**ӘЖЕМНИҢ АЙТҚАНЫ:

Әжем келинине [мениң анама]: ~"Қарағым, қоңсының жаңа шаңарақ қурған жасларын үйге шақырғайсаң",--дегенде анам:---"Ене, олар менен биз жөнли қатнаспаймыз ғой",--деди.
       Әжем:--"Қарағым, қазақтың әлмисақтан киятырған жазылмаған  салт-дәстүри  бар. "Бериў керек" деген. Жаңа қоңсыға~ериўлик, жас үйленгенлерди~отқа шақырыў, үлкенге~сәлем, қуўантқанға~сүйинши, соғымнан~сыбаға, егиннен~кеўсен, малдан~көгенлик, балаға~базарлық, кийимге~пайғазы, нәрестеге~көримлик, төркинлеген қызға~қәлеўин, досқа~естелик, жетимлерге~қайыр-сақаўат, мүсәпирге~садақа, байлықтан~шүлен үлестириў, тойға~сыяпат, қуўанышқа~шашыў, жас босанған анаға~қалжа, сағынғанға~сәлемлеме. Бүгинги күни қазақ қазақ болыўдан қалып баратыр ғой',---деди әжем өкиниш пенен өзеги өртене.

Қазақ тилинен аўдарған:
Shahzoda Allamuratova.

P.S:  Бул айтылған үрп-әдет, дәстүрлер толығы менен бизиң қарақалпақ халқында да бар.**t.me/shahzoda_allamuratova

<<Әжемниң айтқаны>>

t.me/shahzoda_allamuratova

***ШҮЛЕН ТАРҚАТЫЎ.

ШҮЛЕН ТАРҚАТЫЎ~дәстүр. Бардамлы бай адамлар, улама ҳәм тағы басқа өзине тоқ шаңарақлар аш кәмбағалларға үлкен шүлен қазанда гөже, жарма писирип тарқатқан. Мине сол себептен "шүлен тарқатыў" деп аталған. Шүлен тарқатыў сақыйлық ҳәм жомартлық белгиси болып байлар тәрепинен аш, кәмбағалларға берилетуғын жәрдем ҳәм ғамхорлықтың түри болып, адамлардың бир-бирине мийримлилиги, адамгершилик үлгилери болып есапланады.
ШҮЛЕН ТАРҚАТЫЎ~тек аш, кәмбағалларды тойдырыў менен шекленбестен саўып ишиўи ушын саўын мал, ақша, буйымларды да берип отырған. Бундай сақыйлықты пайда көриў ушын емес, көпшиликтиң алғысын алып, саўап ушын ислеген. Бул дәстүр ҳеш қандай садақа, ўәжиб ямаса  закат та  емес, ал, жоқ-жуқа адамлар ушын бийпул, бийминнет көрсетилетуғын хызмет.

ШҮЛЕН~атлық. Мерекелерде көпшиликке асылатуғын үлкен, нәҳән қазан. Мысалы: Баланы үлкен, шүлен қазанның астына таслады да, жасырып алып қалды. [К.Султанов]. [Түсиндирме сөзликтен, 433-бет, 7-том]. Шүлен--үлкен, нәҳән қазанды билдирип, халық арасында бундай үлкен қазанларды "тай қазан" деп те атайды.

