📔 عقل دریابد تو را یا عشق یا جانِ صفا؟

Schellenberg, J. L., "Reason and Religious Commitment", The Stanford Encyclopedia of Philosophy, Edward N. Zalta & Uri Nodelman (eds.).

🔵 آیا می‌توان همزمان دین‌ْورز و خردْورز بود؟*🔵 *آیا تعهد به دین با تفکر نقادانه سازگار است؟
🔵 آیا عقلانیت و دین‌داری تضاد بنیادین دارند؟

🔺دین‌ورزی یا دین‌داری -به معنای باور به دین و مشارکت باورمندانه در سنت‌ها و آیین‌های دینی- بخشی اساسی از تجربهٔ تاریخی بشر است که در فرهنگ‌های مختلف و در طول تاریخ نمود یافته است. از سوی دیگر، در عصر مدرن، که شاخصه‌اش پیشرفت علمی و تفکر نقاد و پرسشگری شکاکانه است، بسیاری از خود می‌پرسند آیا هنوز تعهد به دین می‌تواند توجیه عقلانی داشته باشد؟ این چالش به‌ویژه از آن رو جالب توجه است که دین معمولاً مشتمل بر ادعاهایی درباره امور غیبی، فراطبیعی یا متعالی است که به نظر می‌رسد فراتر از افق دسترسی علم و خرد است.

🔺این پرسشی است که قرن‌هاست ذهن فیلسوفان و الهی‌دانان را به چالش کشیده و شاید امروز، در زمانهٔ ما که عقلانیت و خردورزی سکهٔ رایجش است، اهمیتی بیشتر پیدا کرده است. جان لـ. شلنبرگ، فیلسوف دین برجستهٔ استرالیایی که به سبب آراء و آثارش پیرامون دلیل اختفای الهی شهرت دارد، در یکی از جدید‌ترین مداخل منتشر شدهٔ دایرة المعارف فلسفهٔ استنفورد (SEP) با عنوان «خرد و تعهد دینی Reason and Religious Commitment» به این پرسش پرداخته و نقشه‌ای کلان از رویکردها و نظریه‌های مختلف در باب نسبت میان دین‌ورزی و خردورزی ارائه داده است.

🔺شلنبرگ در این مدخل شش رویکرد متفاوت را، که فیلسوفان دین برای تبیین چگونگی سازگاری دین‌ورزی با خردورزی پیشنهاد کرده‌اند، بررسی می‌کند. شلنبرگ به جای تمرکز بر اثبات درستی یا نادرستی باورهای دینی خاص، به این مسأله عام‌تر پرداخته که انسان‌ها چگونه می‌توانند در عین تحفظ بر دین‌‌ورزی خود، به الزامات خردورزی نیز پایبند بمانند.

🔺شش رویکرد معرفی شده در این مدخل عبارت است از:
🔸طریقهٔ برهان (استفاده از استدلال منطقی در توجیه باورهای دینی)؛
🔸طریقهٔ تجربه (استفاده از تجربه‌های دینی و عرفانی)؛
🔸طریقهٔ گواهی (استفاده از گواهی به عنوان منبع معرفت)؛
🔸طریقهٔ تنزیه (رویکرد سلبی و تأکید بر وصف‌ناپذیری و فراعقلی بودن امر متعالی)؛
🔸طریقهٔ کثرت‌گروانه (پذیرش تکثر و تنوع در امر دینی)؛
🔸طریقهٔ تکامل‌گروانه (پذیرش نگرش تکاملی در معرفت و تجربه دینی).

🔺شلنبرگ تلاش کرده است به بررسی نظام‌مند هر یک از رویکردهای پیشنهادی فوق برای آشتی میان دین و خرد بپردازد و هم دیدگاه‌های دینی سنتی و هم رویکردهای جدید و نه‌چندان‌متعارف را در نظر بگیرد. این مدخل تنها در مقام معرفی کلی همه این رویکردهای مختلف است و نه ارائه یک پاسخ قطعی به مسأله رابطهٔ میان دین و خرد، اما شلنبرگ در پایان پیشنهاداتی عمل‌گرایانه و رو به آینده ارائه داده و معتقد است که اگرچه ما امروز شاید نتوانیم به طور کامل میان دین‌ورزی و خردورزی آشتی برقرار کنیم، اما می‌توانیم راه‌هایی بیابیم که ضمن تداوم رشد و تعمیق فهم‌مان در گذر زمان، دین‌ورزی‌مان را نیز حفظ کنیم. در واقع این مدخل به جای ارائهٔ پاسخی قطعی، چارچوبی برای اندیشیدن فراهم می‌آورد؛ چارچوبی برای اندیشیدن به این سوال که چگونه می‌توان در عصر مدرن، به شکلی عقلانی دین‌ورز باقی ماند.

