​​#smth

Информатив ва руҳлантирувчи кичик пост. Ҳаммага аён, вақт қайтариб бўлмайдиган бойлик. Ҳозир, ҳар кун қилган ишларингиз келажагингиз қандай тус олишини у ёки бу маънода белгилаб беради. Машҳур цитата бор эди-ку, ҳар кун қилган кичик юксалишларинг катта муваффақиятга олиб келади (ёки шунга ўхшаш).

Бир неча ой аввал араб тилини ўрганишга қарор қилдим. Вақтим кўп эмаслиги сабабли аввал бошлашдан бироз чўчидим ва бир неча ҳафта ўйланиб юрдим. Ҳафталик режамга қарасам, иш, спорт, таржима ишларимдан фақатгина бир неча бўш соат қоляпти экан. Бир амаллаб ҳафтада икки соат вақт топа олдим ва ноябрнинг охирги ҳафтасидан дарсларни бошладим.

Мана ҳозир бир неча ойда араб тилининг А2 даражасининг деярли ярмига келдим. Бари, қизиқишим учун ҳафтада атиги бир неча соат вақт ажратганим учун. Ёлғон гапирмай, ўрганиш жараёни осон бўлмаяпти. Араб тили олтинчи тилим ва айрим пайтлар барча билган тилларим ҳақидаги маълумотлар янги тилни эгаллашимга тўсқинлик қиляпти. Айрим пайтлар шу уч ой давомида худди ҳеч нарса ўргана олмагандек туйиляпти. Бироқ, аниқ биламан, буларнинг бари - қўрқувлар, иккиланишлар, қатъиятсизликлар - табиий. Кун келиб, шу қарорни қабул қилганим ва янги билим ўрганишга озгина вақт ажратганим учун ўзимга ўзим раҳмат айтаман.

Қиссадан ҳисса шуки, сиз ҳам ҳозирда бирор иш бошламоқчи, аммо қўрқаётган ёки иккиланаётган бўлсангиз, шунчаки бошлаб кўринг¹. Балки ўхшаб қолар. Ва эсингиздан чиқарманг, режангизни амалга оширмай ўтказган вақтингизни қайтариб ола олмайсиз.

¹ табиийки, ҳар қандай ишни бошлашдан аввал ҳеч бўлмаса тахминий режага эга бўлинг

@readnroll

​​#interesting

Билим лаънати

1990-йил Элизабет Ньютон жуда ҳам оддий ўйин устида тадқиқот олиб боргани учун Стэнфорд университетида психология бўйича профессорлик унвонини олади. Ўйин тапиллатувчилар ва тингловчилар эди.

Тадқиқот икки гуруҳ қатнашчилардан иборат эди: тапиллатувчилар (А) ва тинловчилар (Б). А гуруҳ аъзолари йигирма беш энг машҳур қўшиқлар рўйҳатини олади ва уларни Б гуруҳга стол устига қўллари билан тапиллатиб чалиб беришлари ва қарши гуруҳ қайси қўшиқ янграганини топишлари керак бўлади. Тадқиқот давомида тапиллатувчилар 120 қўшиқни чалиб беради. Тингловчилар 120 қўшиқдан фақатгина 3 тасини топа олади, яъни 2,5 фоизини.

Элизабетга профессорлик унвонини бера олган сабаб тадқиқот натижалари эмас, балки бошқа нарса эди. Тадқиқот бошланишидан олдин олимлар А гуруҳ қатнашчиларидан уларнинг тахминича Б гуруҳ нечта қўшиқни топа олишини сўрайдилар. Уларнинг фикрича, энг ками 50 фоиз қўшиқлар топилиши керак эди.

Хўш, бундай тахмин бўлган бўлса нима бўлибди, ким ҳам чамалашда адашмайди, шунга ҳам профессорлик оладими одам деятган бўлсангиз, адашасиз. Қатнашчиларнинг тахмини ва тадқиқот натижалари ўртасидаги фарқ фанда билим лаънати дея аталган ҳолатни англатиб бера олади. Аниқроғи, А гуруҳ қўшиқни тапиллатганда, куй уларнинг онгида янграётган бўлади. Улар аввалдан қайси қўшиқни ўйнаётганликларини, яъни қўшиқ номини билганлари учун, улар қайси куй янграётгани барчага аён бўлиши ва Б гуруҳдагилар уни осонликча топа олишлари керак деб ўйлайдилар. Бироқ (!) тингловчиларга қўшиқ номи қоронғу бўлгани сабабли улар эшитаёган куй улар учун шунчаки шовқин эди, холос. А гуруҳ куй тўғрисида муҳим маълумотга олдиндан эга бўлгани учун, бу билим уларнинг лаънатига айланади.

