<<АЙДЫНЛАР>> ансамблиниң тарийхы ҳаққында Qaraqalpaqstan MTRK иниң <> көрсетиўинде. 4-март, 2025-жыл.

t.me/kketnografiya

#салт_дәстүр ***КӨЗ АЙДЫН АЙТЫЎ

КӨЗ АЙДЫН~сөз дизбеги адамлардың бир-бири менен қуўанышын бөлисиў, бир-биреўге жақсы тилек билдириў мақсетинде жанлы, жансыз затқа, белгили бир ҳәдийсе, ўақыяға байланыслы қолланылатуғын, көз айдын айтыўшының жақсы нийетин, шын ықласын, ашық кеўлин билдирип қутлы болсын айтыўы. 
       КӨЗ АЙДЫН~"көз"--адамның, басқа да тиришилик ийеси болған барлық жанлы-жәниўарлардың көриў мүшеси, ағзасы. "Айдын"--атл. Ашықлық, көлат,, жазықлық, тегислик, туўра жол, ашық, таза, кеңислик. [<<Түсиндирме сөзлик"тен, 1-том,  51-бет].

Орта әсир естеликлериндеги ески түркий тилинде "айдын"--айдың нуры,  сәўлеси"--деген мағынада жарқыраў, айқын, жарық, нур--деген мәнилери бар. Демек, "көз айдын айтыў күтә  ертерек  дәўирлерден бери түркий тиллес халықларда қуўаныш, жақсы хабарды бөлисиўде қолланылып, "көзиң айлы, нурлы болып, қуўаныштан жарқырай берсин"--деген жақсы тилекти билдирип келген. Туўысқан қазақ халқында бул сөз "көз айым",--деп қолланылса, қарайым халқында "көз айдынлық", түркмен тилинде "гөзуңуз айдын"--деп, сондай-ақ, азербайжан, қырғыз халықларында да бул сөз қуўаныш, жақсылық, нурлы--деген мәнилер берип,  --"көзиң жарқырап қуўансын, көзиң нурлы болсын"--деген тилек пенен қуўанышлы ўақыяны билдиреди.

Қарақалпақ халқында "көз айдын"-- сөзи ҳәр түрли қуўанышлы ўақыяларға,  ҳәдийселерге байланыслы қолланылады:

1. Алыс жол сапарына, әскерликке, жумыс бабы менен ис сапарларына барып қайтқан адамның үйине барып --"аман-саў барып келдиң бе?"---деп тилеклеслигин билдирип, үйиндеги басқа адамларға:--""көз айдын, балаң аман-есен хызмет ўазыйпасын атқарып келе қойды",--- деген сөзлерди айтып, өзиниң де сол қуўанышқа ортақ екенин билдиреди. Мысалы:  1. "Тойға келгенлер: "Көз айдын, тойыңыз қутлы болсын. Қәйерге келипти, аўылға қашан келеди?---деген сөзлер сөйленип атыр. [Қ.Айымбетов]. 2. "Бахтыяр "жуўазшы" Кореядан келипти?! Барып шығайық дейсең бе?! Әлбетте! Қурдасқа көз айдын айтайық!" [К.Ерназаров].

Уллы Ўатандарлық урыс жыллары елин қорғаўға атланған ҳәр бир азаматтың елге аман-есен қуўысыўы пүткил ел ушын қуўанышлы ўақыя болды. Ҳәр бир келген азаматтың үйине аўыл адамлары, жақынлары "көз айдын" айтып, қуўанышын бөлисип, --"бизлердиң балаларымыз да аман-саў келип,  усындай "көз айдын" айтыў буйырсын",--деп өз тилеклерин тилеген.

Көз айдын айтысып бири-бирине,
Фронттан келгенниң барып үйине.
               [У.Пиржанов].