📎متن این مدخل از این لینک دستیاب است.

#معرفی_مقاله

@AlBasatin

.
🎙پوشه‌ی شنیداری
نشست آغازبه‌کار میز مطالعات مدارس اسلامی

0:04:34 | جبار رحمانی | ابعاد و موضوعات مغفول در مطالعات مدارس اسلامی

0:40:47 | محسن‌حسام مظاهری | ملاحظات روش‌شناسانه و اخلاقی در مطالعه‌ی مدارس اسلامی

1:14:48 | سیدعلی باروتیان | ضرورت و مسیر پیش‌روی میز مطالعات مدارس اسلامی

1:53:00 | گفت‌وگوی ارائه‌دهندگان

2:11:17 | پرسش‌وپاسخ شرکت‌کنندگان

🕓یکشنبه ۱۳ آبان ۱۴۰۳

▪️به میزبانی مؤسسهٔ زیتون با همکاری انجمن انسان‌شناسی ایران و حلقهٔ شیعه‌پژوهی سرو

@SSISDesk

🔸آیا «آن لحظه‌ی موعود» فرارسیده است؟🔸 افزایش تنش ایران و اسراییل: مصاف دو الاهیات سیاسی آخرالزمان‌گرا ✍ محسن‌حسام مظاهری ۱ یکی از ابعاد بسیار مهمی که در فهم و تحلیل رفتارهای اسراییل و خصوصا جنگ این روزها کمتر بدان پرداخته شده، بعد ایدئولوژیک (قومی ـ مذهبی)…

#چهره‌ها 🔸گولن و میراثش🔸 محمد فتح‌الله گولن (۱۹۴۱-۲۰۲۴)، که امروز رسانه‌ها خبر درگذشتش را مخابره کردند، یکی از شخصیت‌های رده‌اول اسلام معاصر بود. سخنران و نویسنده‌ی نامدار ترکیه‌ای که از نمایندگان اصلی جریان «اسلام اجتماعی (مدنی)» (مهم‌ترین بدیل اسلام…

#چهره‌ها 🔸گولن و میراثش🔸 محمد فتح‌الله گولن (۱۹۴۱-۲۰۲۴)، که امروز رسانه‌ها خبر درگذشتش را مخابره کردند، یکی از شخصیت‌های رده‌اول اسلام معاصر بود. سخنران و نویسنده‌ی نامدار ترکیه‌ای که از نمایندگان اصلی جریان «اسلام اجتماعی (مدنی)» (مهم‌ترین بدیل اسلام…

#چهره‌ها 🔸گولن و میراثش🔸 محمد فتح‌الله گولن (۱۹۴۱-۲۰۲۴)، که امروز رسانه‌ها خبر درگذشتش را مخابره کردند، یکی از شخصیت‌های رده‌اول اسلام معاصر بود. سخنران و نویسنده‌ی نامدار ترکیه‌ای که از نمایندگان اصلی جریان «اسلام اجتماعی (مدنی)» (مهم‌ترین بدیل اسلام…

#نقدها

?از عاشورای ابراهیم خلیل تا عاشورای لایف‌استایل جامعه‌شناسِ ایرانی?
(تاملی در مضیقات درکِ جامعه‌شناختیِ جامعه‌شناسان ایرانی از پدیده‌های اجتماعی دینی)

✍️دکتر محمدرضا قائمی‌نیک

[قسمت ۴ و آخر]