Кундалик ҳаётимизда ҳам бундай ҳолатга деярли ҳар кун дуч келамиз. Мисол қилиб, бир ботаника ўқитувчиси ва ўқувчиларни олайлик. Ўқитувчи дарс давомида куйиб-пишиб турли хил илмий атамалар билан ўсимликларнинг қўпайиш йўлларини тушунтирди. Ўқитувчи дарсни ўзидан мамнун ҳолда тугатади, негаки у мавзу бўйича билган барча маълумотларини ўқувчиларга етказиб берди. Унинг ҳаёлида, кечки пайт бирор ўқувчини уйқудан уйғотиб, ўсимликларни вегетатив йўл билан кўпайтириш нима деб сўралса, у аниқ ва тўғри жавоб бера олади, чунки у мавзуни билими етгани қадар зўр қилиб тушунтирган. Бироқ воқелик унинг ҳаёлларидан фарқли: деярли барча ўқувчилар синфхонадан чиқиши биланоқ мавзу ҳақида унутган, мияларида у тўғрисида бирор маълумот ҳам қолмаган бўлади.

Бундай мисоллар асли сон-саноқсиз: ишчиларга янги тизимни тушунтиришга уринаётган бошлиқ, мижозига нега бу ранг билан у ранг бир бирига мос келмаслигини тушунтиришга ҳаракат қилаётган дизайнер, бу таомга нега бу зираворлар айтмаслигини тушунтирмоқчи бўлган кулинар, ёқилғи ҳақида заррача билимга эга бўлмаган одамга бензин машина дизелда юрмаслигини англатаётган уста, нега буерда қурилиш бошлаш ҳавфли эканлигини формулалар билан чизиб бераётган инженер ва ҳкз ва ҳкз.

Манба: Heath, C., & Heath, D. (2008). Made to Stick. Arrow Books.

@readnroll

​​#smth

Ёзувчиларнинг дўстларидан бири, Дейв, кўп иш саёҳатларига боради. У навбатдаги иш саёҳатларининг давомида кечки пайт бир барга боришга қарор қилади. Дейв барда ёлғиз ўтирар экан, бир нотаниш аёл келиб, унга бир қадаҳ виски сийламоқчи эканлигини таклиф қилади ва у совғани қабул қилади.

Унинг хотиралари айни шу он тўхтайди. Дейв кўзини очганида бир меҳмонхона ҳаммомида ётган бўлади. Қаршисида телефон ва бир қоғоз. Қоғозда "Қимирлама. 911 га қўнғироқ қил!" деб ёзилган бўлади. У ўрнидан туришга ҳаракат қилади, бироқ чидаб бўлмас оғриқдан ўрнидан туриш уёқда турсин, бошини ҳам кўтара олмайди.

Нима бўлаётганини тушунмай, Дейв 911 ни теради. Гўшакни кўтарган аёлга қандай ҳолатда ҳушига келганини айтиб беради ва у аёл қаердандир нима бўланини аниқ билади:
- Тушунарли. Сизга нотаниш одам ичкилик таклиф қилдими?
- Аҳа.
- Нотаниш жойда уйғондингизми?
- Ҳа.
- Қимирлай олмаяпсизми?
- Ҳа. Нима бўляпти ўзи?
- Ҳавотир олманг. Ёрдам йўлда. Жойингиздан қимирламанг. Афсуски, сиз бу шаҳарда фаолият юритаётган буйрак ўғриларининг қурбонига айлангансиз.

👉🏻 ўқиб бўлиб, илтимос, шарҳларга ўтинг

@readnroll

​​#smth

Одатда, биз бирор нарса ҳақидаги билимимизни у нарсанинг бизга таниш эканлиги билан адаштириб қўямиз экан¹. Жуда ҳам қизиқ фикр. Бу ҳақида ҳеч бунчалик чуқур ўйланмаган эканман. Маласан, оддий велосипедни олайлик. Ўзимизга ўзимиз "Велосипед қандай ишлайди?" деган осон саволни берайлик ва велосипед тўғрисидаги билимларимизни 1дан 7гача баҳолайлик.

