک جامعه، هیچ نموداری بهتر از نوع تاریخی که می‌نویسد یا نمی‌نویسد، نیست».

این یکی از درست‌ترین و عمیق‌ترین سخنانی است که در‌باره تاریخ و کاربرد آن خوانده‌ام.

گاهی ذهنم  به دلایلی درگیر مفهوم «تاریخی است که نمی‌نویسیم». فکر می‌کنم چه بخش بزرگی از تاریخ نوشته نشده است. به چرایی آن می‌اندیشم. ساده‌انگاری است اگر گمان کنیم مورخان تنها از سر کاهلی، بسیاری از رخدادهای کوچک و بزرگ را ننوشته و برای آیندگان باقی نگذاشته‌اند.
فکر می‌کنم این رخدادها نوشته نشده‌اند، چون مورخان نمی‌توانسته‌اند آنها را بنویسند. به موانع کار آنان می‌اندیشم. به علل و دلایلی گوناگون که برای این کار داشته‌اند. بعد فکر می‌کنم نوشتن گزارش این رخدادها به تراژدی شبیه است. تراژدی داستانی است که در آن قهرمان بر سر یک دوراهی درمی‌ماند. او می‌تواند یکی از دو کاری را انجام دهد که هیچ‌یک خوب نیستند. یکی خوب و یکی بد نیست. حتی یکی بد و یکی بدتر هم نیست؛ هر دو بدند به یک اندازه! پس حیرت‌زده می‌ماند که کدام یک را انجام دهد. گویا شاعر، حال و روز چنین تاریخنگارانی را پیش چشم داشته که سروده است:

گر نگویم سینه سوزد، ور بگویم لب بسوزد
رازها دارم چه فرمایی، بگویم یا نگویم؟

فکر می‌کنم این تاریخ‌های نانوشته همان رازهای مگو هستند، و چقدر هم مهم‌اند و چقدر هم روشنگرند و چقدر هم تأثیرگذارند!

گاهی ذهنم سخت مشغول تاریخی است که باید نوشت، اما نمی‌توان...

|عبدالرحیم قنوات|
دانشگاه فردوسی مشهد
۱۶ دی‌ماه ۱۴۰۳

? @mahrooz87

ریخ کشاورزی بپردازد.
از آنجا که خواندن تاریخ تجربه فراوانی به دست می‌دهد، لازم است مدیران راهبردی بخش کشاورزی حداقل نسبت به تاریخ صد سال اخیر کشاورزی ایران آشنایی داشته باشند.

۶.صحبت با بیش از ۱۰۰نفر از مدیران ارشد و صاحب‌نظران بخش‌های دولتی و خصوصی نشان داد که بزرگترین ضعف بخش کشاورزی، نداشتن اجماع روی راهبرد‌ها و یا نداشتن راهبرد با پشتوانه و قابل دفاع است.

اسکندر زند
دی ماه ۱۴۰۳

? @mahrooz87

تجربه/نوشتار

تاریخ کشاورزی و جای خالی آن

من به تاریخ علاقه دارم، چرا که به قول دکتر شریعتی افکار و اعمال آدمی تحت تاثیر ۴ جبر است:
جبر طبیعت(نچرالیسم)
جبر جامعه (سوسیولوژیسم)
جبر خویشتن (بیولوژیسم)
جبر تاریخ ( هیستولوژیسم)
تاریخ از طریق اطلاع از گذشته، تحلیل وضع حال و برنامه‌ریزی برای آینده به ما کمک می‌کند. به عبارتی تاریخ مانند آینه ماشین است که به کمک آن عقب را می‌بینیم و به جلو حرکت می‌کنیم. مطالعه تاریخ به ما کمک می‌کند تا از گذشته بیاموزیم، اشتباهات را تکرار نکنیم و به سوی آینده‌ای بهتر هدایت شویم.