۶
فارغ از معضلۀ فوق‌الذکر در توضیح تکثر‌های فرهنگی، اجتماعی و تاریخی با درکِ مضیقِ جامعه‌شناسی مدرن که ناظر به نفیِ نگاه باطنی و به‌تبعِ آن، نگاه دینی به امور خواهد شد، این دست تحلیل‌ها از معضلۀ معرفتیِ دیگر نیز رنج می‌برند و آن، عدم امکان ایجاد یک وحدت منسجم میان تکثرات اجتماعی است. همانطور که می‌دانیم توضیح منطق وحدت‌بخش میانِ پدیده‌های متکثر اجتماعی است که امکان علم اجتماعی را فراهم می‌کند؛ بدون چنین امکانی برای ایجاد وحدت میان تکثرهای اجتماعی، اساساً امکان علم و قاعده‌مندی از میان می‌رود و ما با پدیده‌های متشتت و پراکنده‌ای روبرو خواهیم بود که بدون هیچ منطق و کانون وحدت‌بخشی در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند. با این‌حال درک پدیدارشناختیِ حاکم بر نظریه‌های جامعه‌شناسی مدرن، از همان آغاز کوشیده است تا با تکیه بر همان مفهومی که فوکو بعدها آن‌را با عنوان «قدرت» توضیح می‌دهد، این وحدت را برقرار سازند. از این‌منظر، ما مجبوریم تن به جبری بدهیم که بر اساس روابط قدرت، کلِ باطن و ظاهر تاریخ را در ذیلِ درک مضیق پدیدارشناختیِ مدرن، توضیح داده و ناگزیر از این دریچۀ مضیق عبور می‌دهد. گویی تاریخ، با همۀ تحولاتش، با همۀ معانیِ باطنی‌اش، ناگزیر از پذیرش منطقِ مدرنیته، به‌مثابه بخشی از تاریخ بشری است و قلمرو گشودۀ باطنیِ هستی، بایستی از دریچۀ مضیقِ ظاهری پدیدارهای اجتماعیِ مدرن بگذرد تا متصف به علم (جامعه‌شناسی، روان‌کاوی، انسان‌شناسی و ...) شود. اگر پدیده‌ای «اجتماعی»، مثلاً پیاده‌روی اربعین یا عزاداری‌های محرم، با تبعیت از منطق ظاهر-باطنِ و با ارجاع به منشاء هستی‌شناختیِ قدسی آن و نیروهای ماورائی توضیح داده شود، جامعه‌شناس‌های مذکور، بلافاصله آن‌را از قلمروِ علم مضیق پدیداریِ خود خارج می‌سازند و به حاشیه می‌برند و متصف به غیرِ علمی‌بودن می‌کنند؛ اتفاقی که مکرر در میان آراء بسیاری از نویسندگانِ آثار مجموعۀ سرو دیده شده و رویت خواهد شد. به این‌معنا با تکیه بر منطق جامعه‌شناسی مدرن و حاکم بر تحلیل جامعه‌شناسان ایرانی، تنها منطقی که می‌تواند میان این تکثرات اجتماعی و تاریخی، وحدت برقرار سازد، قدرت و سلطه‌ای است که درکِ پدیدارشناختی مضیق جامعه‌شناختی لحظۀ اکنون، می‌خواهد بر درک باطنیِ امورِ اجتماعی و تاریخی گذشته و آینده مسلط سازد و حقیقت باطنی گشودۀ چند معنایی اسلامی-شیعی را محدود و منحصر به یک فرقۀ تاریخیِ پدیداری در یک مقطع تاریخیِ خاص کند؛ مانند آنکه بخواهیم کلِ آسمان با وسعت ظاهری و باطنی‌اش، با طبقات چندگانه‌اش (که در کتب مقدس از جمله قرآن یا روایات دربارۀ آنها توضیحات گسترده‌ای داده شده است) را در یک قاب نقاشیِ کوچک، محدود کنیم و نقاشیِ آسمان را به جای حقیقت چندلایه و پیچیدۀ آسمان معرفی کنیم و بگوییم، هر آنچه بیرون از این قاب نقاشی است، آسمان نیست.

۷
در مقابل به‌نظر می‌رسد می‌توان به علم اجتماعی متفاوتی اندیشید که فارغ از مضیقات درکِ پدیدارشناختیِ جامعه‌شناسی مدرن و نسخه‌های ایرانیِ آن، با تکیه بر منطقِ باطنیِ اسلام و تشیع که اوج آن در حکمت اسلامی تبلور یافته، تکثرهای مختلفِ مناسکی یا اعتقادی را در ذیل خود توضیح دهد و در عین حال، مسیر نیل حقیقیِ انسان به سوی هستیِ گشوده و چندمعنایی را از همین مناسک متکثر و متنوع بگشاید.

@mohsenhesammazaheri