🌟 تلاش نافرجام قاجار و پهلوی برای ورود به دالان باریک آزادی؛ تناسب نهادی: حلقۀ مفقودۀ تاریخ ایرانِ مدرن 🌟

ایران، کشوری که طی یک سده دو انقلاب را پشت سر گذاشته است. مشروطه‌خواهی به استبداد رضاخانی، و مدرنیزاسیون پهلوی دوم به انقلاب اسلامی منجر شد.
تلاش‌ها برای ورود به «دالان باریک آزادی» چرا بی‌ثمر بوده است؟ ایرانیان کجای مسیر را اشتباه رفته‌اند؟ همان مسیری که عجم‌اوغلو و رابینسون در آثار خود از آن به‌عنوان توازنی میان قدرت دولت و ظرفیت اجتماعی یاد می‌کنند. اما چرا این تلاش‌ها نافرجام ماندند؟ پاسخ را باید در مفهوم تناسب نهادی جست.

🔍 دالان باریک آزادی چیست؟
دالان باریک آزادی فضایی است که در آن دولت و جامعه، با حفظ توازن قدرت، یکدیگر را مهار می‌کنند. این توازن به دولت امکان ایجاد نظم و قانون، و به جامعه فرصت مشارکت و رشد می‌دهد. اما رسیدن به این دالان، نیازمند تناسب نهادی است؛ یعنی هماهنگی و هم‌سنخی میان نهادهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی که می‌تواند پایداری یک نظام را تضمین کند.

🔑 تناسب نهادی چیست؟
تناسب نهادی ایده‌ای بدیع است که خاصاً برای تحلیل وضعیت ایران معاصر صورت‌بندی شده است. این مفهوم به معنای سازگاری و هم‌سنخی میان نهادهای مختلف یک جامعه است، به‌گونه‌ای که نهادهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی نه تنها مانع یکدیگر نباشند، بلکه در جهت تقویت کارکردهای جمعی حرکت کنند. اگر این هماهنگی و هم‌سنخی وجود نداشته باشد، حتی نهادهای قدرتمند نیز به‌دلیل تضادهای درونی به ناکارایی و بحران منجر می‌شوند.

📜 قاجار: ناکام در ورود به دالان باریک
انقلاب مشروطه فرصتی تاریخی بود تا ایران از هرج‌ومرج خارج شود و به دالان باریک آزادی نزدیک شود. اما ضعف‌های نهادی دوره قاجار مانع از این امر شدند.
حکومت قاجار ناتوان‌تر از آن بود که بتواند نهاد در معنای مدرن آن را ایجاد کند، به‌‌همین دلیل در برابر جامعه‌ای فعال و متفرق، از پا افتاد. نتیجه، هرج‌ومرجی بود که به فروپاشی دولت انجامید. این دوره را می‌توان نمونه‌ای از «لویاتان غایب» دانست؛ دولتی که فاقد ظرفیت لازم برای کنترل یا نظم‌دهی به جامعه است.

🔧 پهلوی: تلاش برای دالان باریک آزادی به زور استبداد
رضا خان تلاش کرد تا ضعف‌های دولت قاجار را با ایجاد دولت مرکزی، ارتش، و بوروکراسی مدرن جبران کند. اما این تلاش‌ها به سرکوب اجتماعی و استبداد منجر شد، که می‌توان آن را «لویاتان مستبد» نامید.
پهلوی دوم نیز در ابتدا کوشید تا به دالان باریک آزادی نزدیک شود. اما پس از کودتای 28 مرداد 1332، این مسیر به استبداد مطلق کشیده شد. جامعه‌ای که ظرفیت رشد داشت، سرکوب شد و دولت نیز به‌جای ایجاد توازن، بر تقویت استبداد خویش متمرکز شد.