علی‌رغم اینکه تاریخ کشاورزی ایران بسیار کهن است و به قول دکتر عبدالرحیم قنوات استاد تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد، همانند خود ایران بیش‌بود تاریخ داریم، ولی ما در ایران به تاریخ کشاورزی نپرداخته و یا کم پرداخته‌ایم و به همین دلیل درک درستی از جایگاه و وظایف بخش کشاورزی در طی زمان نداریم. کشاورزی ایران به دلیل داشتن تاریخ کهن، ریشه‌های فرهنگی اجتماعی عمیق و قویی دارد و این امر نوآوری‌پذیری را کمی سخت می‌کند. بخش کشاورزی انباشته از دانش بومی و تجربیات تاریخی است و برای تحول در این بخش نمی‌توان آنها را نادیده گرفت و برای نادیده نگرفتن آنها نیز باید تاریخ تحولات کشاورزی را دانست.
از اینرو مطالعه تاریخ تحولات کشاورزی از اهمیت بالایی برخوردار است و مطالعه تاریخ از طرق زیر به ما کمک می کند:

درک تحولات اجتماعی و اقتصادی
کشاورزی نقش اساسی در توسعه جوامع بشری داشته است. از طریق مطالعه تاریخ کشاورزی، می‌توان فهمید که چگونه تغییرات در روش‌های کشاورزی بر توسعه اقتصادی و ساختارهای اجتماعی تأثیر گذاشته‌اند.

پیشرفت‌های فناوری
تاریخ کشاورزی نشان می‌دهد که چگونه فناوری‌های جدید در زمینه‌های مختلف از جمله ابزارهای کشاورزی، آبیاری و اصلاح نژاد گیاهان و حیوانات به پیشرفت‌های بزرگی منجر شده‌اند. این پیشرفت‌ها می‌توانند به ما ایده‌هایی برای بهبود فناوری‌های فعلی بدهند.

مدیریت منابع طبیعی
مطالعه تاریخ کشاورزی به ما کمک می‌کند تا بفهمیم که چگونه جوامع گذشته از منابع طبیعی خود استفاده کرده‌اند و چه درس‌هایی می‌توانیم از موفقیت‌ها و شکست‌های آن‌ها بگیریم. این دانش می‌تواند به ما کمک کند تا منابع طبیعی خود را به صورت پایدار مدیریت کنیم.

تنوع زیستی و حفظ محیط زیست
تاریخ کشاورزی به ما نشان می‌دهد که چگونه روش‌های مختلف کشاورزی می‌توانند بر تنوع زیستی و اکوسیستم‌های طبیعی تأثیر بگذارند. این اطلاعات می‌توانند به ما کمک کنند تا روش‌های کشاورزی سازگار با محیط زیست را توسعه دهیم و از تنوع زیستی حفاظت کنیم.

امنیت غذایی
با مطالعه تاریخ کشاورزی، می‌توانیم الگوهای تولید و توزیع غذا را درک کنیم و از این دانش برای تضمین امنیت غذایی در آینده استفاده کنیم. این مطالعه می‌تواند به ما کمک کند تا با چالش‌های مختلفی مانند تغییرات اقلیمی و افزایش جمعیت مقابله کنیم.

فرهنگ و هویت
کشاورزی نقش مهمی در شکل‌گیری فرهنگ و هویت جوامع مختلف داشته است. مطالعه تاریخ کشاورزی به ما کمک می‌کند تا ارزش‌ها، سنت‌ها و آداب و رسوم مربوط به کشاورزی را درک کنیم و آن‌ها را حفظ کنیم.
به طور خلاصه، مطالعه تاریخ کشاورزی به ما کمک می‌کند تا از تجربیات گذشته بیاموزیم و با استفاده از این دانش به توسعه پایدار کشاورزی و بهبود کیفیت زندگی در آینده بپردازیم.