Қарақалпақ халқының тарийхында ҳәр дәўирде жаўгершилик, тәбийий апатлар, суўсызлық себепли ашлықлар болып турған. Сол ўақытларда қудирети жеткен бай адамлар, уламалар ҳәм басқа да халықтың бардамлы топарлары аш, кәмбағалларға шүлен қазанға жарма, гөжелер писирип берип, сол қыйыншылықлы ўақыттан аман есен өтиўине көп жәрдемин тийгизген. Халық аўзында усындай сақый, жомарт байлардың, уламалардың мырзалығы ҳаққында гүрриңлер  бар. Бул гүрриңлерде айтылыўынша бундай мәрт, сақый адамлар халықты тек аўқат пенен тойдырып қоймастан ақшалай, затлай ямаса саўын есабында мал бергенлери ҳаққында сөз етиледи. Ата-бабалардан усындай жағдайларға байланыслы мынадай сөзлер де ўәсият болып қалған:
          "Байлар~жарлылардың ырысқы-несийбеси, дәрўишлердиң~ қазнасы, қәлендерлердиң баспанасы, жолаўшылардың~мәнзилханасы.        "Байлардың сарқыты~жетим менен жесирлерге, ғәрип пенен қәсерлерге, алыс пенен жақынларына~ырысқы болады. Себеби, байлардың малы~закаты (төлеген салығы) менен ҳадал, кийимлери~таза, ҳүжданлары бийғубар, кеўиллери рәўшан",--делинеди.

Өзимизге жақын дәўир тарийхын парақлағанымызда бундайсақый, жомарт адамлардың бир қаншасының аты көзге тасланады, бирнешеўин мысал келтирип өтиўге болады.

ҚУЛЕН БОЛЫС [1838-1910 жж], есап-сансыз байлыққа ийе, сақыйлығы менен аты шыққан, адамгершиликли, кәмбағалларға ғамхор, болыслыққа бирнеше жыллар қатарына сайланған бул адамның ҳәўлисинде азанлы кеш шүлен қазан асыўлы болып, оннан аш-кәмбағаллар келип ишип, тамағын тойдырған. Қулен болыстың есап, сансыз байлығы, сақыйлығы ҳаққында Бердақ шайыр өзиниң "Қулен болыс" поэмасында кең түрде баян етеди:

Муўәззиниң айтар азанын,
Жайысаң молла, хожаның,
Тәрк болмас шүлен қазаның,
Күнделикли, Қулен болыс.

Жазыўшы, драматург Қыпшақбай Мәтмуратовтың <<Тербенбес>> романында сөз етилетуғын ЛЕПЕС болыс та [1874-1938 ? жж] усындай қайыр-сақаўатлы, жомарт адам сыптында сүўретленеди. Ол өзиниң қол астында ислейтуғын жалшыларын барлық керек нәрселер менен тәмийинлеп отырған. Керек жеринде қарыз берип, жыл ақырында айырым жағдайы көтермейтуғын адамлардың қарызларын кешип жиберген, өзи жасап атырған аўылындағы кәмбағал хожалықларға бир шырўаннан ақша үлестирип, аш-әптада хожалықларға саўып ишиў ушын бир-бирден саўын сыйыр берип отырған. Бул кисиниң де ҳәўлисинде аш-кәмбағаллар ушын шүлен қазан азанлы-кеш қайнап турған.

Ҳәзирги Нөкис районының аймағына қараслы <<Жүзим бағ>> деген жерде жасаған ШЫНЫҚУЛ ҚАЛЕК УЛЫның да [1883~1935 жж]  атағы сақыйлығы, қайыр-сақаўатлығы менен елге таралған. Бул киси тарийхый тулғалар АСҚАР ҚАЗЫ, ХАЛМУРАТ БАЙ, АСҚАР БАЙлар менен заманлас болып, бәри бирликте  1916-жылғы ашаршылықта халыққа  Россиядан "ақ қапшықлы" ун алып келип таратып, халықты ашаршылықтан сақлап қалған. Бул атлары аталған тулғалардың ҳәр бириниң ҳәўлисинде шүлен қазанларда аўқат асылып, аш-әптада халықты ашаршылықтан аман есен алып шыққан.***

**Патшахан апа да "Қаҳарман ана" ҳүрметли атағына миясар болып, ўақтында ҳүкиметимиз тәрепинен "Москвич" жеңил автомашинасы менен сыйлықланған еди.
Әбдимурат ағаның мийнетлерин ҳүкиметимиз жоқары баҳалап, 1960-жылы болып өткен Қарақалпақстан муғаллимлериниң 1-съездинде <<Қарақалпақстанға мийнети сиңген муғаллим>> ҳүрметли атағы берилген болса, буннан соң да <<Қарақалпақстан халық билимлендириў ағласы>> ҳәм <<Ҳүрмет жарлық>>лары менен сыйлықланды.