💡 تناسب نهادی: کلید ورود به دالان باریک آزادی
تنها راه ورود ایران به دالان باریک آزادی، ایجاد تناسب نهادی است. این تناسب نه‌تنها نیازمند تقویت نهادهای سیاسی و اجتماعی است، بلکه باید میان ظرفیت‌های دولت و جامعه توازنی پایدار ایجاد شود.
بدون این تناسب، ایران یا به هرج‌ومرج کشیده می‌شود یا به استبداد بازمی‌گردد. تاریخ قاجار و پهلوی گواهی بر این چرخه شوم است.

🚀 درس‌هایی برای آینده ایران
ایران می‌تواند از این چرخۀ شوم «استبداد-هرج‌ومرج-استبداد» نجات یابد، اما این مسیر نیازمند همکاری میان دولت و جامعه است. دالان باریک آزادی، اگرچه مسیری دشوار است، اما دست‌یافتنی است. تجربه نافرجام قاجار و پهلوی باید سرلوحه تلاش‌های ایران امروز قرار گیرد.

مباحث تفصیلی‌تر را می‌توانید در مقاله رعنائی، حسینی و شهنازی (۲۰۲۴) مطالعه بفرمائید:
لینک مقاله:
https://jep.sbu.ac.ir/article_104776.html
فایل پی‌دی‌اف در دسترس است

📌 پیش‌نگاه: در مقاله‌ای جداگانه، به بررسی عملکرد جمهوری اسلامی بر اساس مفهوم تناسب نهادی پرداخته شده است که در آینده یادداشت متناسب با آن در کانال منتشر خواهد شد.

https://t.me/economia_politica_iran

https://whatsapp.com/channel/0029Vb1B01oDDmFdK9aMFo0Q

https://eitaa.com/economia_politica_iran

مقدمه سید حسین نصر بر کتاب "بازنگری در اقتصاد اسلامی" که توسط المغربی، عباس میرآخور، تاکین و اقبال نوشته شده است.

https://t.me/economia_politica_iran
https://whatsapp.com/channel/0029Vb1B01oDDmFdK9aMFo0Q
https://eitaa.com/economia_politica_iran

لینک اصل کتاب:
https://link.springer.com/book/10.1007/978-3-031-41134-2

کانال اقتصاد سیاسی را در واتس‌اپ هم دائر کردیم. لینک:
https://whatsapp.com/channel/0029Vb1B01oDDmFdK9aMFo0Q

در ترم پاييز ۱۴۰۳، در دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه شیراز، درس مبانی اقتصادی حقوق را ارائه خواهم داد. فایل‌های صوتی و متنی مربوط به کلاس در گروه زیر به اشتراک گذاشته می‌شود:

https://t.me/law_and_economics1402

@economia_politica_iran

رستاخیز نهادگرایی؛ اینک، ما همه نهادگرا هستیم

رویکرد تحلیل نهادی از جمله حوزه‌هایی در دانش اقتصادی است که نوبلیست‌های زیادی به خود دیده است: میردال-هایک (۱۹۷۴)، بیوکنن (۱۹۸۶)، کوز (۱۹۹۱)، نورث (۱۹۹۳)، استروم-ویلیامسون (۲۰۰۹) و اینک عجم‌اوغلو-رابینسون-‌جانسون (۲۰۲۴).

بیش از یک دهه است که عجم‌اوغلو را دنبال می‌کنم. استاد اقتصاد دانشگاه MIT که هم در مباحث مدل‌سازی اقتصادی و هم مباحث عمیق و بنیادین دستی بر آتش دارد. مهم‌ترین خصوصیت عجم‌اوغلو تلاش برای یادگیری هرچه بیشتر است. رشد علمی و فکری‌اش در یک دهه اخیر در متن آثارش کاملاً هویداست. همواره یکی از مباحثی که در محافل دنبال‌‌کنندگان وی می‌شد این بود که نوبل اقتصاد را چه زمانی دریافت می‌کند (به خصوص که جایزه کلارک را در جوانی برده بود و معمولاً برندگان جایزه کلارک، نوبل را هم می‌برند)، به عبارت دیگر کسب جایزه نوبل توسط ایشان از سال‌ها قبل قابل انتظار بود.