اعتقاد به اهمیت تاریخ، باعث شد که سال ۱۳۹۹ به اتفاق تعدادی از دوستان علاقمند ( آقایان دکتر مهدی خلج، مهندس خداکرم جلالی، دکتر علی مویدی و دکتر سید کریم موسوی) با دعوت از تعدادی از وزرای ادوار کشاورزی، روسای ادوار کمیسیون کشاورزی مجلس، اساتید بر جسته دانشگاه‌ها و افراد بر جسته و اثر گذار بخش کشاورزی در یکصد سال اخیر، تاریخ شفاهی بخش کشاورزی را در حد مقدور بررسی و در نهایت منتشر کنیم.
این کار که نسبتا مورد استقبال قرار گرفت، درس های بزرگی برای من داشت که عبارتند از:

۱.تاریخ کشاورزی ایران که درس های بسیاری برای اینده در آن نهفته، مورد کم توجهی قرار
گرفته است.

۲.با مطالعه تاریخ کشاورزی ایران در‌می‌یابیم که تمام راهبردهای تاریخی کشاورزی ایران حول محور آب بوده است. مهمترین راهبردهای کشاورزی و غذای ایران تا اوایل دهه ۱۳۵۰ استخراج آب زیر‌زمینی توسط روش پایدار ایجاد قنات، زندگی به دنبال آب یا کوچ‌نشینی و الگوی مصرف کم‌آب‌بر و بدون دور ریز بوده است.

۳.از دهه ۱۳۵۰ به بعد هر سه راهبرد بالا را نادیده گرفتیم و با حفر افراطی چاه‌های عمیق، بیلان آب زیر زمینی را بهم زدیم، با احداث افراطی سدها، آب‌های جاری را مهار و ضمن جلوگیری از ورود آنها به آب‌خوانها، تبخیر را بالا بردیم و با توزیع کالابرگ و تجارت حساب نشده غذا، الگوی غذایی را پرآب‌بر کردیم.

۴.لازم است یک گروه پژوهشی قوی در یکی از دانشگاههای معتبر به تحقیقات پیرامون تا

پست زیر نوشته آقای دکتر اسکندر زند، از متخصصان و مدیران کشاورزی است. ایشان در این متن نکاتی مهم در باره ضرورت پرداختن به تاریخ کشاورزی آورده‌اند که هم برای اهل تاریخ ارزشمند است و هم برای اهل کشاورزی. ?

پرسش...

? در خبرها آمده بود که قرار است نام یحیی سنوار را بر یکی از خیابان‌های تهران بگذارند.‌

? برای من پرسشی پیش آمد که آیا در سرزمین‌های فلسطینی که در دست دولت خودگردان یا حماس است، نام یکی از رهبران یا سرداران ما را بر خیابان یا حتی کوچه‌ای گذاشته‌اند؟

|عبدالرحیم قنوات|
دانشگاه فردوسی مشهد
۷ دیماه ۱۴۰۳

? @mahrooz87

«بیش از اندازه تاریخ داشتن»!

✍سال‌ها پیش نوشته‌ای از دكتر شریعتی می‌خواندم به نام «چهار زندان انسان». شریعتی گفته بود:
افكار و اعمال آدمی در چهارچوب چهار جبر  تحقق می‌یابد كه عبارت‌اند از: «جبر طبیعت»، «جبر جامعه»، «جبر خویشتن» و «جبر تاریخ». یعنی یكی از اموری كه تأثیری گسترده بر افكار و اعمال ما باقی می‌گذارد، تاریخ ماست. این تاریخ هم می‌تواند «‌تاریخ به معنی وقایع گذشته‌» باشد و هم «تاریخ به معنی گزارش‌های این وقایع». یعنی هم حوادث تاریخی و هم آثار و كتب تاریخی، هر دو در شكل دادن به افكار و اعمال ما نقش دارند. این نقش البته می‌تواند مثبت و یا منفی باشد. به‌هرحال واقعه و یا مجموعه‌ای از وقایع تاریخی مناسب، و نیز گزارش‌های تاریخی درست و صحیح، می‌توانند تأثیری درست بر اندیشه و اعمال آدمیان باقی بگذارند و از آن سو وقایع ناگوار و یا آثار تاریخی نادرست نیز می‌توانند منجر به شكل‌گیری افكار و رفتار نامناسب در میان افراد و اجتماعات گردند.