Shahzoda Allamuratova.

Бул очерк Нөкис районлық <<Коммунизм байрағы>> [ҳәзирги <<Ақмаңғыт таңы>>] газетасының Қарақалпақстан АССР ының дүзилгенине 60 жыл толыў мерекеси алдынан 1983-жылы шөлкемлестирген <<Қарақалпақстан-гүлленген үлке>> конкурсында 2-орынға ийе болды.**

t.me/shahzoda_allamuratova

**Артиллерия бөлиминиң жигитлери Грозный қаласында 15 күн даўамында әскерий таярлықта болды. Урыс көрмеген, адам өлтириў дегенди қылмыс деп есаплайтуғын жигитлерди дәслепки күнлери қырғын саўашлар әдеўир албыратты. Ҳәзир ғана өзи менен әскерий сапта ойнап-күлип жүрген жолдасын бирдемде, көзди-ашып жумғанша душпанлар набыт етип атырғанда, оларды аяўдың өзи душпанлық емес пе?! Оның үстине туўылған жер топырағын иплас излери менен былғап жүрген жыртқышлардың ҳайўанлық қылықлары кимниң болса да ғәзебин оятады..
Және саўаш басланды. Әбдимурат Отарбай Сейитов пенен бирге, екеўи атқыш ўазыйпасын атқарды. Усы күни жаўынгерлер душпанды Грозный қаласынан 95 км жерге дейин шегиндирди. Олар Украинаның барлық территориясын азат етиўге қатнасты. Әлбетте, бул саўашлар да қурбансыз, аңсатлық пенен жеңис қолға киргизилген жоқ. Әсиресе, Киевти азат етиўдеги саўашта көплеген жаўынгерлер саўаш майданында қаза болды. Саўашларда Әбдимурат қатнасқан командующийи маршал Малиновский болған 3 Украина фронты, соның ишинде 10-атқышлар дивизиясының 92-гвардиялық артиллерия полкы үлкен жеңиске еристи. Украина халқы ҳәр бир адымда , ҳәр бир аўылда азат етиўши әскерлерди терең сүйиўшилик пенен, көз жаслары менен қарсы алды.

Киев қаласын азат етиўге қатнасқан бир топар жаўынгерлер менен бирликте Әбдимурат та 1943-жылы <<Жаўынгерлик хызмети>> ушын медалы менен сыйлықланды.

Ал, 1944-жылы қаҳарман қала Сталинград, Одессаны азат етиўге қатнасқаны ушын бирнеше медальлар менен сыйлықланды.
Ә. Аекеев Чехословакия, Польша, Болгария, Венгрия, Югославия ҳәм Австрия қалаларын азат етиўге қатнасты. Әсиресе, Венгрияның бас қаласы Будапештти, Ленинград, Сталинград қалаларын азат етиўдеги саўашлар қырғын урыс болды. Будапешттиң Буда бөлиминде әскерлеримиз, Пешт бөлиминде душпан әскерлери турып, 15 күн даўамында қатты саўаш болады. Нәтийжеде, 16 күн өткеннен кейин душпанның бекинисин бузып, бизиң әскерлеримизге жол ашылды. Будапешт қаласы ушын болған саўашта көрсеткен ерликлери ушын артиллерия полкының мәрт сержанты Әбдимурат Аекеев <> ордени менен сыйлықланып, "Киши сержант" атағы бериледи. Жеңис күни күн өткен сайын юир қәдем жақынласпақта, әскерлеримиз душпанды тықсырып шыққан инине қайтарып тығыў ушын ҳәр минут, ҳәр саатта жанкештилик пенен урыс алып барды. Жеңис күни жақынласпақта! Бул күнди нешше миллионлаған адамлар интизарлық пенен күтпекте! Бул күн--көп миллетли халықлардың бузылмас бирлиги ҳәм мәртлигин әлемге танытқан күн! Бул күн--жүреги жараланған Аналардың кеўлинде үмит отын сөндирмей, қуўаныш қуйған, мийрим-муҳаббатын толқынлатқан, урысқа кеткен перзентлериниң жолына айдай қаратқан, сағынышлы күн!
Бул күнди Киши сержант Әбдимурат Аекеев Вена қаласында күтип алды.

