Kaliforniya universiteti professori 6 ta mashhur ilmiy nashrlarni sudga berdi.

Elsevier, Wolters Kluwer, Wiley, Sage Publications, Taylor & Francis va Springer Nature monopoliya hamda tadqiqotlarga to’sqinlik qilishda ayblanmoqda.
Ushbu nashrlar STM nomli jamiyatga birlashib (“kartel” hosil qilib), o’zaro ilmiy taqriz (peer-review)ni tekin mehnatga aylantirish, bir paytda maqolani bir nechta jurnalga topshirishdan cheklash, hamda taqriz jarayonidagi maqolalarni bo’lishishdan to’sishga kelishib olganligi aytilmoqda.
Natijada taqriz juda uzoq jarayonga aylandi. Ilmiy yangiliklar ham ommaga sekin-kechikib tarqalmoqda.
Taqrizchilarga pul to’lamasdan xarajatlarni minimmallashtirgan ushbu nashriyotlarning o’tgan yilgi umumiy daromadi 10 mlrd $ bo’lgan. Sof foyda ulushi esa 35-38% atrofida bo’lgan.

Xabarda yozilishicha 2 ta universitet rektorlari Nagoya universitetining Ta’lim va Inson Kapitali fakultetida masofaviy doktoranturada o’qishni boshlabdi. Ushbu rektorlar allaqachon PhD darajasini olishgan, xorijda o’qib-tajriba oshirishgan. Shunga qaramay yana bir doktorantura darajasi uchun harakatni boshlaganlari tahsinga loyiq.

Men bu holatni oliy ta’lim sohasida professionallashuvning boshlanishi deb bilaman. Sababi bizda ta’lim boshqaruvi bo’yicha ilmiy darajalar bo’lmagan, ko’pchilik boshqa sohalarda o’qigan-tadqiqot qilgan.

Hozirda bizda ham sekin-sekin ushbu yo’nalishda dasturlar ochilmoqda. Faqat men ularda 2 ta kamchilikni sezdim:
- Dasturlar juda umumiy va nazariy tuzilgan. Ya’ni ta’limning aynan bir bosqichi (bog’cha, maktab, universitet)ga urg’u berilmaydi, hamda berilgan fanlar soha uchun boshqaruvchilarni emas balki o’qituvchilarni tayyorlashga xizmat qiladiganday.
- O’qituvchilar boshqa sohalardan kelgan (biznes, tilshunoslik, pedagogika, v.b.). Ya’ni o’zlari o’qimagan sohani o’qitishga harakat qilishmoqda.

3 oy avval chiqqan “O’zbekistonning transmilliy oliy ta’lim habiga aylanishi” mavzusidagi maqolamning o’zbek tilidagi qisqa tarjimasi “O’zbekistonda oliy ta’lim” jurnalida nashr etildi. Kimga qiziq bo’lsa, quyidagi havola orqali ko’rishingiz mumkin:
https://edujournal.uz/wp-content/uploads/2024/06/Ozbekistonda-oliy-talim-2024-yil-1-soni.pdf

Meni xursand qilgani, maqoladagi ba’zi tanqidiy fikrlarni senzura qilishmagani bo’ldi. Endi vaqtga qarab shu jurnalga ham maqola topshirib turishga harakat qilaman.

O’tgan hafta ohirida yuqoridagi rasm internetda aylandi. Hatto OAV saytlarimiz ham yozishdi. Unga ko’ra, 2021-yilda biz talaba eksport qilish bo’yicha dunyoda 5-o’rindagi mamlakat bo’lganmiz. 109 945 vatandoshimiz chet elda o’qishgan.

Ko’pchilik xursand bo’ldik. Bizdan shuncha odam chet elga o’qishga borgani albatta yaxshi. Buni natijasi yaqin kelajakda bilinadi. Faqat bu natija borilayotgan mamlakat va u yerdagi ta’lim sifatiga ham bog’liq.

Bu statistika mamlakatlar kesimini ko’rsatmagani uchun, kichik izlanish qilib ko’rdim.
Va 2021-2022 o’quv yili bo’yicha ba’zi davlatlarda quyidagi sonlarda talabalarimiz tahsil olishgan:

Rossiya 48671
Qozog'iston 14404
Qirg'iziston 38857
Tojikiston 4000*
Ukraina 1503

Boshqa davlatlarni hisobga olmay shularni o’zini qo’shib chiqsa, 107 mingdan oshmoqda. Ya’ni rasmdagi raqamga yaqin son. UNESCOni hisoblash metodi yoki mamlakatlarning ta’lim vazirliklari internetga chiqargan ma’lumotlarda biroz chalkashlik bordir balki.