2.  Бәйгиге қосылған атлары озып келгенде, үлкен жарысларда жеңиске ерискенде жеке адамларға көз айдын айтылады: 
     "Көз айдын болсын, сәўер яр,
      Атың озыпты байрақтан.
                ["Алпамыс" дәстанынан]

3.  Елде үлкен темир жол қурылыслары салынып, дәслепки поездлар келгенде шайырлар бул үлкен жаңалықлар менен қутлықлап, халыққа "көз айдын" айтып қосықлар оқыды. Аббаз Дабыловтың "Чаржаў-Қоңырат темир жолы" питкерилип, дәслепки поезд келгенде оқыған қосығы буған мысал бола алады.

4. Мийнет адамларының пахтадан, салыдан, басқа да аўыл хожалығы тараўларынан мәмлекетлик жобаны орынлап, ерискен табыслары менен қутлықлап, "Көз айдын, пахтакеш халқым"--деп, ҳәм т.б. тараўлардағы кәсип ийелерин қутлықлаўларда айтылады.

5. Ҳәзирги ўақытта көркем-өнер мәденият, спорт тараўлары бойынша жаслардың жеңисли қәдемлерин қутлықлаў сөзлери де "көз айдын" айтып, қуўанышларын бөлисиў менен басланады:
1. "Аяпберген ҳәм ҳүрметли ансамбль жәмәәти! Табыслар көз айдын, көргенлерди таң қалдырып, қарекеңниң ойынларын жәҳәнге таныта бериўиңизге тилеклеспен!" [Айгүл Пирназарованың <<Айқулаш>> ансамблин табыслары менен қутлықлаўынан].

1. "Халқымыздың бүгинги Гүлайым, Тумарислери, табысларыңыз көз айдын!" [Мийригүл Байдуллаеваның қылышпаз қызларымыз Гүлистан Пердебаева, Зайнаб Дайыбековаларды жеңисли орынлары менен  қутлықлап жазған мақаласынан].

Тилимизде "көзиң жақсылық көрсин"--деген де изги тилек, жақсы нийетке негизленген сөз дизбеги де бар. Бирақ, бул сөз дизбегиниң айтылыўы "көз айдын" айтыўдан пүткиллей басқаша мәни де болып келеди.***

#салт_дәстүр ***БАЗАРЛЫҚ БЕРИЎ

Халық салт-дәстүрлериниң қуўантқанға "сүйинши" бериў, кийимге "пайғазы бериў", нәрестеге, жаңа түскен келинге "көримлик бериў" дәстүрлериниң қатарында балаға, жақынларына  <<БАЗАРЛЫҚ БЕРИЎ>> дәстүри де орын алған.

БАЗАРЛЫҚ~дәстүр. Жақсы көриўдиң, сыйласықтың көриниси ҳәм естелик ретинде берилетуғын сыйлықтың түри.
       <<Базарлық>> сөзи атынан көринип турғанындай базардан алып келинген зат, буйым. Базарлыққа қәлеген буйым ямаса жеўге болатуғын шийринликлер, тамақлық затлар, мийўе-жемислерди  сыйлаўға болады. Сыйласықтың бул түри адамлардың, әсиресе, кишкене балалардың кеўлин  көтериў, қуўантыў ушын бериледи.

Бул дәстүр халықтың пайда болыўы менен бирге киятырған салт түри. Ерте заманларда саўда орынлары көп болмаған, тек үлкен қалаларда ғана болып, ол жердеги базарларда басқа еллерден алып келинген затлар менен саўда-сатлық ислери алып барылған. Аўыллардан қалаларға барып саўда ислеў   ҳәр ўақытта, белгили бир мәўсимлерде болып турғанлықтан, базаршыны пүткил аўыл жолына қарап күтип, алып келетуғын затларын  ҳәўеслик пенен күткен.  Базаршы қолдан келгенинше балаларды, жақынларын, танысларын қуўандырыў ушын базарлық әкелип сыйлаған.  Мине, усылайынша базарлық әкелиў, базарлық бериў дәстүрге айланып, бул дәстүр ҳәзирги ўақытта да жаңаланған түринде күнделикли турмысымызда қолланылады.