Баҳоладингизми? (Ўзингизга неча баҳо берганингизни, илтимос, шарҳларда ёзиб қолдиринг)

Билимингиз даражасини аниқлаб олганингиздан сўнг қаршингизда тўрт яшар болакай турганини тасаввур қилинг ва унга велосипед қандай ишлашишини бир чеккадан тушунтиришни бошланг: нега баллонлар бир-биридан маълум масофада жойлаштирилган, нега педальлар иккита, уларнинг вазифаси қандай, нега занжир велосипеднинг ўртасида ва ҳкз. ва ҳкз. Яъни велосипед қандай ишлашини тушунтираётганингизда унинг энг муҳим қисмларининг тузилишидан тортиб улар нега айнан шундай эканлиги ҳақида ҳам қисқача бўлсада маълумот беришга ҳаракат қилинг.
Бу жараённи бошлаганингизда, ҳаёлингиздаги болакайнинг навбатдаги "Нега?" деган саволига жавоб бера олмай қолганингизда, велосипед тўғрисидаги билимларингиз ўз поёнига етган бўлади.

Ўтказилган тажрибаларда², аксарият қатнашчилар ўз билимларини ўртача 4,5 балл билан баҳолайдилар. Бироқ уларнинг билим деб ўйлаган иллюзиялари асл нарсани велосипедни кундалик ҳаётларида кўп кўрганликлари, яъни у нарса билан таниш эканликлари эди.

Манбалар:

1. Chabris, C., & Simons, D. (2011). The invisible gorilla. HarperCollins.

2. R. Lawson, “The Science of Cycology: Failures to Understand How Everyday Objects Work,” Memory and Cognition 34 (2006): 1667–1775.

@readnroll

"Азобларимизнинг энг йирик манбаси ўзимизга ўзимиз сўйлайдиган ёлғонларимиздир."

Охирги 3-4 йилда ўқиган энг яхши китобларимдан бири шу бўлди. Ярмидан кўп бўлимларини ҳаттоки қайта-қайта ўқиб чиқдим. Китобда ментал соғлигимизнинг ҳолати баданимизга, турмуш тарзимизга, ўзимизни бошқалар олдида тутишимизга ва ҳкз.ларга қандай таъсир кўрсатиши ҳақида илмий далилларга асосланган маълумотлар берилган.

Вақтингиз бўлса, Сиз ҳам ўқиб кўринг.

@readnroll

​​#smth

Ақлсиз ақллилар

Yale Университети психология профессори Брайн Шолл ўзи билан боғлиқ бир латифа айтиб беради. У студентлик даврларида Хитойда тахминан 2500 йил аввал ўйлаб топилган қадимий Go ўйинини ўрганади. Брайннинг фикрича, ўз устида бироз шуғулланса, бу ўйинни билган барча дўстларини юта олади.

Кунларнинг бирида у Нью Йоркка боради ва уерда бу ўйиннинг устаси фаранг бўлган бир танишини учратиб қолади. Имкониятни қўлдан бой бермай, Брайн таниши билан ўйинни ўйнайди ва фақатгина ярим балл фарқ билан ютказади. Натижалар бу даражада яхши бўлишидан ҳайратланган Брайн, университетидаги Go ўйнида эксперт бўлган бир профессорга бу ҳақида мақтанади. Профессор бошини бироз чайқаб, шундай жавоб беради: "Одатда, ўйинни ҳақиқатдан ҳам яхши билан ўйинчилар ўзларидан анча кучсиз бўлган рақибга дуч келганларида, уни имкон қадар балларда кам фарқ билан ютишга ҳаракат қиладилар."

Эсингизда бўлса, Даннинг-Крюгер-Эффекти тўғрисида қисқа пост ёзгандим. Даннинг ва Крюгерни бу мақолани¹ ёзишга ундаган инсон 1995-йил Питсбургдаги бир йирик банкнинг икки филиалини куппа-кундузи маскасиз ўмаргани тушган жаноб Вилер эди. Моҳир ўғри қўлга тушгандан сўнг, полиция ҳодимлари унга банк видеокамераларига олинган видеони кўрсатиб, ундан банкни нега маскасиз ўмармоқчи бўлганини сўрашади. Жаноб Вилер видеода юзи кўринганлигидан қаттиқ ҳайратланиб, шундай жавоб беради: "Ахир мен юзимга лимон шарбатини суртиб олгандим-ку. Юзим кўринмаслиги керак эди."