Lekin bu chalkashlikdan qat’iy nazar, raqamlar shuni ko’rsatmoqdaki, bizning talabalar asosan Sobiq Sovet mamlakatlariga borishadi. 2021-2022-yildan keyingi yillar statistikasi ham Rossiya, Qirg’iziston, Tojikiston kabilarda talabalarimiz soni oshganini ko’rsatdi. Qozog’istonga kamaygan. Ukrainada esa urush boshlangan…

Rossiya, Qozog’iston, Ukrainada yaxshi universitetlar bor. Lekin Qirg’iziston va Tojikiston haqida unday deyishimiz qiyin bo’lsa kerak. Buni ustiga u yerdagi ko’pchilik 2-yildan Vatanimizga “perevod” qilishadi. Xususiy universitetlar sabab balki bu trend kamayar endi.

Shuningdek, boshqa ba’zi mamlakatlarni ham qarab ko’rdim (2021-2022):

AQSH 631
Malayziya 300*
Koreya 8608
B.Britaniya 629
Turkiya 3390

Ko’rib turganingizday rivojlangan davlatlarni hali yaxshi zabt etmadik. Faqat Koreya va Turkiya bundan mustasno. Ijobiy tomoni shundaki, 2021-2022dan keyingi yillarda ushbu 5 ta mamlakatga boradigan talabalarimiz soni salmoqli ravishda oshib borgan.

• Tojikiston va Malayziya bo’yicha o’sha yil ma’lumoti chiqmadi, oldingi va keyingi yillar o’rtachasi olindi.

1. Maqolada aytilganiday sifat va boshqaruvni o’qituvchilar bilan bo’lishish juda muhim. Masalan, sartarosh bo’lib oshpazga qanday ovqat pishirishni o’rgatmaysizku?!
2. Kadrlar. Ko’pgina soha vakillari noliganiday, bu sohada ham kadrlar muhimdir. Har bir fakultetda va boshqaruvda kamida bittadan xorij tajribasi bilan tanish, yuqori ilmiy darajasi bor odamingiz bo’lsin. Shunday kadrlarni yoshlikdan o’stirishga investitsiya kiriting.
3. Moviy ummon strategiyasi. Hamma qilgan ishni qilishingiz shart emas. Hozir ko’pchilik qilmayotgan ishlarni qiling, 10-20 yillarda diqqat markaziga chiqadigan g’oyalarga e’tibor qarating. Masalan, universitetim BMT Barqaror Rivojlanish Maqsadlari (SDG)ni e’lon qilishidan 10 yilcha avval shu tarafga qarab harakatni boshlagan. Natijada hozir THEning impact reytingida 4-o’rinda.
4. Birlashib kurashing. Ham o’zingizni, ham sohani himoya qilish uchun xususiy universitetlar jamiyatini tuzing. O’zaro hamkorlik qiling, bir-biringizni to’ldiring. Davlatdan grantlar, stipendiyalar va boshqa imkoniyatlar olish uchun birga harakat qiling.
5. Ko’rpaga qarab oyoq uzating. Reytinglar, maqolalar o’yiniga kirishishga ehtiyot bo’ling. Qimmatli bino-narsalardan ko’ra odamlarga sarmoya kiriting. Moslashuvchan bo’ling.
6. Onlayn-aralash ta’limga e’tibor qarating. Butunlay onlaynga ko’chish ilojsiz va keraksiz bo’lsa ham, darslarning ma’lum qismini o’tkazsa bo’ladi.
7. AQSH misoli kabi, jahondagi xususiy universitetlar tajribasini o’rganing.
8. Shaffoflik. Jamiyatga ochiq bo’ling. Ahloq va qadriyatlarga sodiq qoling. Sohada ishonchga kirish qiyin, lekin ishonchni yo’qotish oson.

Kun.uzda xususiy universitetlar oldida turgan katta chaqiriq – tijoriy manfaat va sifatli ta’lim o’rtasida muvozanatni topish haqida yaxshi maqola chiqibdi. Quyida maqola bo’yicha ba’zi tanqidiy fikrlarimni bildirmoqchi edim.

Maqola haqida qisqacha
Unda asosiy muammo sifatida boshqaruv uslubi, aniqrog’i ta’sischilarning o’qituvchilarni hal qiluvchi qarorlarga deyarli yaqinlatmasliklari tanqid qilingan. Natijada foyda va sifat o’rtasida teng jang ketmayotganday. Yechim sifatida esa boshqaruvning ko’proq qismini o’qituvchilar jamoalari bilan bo’lishish kerakligi aytilgan. Dunyo tajribasidan kelib chiqib universitetni universitet qiladigan bu professorlar ekanligi, top universitetlarda talaba kontrakti daromadning 8-10%ini tashkil qilishi aytilgan.
Shuningdek, bizdagi xususiy universitetlar ta’sischilariga ko’ra asosan 3 guruhga – amaldorlar, oligarxlar, va tadbirkorlar tomonidan tashkil etilgani aytilgan. Tushunishimcha maqola uchinchi guruhga, tadbirkorlar tomonidan ochilgan kichik va o’rta universitetlarga qaratilgan.