Базарлықты тек базарға барған адам емес, алыс жерге жолаўшылап кеткен, басқа елге, қалаға барып келген адамлар да әкелип, жақынларына, дос-яранларына сыйлық етип беретуғын болған. Жол сапарынан келгенде базарлық әкелиў ~адамлар арасындағы бир-бирине деген меҳирбанлық, жақсы мүнәсибетлердиң көриниси, сол себепли сыйлыққа берилген заттың, мийўе -жемислердиң үлкен-кишилигине, арзан-қымбатына ямаса азы-көплигине қарамайды, ең баслысы, ядқа алып, кеўил билдиргенине ырзашылық пайда етеди.

Базарлық әкелиў ўақыт өте келе түрлери көбейип, жаңаланыў басқышларынан өтти. Ҳәзирги ўақытта базарлаў адамлар ушын жаңалық, әўесек емес. Солайда, базардан базарлық әкелиў өзиниң әҳмийетин жойытқан жоқ.

Ҳәзирги ўақытта алыс қалаларға, шет еллерге сапарлаў, туристлик саяхатқа барыў, сол елдиң сувенирлеринен, символикалық буйымларынан базарлық ретинде әкелип, жақынларына сыйлаў, естеликке бериў--базарлықтың заманагөй түрлерине киреди.
         Ата--ананың ҳалынан хабар алыў, оларды зыяратлаў ең баслы ўазыйпамыз. Ата-анамызға бос бармай базардан олардың тисине жумсақ тағамлар: тақан, ийжан, печенье ҳәм т.б.  алыў, ямаса орамал, кийимлерди базарлыққа алып барыў да базарлықтың ең жақсы үлгилериниң бири.

.....Базарға киремен базарлық сайлап,
Анама қай бири унар деп ойлап,
Пулым жеткенинше саўаман жайлап,
Өмирим анамнан мәңги қарыздар.

"Муздай..."деп унатпас қымбат таўарды,
Әпиўайы түрин излеп табайын,
Нан, набат, сөк, тақан, және не қалды?!
Күйдирилген сары майдан алайын!
      (Алтынгүл Өтениязова. "Анамды көрмеге баражақ күним").

Базарлық бериў ҳаққында турмыста ҳәр түрли үлгилеринен мысаллар келтирип көрсете бериўге болады. Мәселен, келинди төркинлетип келгенде, қудалардың үйине себеби менен қыдырып барып келгенде:--- "аман саў барып келдиңиз бе, барған жерлериңиз саў ма?"--деп келген қоңсыларға да "қудалардан базарлық, аўыз тийе қойың",--деп бир уўыс берилген конфет, печеньелер де базарлық болып есапланады.

Базарлық бериў~қолда барыңды үлестирип, төкпе-шашпалық етип  шектен шыққан сақыйлық емес, ал керисинше, адамлардың бир-бирине деген ысық кеўилин билдиретуғын, сыйласық ҳәм ақ кеўиллиликтиң белгиси, тәрбиялық мазмуны күшли дәстүр. Адамлар арасындағы қарым-қатнасықтың беккемлениўине, сыйласықтың  күшейиўине, айырым жағдайларда ағайиншилик, дослық қатнасықларына сызат түскенде бириктириўине себепши боларлық дәстүр.

Shahzoda Allamuratova***t.me/shahzoda_allamuratova

#қарақалпақ_ырғақлары
#play_list_ушын

?Сен Ўатан бул!
?Жолдас Аманиязов ҳәм "Әзиз" топары.
*Тәй-тәй басып босағаңды атласам,
Ашылады сеннен баслап кең жәҳән,
Жырақ кетсем әлем бойлап шарықлап,
Бетке тутар айтып жүрер урансаң.

Нақыраты:

Сен Ўатан бул әлпешлеген алақан,
Сен Ўатан бул бесигимсең шайқаған,
Сен Ўатан бул басқалардан айырмам,
Сен Ўатан(3) бул көкиректеги тумарсаң.