Ҳаммамиз биламиз-ки, болалар сувга лимон шарбатини аралаштириб уни кўринмас сиёҳ сифатида ишлатадилар. Машхур ўғримиз ҳам шу мантиқ бўйича ўйлаганди: лимон шарбатини юзимга суртиб олсам, юзим кўринмас бўлиб қолади.

Энг ачинарлиси шундаки, Вилер бундай ақлсизликни фақатгина бир марта қилмайди; у айни тарзда бир неча марта турли хил банкларни ўмаргани тушади. Психология олимлари бу феноменни ўзга бўлган ишонч иллюзияси деб номлайди².

Ҳудди Даннинг-Крюгер-Эффектида тушунтирилганидек, ўзига ортиқча ишонган ва (ҳануз) етарлича билимга/маълумотга/қобилиятга эга бўлмаган одамлар ўз қобилиятларини ошиқча даражада юқори баҳолашга мойилдирлар. Айтайлик, бирор бир мавзуга янги кириб келган эксперт, ҳали мавзунинг асл миқёсини англамагани сабабли, дастлаб ўзини бу соҳада энг зўр деб ҳисоблайди. Вақт ўтиб, ўрганаётган мавзуси бўйича кўпроқ билим йиғгани сари, бу мавзуда қай даражада тажрибасиз бўлганини англаб бораверади. Худди Go ўйнида ўзини сал кам чемпион деб ҳисоблаган профессор Брайн сингари.

Демак...

Манбалар:

1. Kruger, J., & Dunning, D. (1999). Unskilled and unaware of it: How difficulties in recognizing one's own incompetence lead to inflated self-assessments. Journal of Personality and Social Psychology, 77(6), 1121–1134.

2. Chabris, C., & Simons, D. (2011). The invisible gorilla, HarperCollins.

@readnroll

​​...биз фаол жамоатчиларга айланмаймиз. Биз шунчаки фаол эканлигимизни унутиб қўямиз. Биз барчамиз бошқаларга нисбатан раҳм-шавқат, сахийлик ва севги билан туғилганмиз. Биз барчамиз адолатсизлик ва таҳқирлашни кўрганимизда безовта бўламиз. Барчамиз, асл табиатимизда, атрофдагилар тўғрисида ҳавотирланувчи инсонлармиз. Барчамиз олганимиздан кўра кўпроқ қайтаришни хоҳлаймиз. Барчамиз бирдамлик ва ҳамроҳлик яккалик ва худбинликдан муҳимроқ бўлган дунёда яшашни истаймиз. Барчамиз чиройли нарсаларни баҳам кўришни, қувонч, шодлик ва севгини ҳис қилишни ва биргаликда тажрибалар ўтказишни хоҳлаймиз.

Бироқ бизнинг бир муаммомиз бор. Катта муаммо. Биз ўйлашга вақтимиз бўлмаган жамиятда, даврда яшаяпмиз. Биз ортга қадам ташлаб, нафасни ростлаш кўпчилик учун имконсиз ҳашамга айланган замондамиз.

Биз шундай дунёда яшаяпмизки, асосий таълим тизими болаликданоқ барчамизга давлатга қулоқ солиш ва бўйсунишни ўргатади ва эркин фикрлашимиз, ўзимизни ўрнатилган меъёрлардан фарқли тарзда ифодалашимиз учун ҳеч қандай имконият бермайди.

Биз “ҳеч нарса” (харид қилиш, телевизор томоша қилиш) “бир нарса”га айланган ва асл “бир нарса” (ҳордиқ чиқариш, мулоҳаза қилиш, улашиш) кераксиз нарсалар билан тўлдирилишга муҳтож бўлган бўшлиққа айланган жамиятда яшамоқдамиз. Бизнинг онгимиз, қалбимиз биз учун яратилган, кўзўнгимиздаги билбордларга ёпиштирилган материалист ҳечлик ва маркетинг, реклама ва ваҳший капитализм томонидан ҳужайраларимизга босилган татуировка томонидан аста-секин забт этилмоқда.

Бизнинг дунёмизнинг пулти фақатгина иккита тугмачага эга: “play” ва “fast forward”. Биз қидираётган тугмача эса “pause”.