فارغ از تمایزات و قرائت‌های مختلف نهادگرایی، آن‌چه که وجه مشترک تمام انشعابات آن است، واقع‌گرایانه‌تر بودن نسبت به اقتصاد جریان اصلی است. تمرکز و تأکید بر نهاد یعنی وارد شدن به جهان‌ای که واقعی‌تر از جزیره رابینسون کروزوئه‌ مورد تاکید اقتصاددانان فرمالیستی است. مفهوم نهاد، ذاتاً میان‌رشته‌ای است و گفتگویی میان رشته‌های مختلف علوم انسانی را رقم می‌زند. میان‌رشته‌ای بودن، حلقه مفقوده دیگری است که امروزه کمتر به اهمیت آن توجه می‌شود.

شاید بتوان تعبیری که ریچارد تیلِر برای اقتصاد رفتاری به کار برده است را برای اقتصاد نهادی نیز به کار برد؛ آن‌چه در آینده از اقتصاد باقی خواهد ماند، اقتصاد نهادی است، یعنی ما دیگر اقتصاد غیرنهادی نخواهیم داشت. این بیان دیگری از جمله جفری هاجسون است که بعد از بحران مالی ۲۰۰۸ گفت: "اینک، ما همه نهادگرا هستیم".

🖊علیرضا رعنائی

@economia_politica_iran

نوبل ۲۰۲۴ اقتصاد به عجم‌اوغلو، جیمز رابینسون و سایمون جانسون رسید؛ بابت مشارکت در نحوه شکل‌گیری نهادها و اثرگذاری‌ نهادها بر رفاه و کامیابی ملت‌ها.

@economia_politica_iran

سخنرانی دکتر سید علی مدنی‌زاده در بیت رهبری، ۱۱ مهر ۱۴۰۳، دانش‌آموخته دانشگاه شیکاگو، رئیس دانشکده اقتصاد دانشگاه صنعتی شریف

@economia_politica_iran

معرفی دوره:
حدود مداخله دولت و مرزهای عملکرد بازار از جمله مهمترین و چالش‌برانگیزترین موضوعات مربوط به علم اقتصاد -به خصوص اقتصاد سیاسی- می‌باشد. توجه به این موضوع با تمرکز بر متون کلاسیک اقتصادی که توسط اقتصاددانان تراز این حوزه نوشته شده است، می‌تواند پیش‌زمینه‌ای را برای الگوی بهینه دولت و بازار برای ایران فراهم سازد. این دوره تلاش می‌کند مهمترین متون مربوط به لیبرالیسم کلاسیک و نئولیبرالیسم معاصر که توسط اقتصاددانان برجسته نوشته شده است را در کنار روایت‌های مختلف و اصیل‌ای که توسط متفکران معاصر از تاریخ ایران ارائه شده است را بررسی نماید تا از این رهگذر بتوان درباره نسبت بهینه دولت-بازار در ایران به تأمل پرداخت. این دوره برای دانشجویان اقتصاد، جامعه‌شناسی، علوم سیاسی، حقوق و مدیریت به طور خاص، و علاقه‌مندان به موضوعات اقتصاد سیاسی و تاریخ ایران به طور کلی می‌تواند مفید واقع شود.

برای کسب اطلاعات بیشتر و ثبت‌نام به آیدی یا شماره زیر پیام دهید:
@faezehsimi
09016393409

ثروت و نفوذ؛ اندر باب اثرگذاری ثروتمندان بر هنجارهای جامعه.
ترجمه یادداشت جدید عجم‌اوغلو در این موضوع تحت عنوان: فرار از عصر طلایی جدید
@economia_politica_iran

در ترم پاییز ۱۴۰۳ در دانشگاه شیراز درس "مبانی فلسفی و روش‌شناسی علم اقتصاد" را ارائه خواهم کرد. فایل‌های صوتی مربوط به کلاس‌ در گروه فلسفه و اقتصاد به اشتراک گذاشته می‌شود.
سرفصل‌های درس در عکس قابل‌مشاهده است.
لینک گروه 👇🏻
https://t.me/philosophy_and_economics

@economia_politica_iran