Сағынғанда сүрме болар көзиме,
Орнағансаң мына жүрек төрине,
Жети ықлым аржағында жүрсемде,
Саған жетип жығылғайман сүрине.

Ўатан деген сезим онда бар болса,
Сол перзентиң халықтың жырын жырласа,
Алмастырмай жәннетке де бул жерди,
Туўған жердиң бәрҳа арын арласа*.

Mp3 қосық ушын Азамат, Жаңабай Анетеев ҳәм Айдос Раметуллаевларға алғыс билдиремен. Рахмет жигитлер!!?****

канал: Қарақалпақ Байтереклери

**ӘЖЕМНИҢ АЙТҚАНЫ:

Әжем келинине [мениң анама]: ~"Қарағым, қоңсының жаңа шаңарақ қурған жасларын үйге шақырғайсаң",--дегенде анам:---"Ене, олар менен биз жөнли қатнаспаймыз ғой",--деди.
       Әжем:--"Қарағым, қазақтың әлмисақтан киятырған жазылмаған  салт-дәстүри  бар. "Бериў керек" деген. Жаңа қоңсыға~ериўлик, жас үйленгенлерди~отқа шақырыў, үлкенге~сәлем, қуўантқанға~сүйинши, соғымнан~сыбаға, егиннен~кеўсен, малдан~көгенлик, балаға~базарлық, кийимге~пайғазы, нәрестеге~көримлик, төркинлеген қызға~қәлеўин, досқа~естелик, жетимлерге~қайыр-сақаўат, мүсәпирге~садақа, байлықтан~шүлен үлестириў, тойға~сыяпат, қуўанышқа~шашыў, жас босанған анаға~қалжа, сағынғанға~сәлемлеме. Бүгинги күни қазақ қазақ болыўдан қалып баратыр ғой',---деди әжем өкиниш пенен өзеги өртене.

Қазақ тилинен аўдарған:
Shahzoda Allamuratova.

P.S:  Бул айтылған үрп-әдет, дәстүрлер толығы менен бизиң қарақалпақ халқында да бар.**t.me/shahzoda_allamuratova

<<Әжемниң айтқаны>>

t.me/shahzoda_allamuratova

***ШҮЛЕН ТАРҚАТЫЎ.

ШҮЛЕН ТАРҚАТЫЎ~дәстүр. Бардамлы бай адамлар, улама ҳәм тағы басқа өзине тоқ шаңарақлар аш кәмбағалларға үлкен шүлен қазанда гөже, жарма писирип тарқатқан. Мине сол себептен "шүлен тарқатыў" деп аталған. Шүлен тарқатыў сақыйлық ҳәм жомартлық белгиси болып байлар тәрепинен аш, кәмбағалларға берилетуғын жәрдем ҳәм ғамхорлықтың түри болып, адамлардың бир-бирине мийримлилиги, адамгершилик үлгилери болып есапланады.
ШҮЛЕН ТАРҚАТЫЎ~тек аш, кәмбағалларды тойдырыў менен шекленбестен саўып ишиўи ушын саўын мал, ақша, буйымларды да берип отырған. Бундай сақыйлықты пайда көриў ушын емес, көпшиликтиң алғысын алып, саўап ушын ислеген. Бул дәстүр ҳеш қандай садақа, ўәжиб ямаса  закат та  емес, ал, жоқ-жуқа адамлар ушын бийпул, бийминнет көрсетилетуғын хызмет.

ШҮЛЕН~атлық. Мерекелерде көпшиликке асылатуғын үлкен, нәҳән қазан. Мысалы: Баланы үлкен, шүлен қазанның астына таслады да, жасырып алып қалды. [К.Султанов]. [Түсиндирме сөзликтен, 433-бет, 7-том]. Шүлен--үлкен, нәҳән қазанды билдирип, халық арасында бундай үлкен қазанларды "тай қазан" деп те атайды.