On Palestine, Noam Chomsky, Ilan Pappe and Frank Barat

@readnroll

"У ўзини ҳаммадан узоқ ҳис қиларди, гўё юраги музлаб қолган ва гўё у шиша девор ортида яшаётгандек. У ўз-ўзига қарши ҳам туйғусиз, карахт бўлиб қолганди. У бир лаҳзали ғазаб ва уятдан ташқари ҳеч нимани ҳис қила олмасди. У устарани олиб ойна қаршисига келганда, ўзини базўр таний олганини тасвирлади."

The Body Keeps the Score, Bessel van der Kolk

@readnroll

​​#оффтоп

Атрофдаги кўринмас гориллалар

Simons ва Chabris инсонларнинг визуал эътиборини ўрганиш учун 1999-йил Гарвард Университетида қизиқ тажриба¹ ўтказадилар.
Университет талабалари ёрдамида икки олим сал кам 1 дақиқа давом этган видео тайёрлайдилар². Видеода оқ ва қора кийим кийган икки гуруҳ баскетбол ўйнайди. Тажриба давомида қатнашчилардан видеодаги оқ кийимли ўйинчиларнинг коптокни бир бирига неча марта узатганликларини санашлари сўралади. Истасангиз, постимни ўқишдан аввал ўзингиз ҳам тажрибада иштирок этиб, видеони шу линк орқали кўринг ва жавобингизни пост остидаги шарҳларда қолдиринг. Бундан сўнгра постни ўқишда давом этсангиз бўлади.

Тажрибанинг асл мақсади қатнашчилар оқ кийимли гуруҳ коптокни бир бирига неча марта узатганликарини топа оладиларми йўқми аниқлаш эмас, балки бизнинг визуал эътиборимизнинг камчиликларини топиш эди.
Сал кам 1 дақиқали видеода тахминан 9 сония давомида горилла костюмини кийиб олган бир талаба баскетбол ўйинининг қоқ ўртасида уёқдан-буёққа айланиб юради, камеранинг қаршисига туриб бир неча сония кўкрагига қаттиқ уради ва сўнгра майдонни тарк этади.
Ҳар бир қатнашчидан қуйидаги саволлар сўралади ва аксарият қатнашчилар шу тарзда жавоб беради:

С: Коптокни узатишни санаш топшириғи давомида бирор ноодатий нарса кўзингизга ташландими?
Ж: Йўқ.
С: Видео давомида ўйинчилардан ташқари бирор нима кўрдингизми?
Ж: Бир неча лифт, "S" ҳарфи чизилган деворлар.
С: Ўйинчилардан ташқари бирор кимса кўрдингизми?
Ж: Йўқ.
С: Гориллани кўрдингизми?
Ж: Нима, нима?

Тажриба кўп марта турли хил шартлар остида фарқли-фарқли қатнашчилар билан ўтказилади, бироқ тажриба натижалари ҳеч ўзгармайди: қатнашчиларнинг деярли 50 %и (!) видеодаги гориллани умуман кўрмайди.
Олимлар буни шундай изоҳлайди: одатда, биз кутилмаган объектларга етарлича эътибор бера олмаймиз ва фанда бу феномен эътиборсизлик кўрлиги деб аталади.

Изоҳлар:
1. D. J. Simons and C. F. Chabris, “Gorillas in Our Midst: Sustained Inattentional Blindness for Dynamic Events,” Perception 28 (1999): 1059–1074.

1. Тажриба видеоси линки - http://www.theinvisiblegorilla.com/videos.html

@readnroll

#танлов

Илк бор To Kill a Mockingbird (Мазахчини ўлдириш) асарини ўқиганимда, ақлимда китоб билан ассоциация бўлиб қолган сўз виждон бўлган. Ундан бери китобни уч марта ўқиб чиқдим. Ҳалигача бу китоб ҳақида эшитганимда, ҳаёлимга дарҳол виждон сўзи келади.

21-март соат 22:00га қадар (Ўзбекистон вақти бн), шарҳлар остида "Виждон нима?" деган саволга қисқа жавоб ёзиб қолдиринг.
5 нафар ғолиб random йўли орқали 22-март куни аниқланади.
Соврин - Мазахчини ўлдириш асари.

p.s. Постни дўстларингизга ҳам улашинг!

@readnroll