IV.

Елде парахат турмыс басланды. Урыста қыйрап қалған аўыл ҳәм қалаларды қәлпине келтириў, улыўма социалистлик қурылысты қайта тиклеў дәўири басланды. Әбдимурат туўылған аўылына қайтып келгеннен кейин, 1945-жылдың сентябринен баслап, өзи бурын ислеп кеткен Фрунзе атындағы орта мектепте өз кәсибине қайтадан киристи. Жыллар өтти. Кеше ғана өзинен тәлим-тәрбия алған темир қанат палапанлар арасында өзлериниң өмир жолын устазлфқтан таңлап, көпшилиги өзи менен кәсиплес болды, өмирден өзлерине ылайықлы орнын таңлап ала билди. Олардан: Н.Пиримбетов математика илимлери бойынша илимпаз, Қарақалпақ мәмлекетлик университетинде көп жыллар устаз болды. Аяпберген Сапашев районда белгили орынларда басшылық жумысларда иследи. Бердижан Нәжимов--механизатор, бирнеше рет Жоқарғы Кеңес депутаты болды, Абат Өтеев өз кәсибиниң маманы, кеўли илгир, қолы билгир врач. Мине бундай мысалларды Әбдимурат ағаның 40 жылдан аслам мийнет еткен устазлық жолынан көплеп табыўға болады.

Әбдимурат ағаның шаңарағын мисли шақалы нәрўанға уқсайды, Патшахан апа менен екеўи 9 ул, 1 қызынан көплеген ақлық-шаўлықлардың қызықларын теңдей көрип, барлығының үйли-жайлы, шаңарақлы болғанлығын көрип, олардың өмирден өз орынларын тапқанларына кеўиллери тоқ болып, өзлерин бахытлы сезинип жасады.**

#9_Жеңис_күни **ЖАЎДЫ ЖЕҢГЕНЛЕР.

[Жаўынгер устаз, урыс ҳәм мийнет ветераны, Қарақалпақстан Республикасына мийнети сиңген муғаллим ӘБДИМУРАТ АЕКЕЕВ ҲАҚҚЫНДА].

I.

1935-жыл. Усы жылы аўыллық баслаўыш мектепти питкерген Әбдимураттың өмиринде умытылмас излер қалды. Әбдимурат колхоз жумысына өтиў, ағартыў жумысындағы қыйыншылықларды өз көзи менен көрип өсти. Ҳәттеки, комсомол ағзасы ретинде жәрдем де берди. Себеби, аўыллық кеңестиң баслығы, колхоз басқармасы гейпара ўақытлары жәмийетлик жумысларға айырым исенимли, шаққан, ой-өриси илгир, дәўир непесин жақсы аңлай алатуғын саналы жасларды ғана тартып отыратуғын еди. Соңын ала бундай жумыслар сол ўақытлардағы жаслардың баслы мақсети ҳәм тийкарғы ўазыйпасы болып қалды.
Дәўир ағымын ерте аңлаған Әбдимурат та аўылдағы төрт жыллық баслаўыш мектепти питкериўден ҳеш ойланып турмастан Хожели педагогикалық училищесиниң 2 жыллық таярлаў бөлимине барып оқыўға түсти. Сол ўақытлары педагогикалық училищениң таярлық бөлими жүдә жуўапкерли еди, себеби, Республиканың ҳәр мүйешинен келген жаслардың билими де ҳәр қыйлы еди, олардың ишинен мектеп қарасын көрмегенлер де ушырасып туратуғын еди.
Айырымлары Әбдимурат қусап тек баслаўыш билимге ийе, бундай билимге ийе жасларды еки жыллық таярлықтан соң училищениң тийкарғы курсларына қабыл ететуғын еди.
Училищедеги тынымсыз излениў ҳәм оқыў, билим алыўға қуштар жас жигит ушын машақат емес еди. Ол 1941-жылы педагогикалық училищени питкерди, және жоқары билим алыў ушын талапланды.
Училище питкергендеги қуўанышлар, және билим алыўға болған талпыныслар көпке созылмады.....