Қарақалпақ халқының тарийхында ҳәр дәўирде жаўгершилик, тәбийий апатлар, суўсызлық себепли ашлықлар болып турған. Сол ўақытларда қудирети жеткен бай адамлар, уламалар ҳәм басқа да халықтың бардамлы топарлары аш, кәмбағалларға шүлен қазанға жарма, гөжелер писирип берип, сол қыйыншылықлы ўақыттан аман есен өтиўине көп жәрдемин тийгизген. Халық аўзында усындай сақый, жомарт байлардың, уламалардың мырзалығы ҳаққында гүрриңлер  бар. Бул гүрриңлерде айтылыўынша бундай мәрт, сақый адамлар халықты тек аўқат пенен тойдырып қоймастан ақшалай, затлай ямаса саўын есабында мал бергенлери ҳаққында сөз етиледи. Ата-бабалардан усындай жағдайларға байланыслы мынадай сөзлер де ўәсият болып қалған:
          "Байлар~жарлылардың ырысқы-несийбеси, дәрўишлердиң~ қазнасы, қәлендерлердиң баспанасы, жолаўшылардың~мәнзилханасы.        "Байлардың сарқыты~жетим менен жесирлерге, ғәрип пенен қәсерлерге, алыс пенен жақынларына~ырысқы болады. Себеби, байлардың малы~закаты (төлеген салығы) менен ҳадал, кийимлери~таза, ҳүжданлары бийғубар, кеўиллери рәўшан",--делинеди.

Өзимизге жақын дәўир тарийхын парақлағанымызда бундайсақый, жомарт адамлардың бир қаншасының аты көзге тасланады, бирнешеўин мысал келтирип өтиўге болады.

ҚУЛЕН БОЛЫС [1838-1910 жж], есап-сансыз байлыққа ийе, сақыйлығы менен аты шыққан, адамгершиликли, кәмбағалларға ғамхор, болыслыққа бирнеше жыллар қатарына сайланған бул адамның ҳәўлисинде азанлы кеш шүлен қазан асыўлы болып, оннан аш-кәмбағаллар келип ишип, тамағын тойдырған. Қулен болыстың есап, сансыз байлығы, сақыйлығы ҳаққында Бердақ шайыр өзиниң "Қулен болыс" поэмасында кең түрде баян етеди:

Муўәззиниң айтар азанын,
Жайысаң молла, хожаның,
Тәрк болмас шүлен қазаның,
Күнделикли, Қулен болыс.

Жазыўшы, драматург Қыпшақбай Мәтмуратовтың <<Тербенбес>> романында сөз етилетуғын ЛЕПЕС болыс та [1874-1938 ? жж] усындай қайыр-сақаўатлы, жомарт адам сыптында сүўретленеди. Ол өзиниң қол астында ислейтуғын жалшыларын барлық керек нәрселер менен тәмийинлеп отырған. Керек жеринде қарыз берип, жыл ақырында айырым жағдайы көтермейтуғын адамлардың қарызларын кешип жиберген, өзи жасап атырған аўылындағы кәмбағал хожалықларға бир шырўаннан ақша үлестирип, аш-әптада хожалықларға саўып ишиў ушын бир-бирден саўын сыйыр берип отырған. Бул кисиниң де ҳәўлисинде аш-кәмбағаллар ушын шүлен қазан азанлы-кеш қайнап турған.

Ҳәзирги Нөкис районының аймағына қараслы <<Жүзим бағ>> деген жерде жасаған ШЫНЫҚУЛ ҚАЛЕК УЛЫның да [1883~1935 жж]  атағы сақыйлығы, қайыр-сақаўатлығы менен елге таралған. Бул киси тарийхый тулғалар АСҚАР ҚАЗЫ, ХАЛМУРАТ БАЙ, АСҚАР БАЙлар менен заманлас болып, бәри бирликте  1916-жылғы ашаршылықта халыққа  Россиядан "ақ қапшықлы" ун алып келип таратып, халықты ашаршылықтан сақлап қалған. Бул атлары аталған тулғалардың ҳәр бириниң ҳәўлисинде шүлен қазанларда аўқат асылып, аш-әптада халықты ашаршылықтан аман есен алып шыққан.***