به نظر می‌رسد یكی از مشكلاتی كه گاه در این مسیر بروز می‌كند، «‌بیش از اندازه تاریخ داشتن» است. بیش از اندازه تاریخ داشتن، یعنی فرد یا قوم و گروهی كه دارای تاریخی عظیم و گسترده است، گاهی در مواجهه با آن، در آن غرق می‌شود‌ و حیران و سرگردان باقی می‌ماند. باز هم از این نظر فرقی میان «‌تاریخ به عنوان واقعه‌» و «‌تاریخ به عنوان روایت‌» وجود ندارد. ملتی كه هزاران سال تاریخ دارد و هزاران كتاب تاریخی، علاوه بر این‌كه شخصیت و روش و منش او خود‌به‌خود محصول و نتیجه این تاریخ است،‌ بخشی عمده از ذهن و ضمیر و وقت و انرژی خود را نیز صرف مراجعه به آن می‌كند،‌ و این می‌تواند او را از حال و روز خود غافل كند.

اگر بر این وضعیت، احساس خودشیفتگی تاریخی را و تفاخر به هر آنچه متعلق به گذشته است، بیفزاییم، نتیجه بسیار هولناك خواهد بود. مردمی را تصور كنید كه مرتب به گذشته خود چشم داشته باشند و تمامی این گذشته را نیز تقدیس و به آن افتخار كنند. حدس زدن سرنوشت این قوم، به نظر كاری دشوار نمی‌آید. چنین مردمی بخش عمده‌ای از وقت و انرژی خود را صرف گذشته می‌كنند، عمده فكر و اندیشه.شان را با نگاه به گذشته كسب می‌كنند و ایده و توش و توان چندانی برای تدبیر مناسب امور جاری، برایشان باقی نخواهد ماند.

ممكن است گفته شود که در برابر صرف این نیرو، تجربه‌ها و عبرت‌هایی به دست این قوم خواهد افتاد كه برای امروز و آینده آنها مفید و مؤثر است. در درستی این ادعا تردیدی نیست و هیچ فردی یا قومی نیست كه از  خواندن و شناخت تاریخ خود و حتی اقوام دیگر درسی نیاموزد و بهره ای نبرد،‌ اما در این باره نكاتی دیگر نیز وجود دارد و نظرات یكسان نیست.

گروهی معتقدند تاریخ بشر نشان داده است آدمیان از گذشته، چندان درس و عبرتی نمی‌گیرند، یا اگر بخواهیم دقیق‌تر بگوییم، درس ها و عبرت‌هایی می‌آموزند اما آنها را در عمل به كار نمی‌بندند. شاهد این ادعا آنكه انسان‌ها در طول تاریخ با وجود علم و آگاهی نسبت به پیامدهای زیان‌بار بسیاری از وقایع، از تكرار آنها خودداری نكرده‌اند. دوم این‌که باید توجه داشت بسیاری از این درس‌ها و عبرت ها را با مدد جستن از عقل و نگاه عمیق به حوادث جاری نیز می‌توان آموخت.

بر اساس چنین دیدگاهی، بیش از اندازه تاریخ داشتن و مراجعه مكرر به آثار تاریخی، گاه نه تنها مفید نیست، بلكه از این نظر كه آدمی و یا یك قوم و جامعه را از حال و آینده خود غافل می‌كند، می‌تواند یك آسیب به شمار آید.

|عبدالرحیم قنوات|
دانشگاه فردوسی مشهد
۳ دیماه ۱۴۰۳

? @mahrooz87