II.

Урыс басланды. Парахат турмыста жасап атырған аўыл--қалаларды, ондағы жасаўшы ҳәр бир шаңарақты урыс оты шарпыды. Урыс салған жарақатлар ақыбетинде, жүрегинде қайғы изи қалмаған бирде-бир инсан қалмады. Нешше адамлар Ўатан ушын жаслай қыршын кетти. Нәлетий сум урыс жер бетинен 60 миллионнан аслам [ҳәзирги есап бойынша буннан да көп] адам өмирин жоқ етти. 1418 күнлик урыстан соң да неше өмирлер гүлдей солды, шаңарақлар шайқалып ортасына түсти.
Урыста турыс бар ма?; Ўатанын сүйген ҳәр бир тири жан қолынан келгенинше ҳәрекет етти, жаслар фронт майданына атланды. Кеше ғана ул-қызларының бахытлы, тыныш турмысына мәс болып отырған кемпир-ғаррылар урысқа кеткен азаматлардың мийнеттеги орнын басты, қыз-келиншеклер ер азаматлардың орынларында сапқа турып, мийнет етти.

Әбдимурат та өзиниң дослары, аўылласлары Отарбай Сейитов ҳәм Байсултан Айтымбетовлар менен бирге фронтқа кетиў ушын әскерий комиссариатқа арза жазды. Бирақ, аўылға да муғаллим, оннан қалса ғайратлы ер азаматлар керек еди. Бул жигитлердиң үшеўи де муғаллим еди. Сонлықтан, олар сол ўақыттағы Фрунзе атындағы [Нөкис районындағы ҳәзирги 1-санлы Жийен Жыраў атындағы ] мектептеги жумысларын даўам еттирди.

Бул үш достың фронт майданына кетиў тилеклери 1942-жылы 22-июньде орынланды. Әмиўдәрья арқалы Аральск станциясына бағдар алған пароходта-ақ әскерий турмыс басланды. Юайсултан Айтымбетов рота командири болып сайланса, Әбдимурат Аекеев сиясий бөлим баслығы [политрук] болып бекитилди. Бул еки жигит те оты шығып турған шаққан жигит еди, бир тәрептен билим дәргайында оқыған билимлиликлери де пайда берип, әскерий өмирге тез үйренисип, өзлерине бекитилген тапсырмаларды булжытпай орынлап, қатардағы әскерлерди де жаңа өмирге түсиниклерин оятыўға себепши болды.
Қарақалпақстанлы жигитлерди Саратов областының Татишева қаласында билим дәрежесине қарап, тийисли бөлимшелерге бөлистирди. Соның ишинде артиллерия бөлимине Әбдимурат Аекеев, Отарбай Сейитов, Сүндетбай Султанов, Өтеўли Сағындықов ҳәм нөкисли Жаңабай Нуржановлар түсти. Усы жердеги Октябрь қалашасында оларға әскерий форма берилип, әскерий ант берди.

III.

1942-жылдың 16-июлине дейие әскерий таярлықта болды. Усы күни түнде олар Сызрань, Пенза арқалы жүрип, Москва қаласының Коломна районына барып жетти.**