Maqoladagi asosiy taklifga 100% qo’shilgan holda, ba’zi jihatlarga to’ldirish qilmoqchiman.
Avvalo, ta’lim sifati vs raqamlar, akademik erkinlik vs menejerizm kabilar kurashi bu global kechayotgan neoliberalizm deb atalmish tendensiyadir. Hukumatlar ta’limga xarajatni kamaytirib borar ekan, sohaga biznes dunyoqarash kirib kelaveradi. Hatto o’sha Oxfordni ham ba’zi professorlarni kontrakt asosida ishlatganini eshitdik. O’tgan yili butun Angliyada universitet o’qituvchilari rosa o’z haqlarini talab qilishdi.

Maqolaga qaytadigan bo’lsak, parodaksal holat shundaki, unda egalari na siyosiy va na iqtisodiy kapitalga ega bo’lgan o’rtahol xususiy universitetlarga foyda ketidan quvmanglar deyilmoqda. Boshqacha aytganda, bu tadbirkorlar kapitalining katta qismini foyda olaman deb shu loyihalarga kiritgan. Orqalarida, hech kim yo’q. Ta’lim odami sifatida ularni qoralasakda, lekin iqtisodchi sifatida ularni tushunish mumkin.

Keyingi qiziq holat bu AQSHdagi universitetlarning daromadida talaba to’lovining juda kichik qismni tashkil etishi misoli. Bu argumentdagi muammo shundaki, bizdagi kichik-o’rta universitetlar AQSHdagi katta, tarixi uzoq nodaromad universitetlarga qiyoslanmoqda. Men esa biznikilarni u yerdagi kollejlarga yoki daromadni maqsad qilgan xususiy universitetlarga qiyoslagan bo’lar edim.

Bunday muassasalarning o’ziga xos tomoni shundaki, ular asosan bakalavr ta’limiga ixtisoslashadi (ba’zilarida yuqori darajalar bo’lishi mumkin), yo’nalishlar soni kam – bozorbop va ixtisoslashgan, tadqiqotlar deyarli qilinmaydi. Shulardan kelib chiqib daromadining asosiy manbai ham talaba to’lovlari hisoblanadi. Hayriya, davlat moliyasi, tadqiqot grantlari, reklama, hamkorlik kabilardan keladigan foyda esa ancha kichik. Shuningdek, ular onlayn va aralash ta’limda ilg’or, turli malaka oshirish kurslarini ham taqdim etadi, xorijiy talabalarga ham xizmat qiladi. Shunday universitetlarning eng taniqlisi yaqin tarixdagi Phoenix universitetidir.

Maqolada yana bir qiziq holat - universitetlarimizning tadqiqot markazlariga aylana olmayotganlari haqidagi gaplardir. Avvalo, tadqiqot bu juda qimmat, hamma ham o’ziga ep ko’rolmaydigan, ohiri no’malum harakatdir. Bu maqsadda dunyo bo’yicha hukumatlar maxsus dasturlar asosida milliardlab dollarlar sarflashadi. Natijalar shuni ko’rsatadaki, har doim ham hukumatlar ko’zlagan maqsadlarga erisha olmaydilar. Bundan tashqari reytinglar-maqolalar ketidan quvaman deb xalq pullari sovurilib, universitetlar esa mahalliy jamiyatdan uzilib boraveradi.
Endi orqasida na bir korporatsiya, na davlat bor xususiy universitetlarga tadqiqot qil deb ko’ringchi.

Yuqoridagilardan kelib chiqib, yashab qolish uchun yechim o’rnida bizdagi xususiy universitetlarga quyidagi ba'zi takliflarni berish mumkin:

Akademik boykot

Hozirgi G’azodagi qatliom fonida Isroil yaratgan ertaklarning chil-parchin bo’lishida Norman Finkelstein, Ilan Pappe, Ras Segal kabi ko’plab yahudiy olimlari ham muhim ro’l o’ynashmoqda. Ushbu hurmatli olimlar safiga yaqinda yosh olima Maya Wind ham qo’shildi. U Isroil universitetlarining zulm mashinasiga qanday xizmat qilishi haqida “Fil suyagi va po'latdan yasalgan minoralar” kitobini taqdim etdi. Kitobda akademik yo’nalishlar, universitet infratuzilmasi, tadqiqot labaratoriyalarining barchasi Isroil bosqini uchun xizmat qilishi, shuningdek Falastinliklarning ta’lim, tadqiqot, va erkin ovozga bo’lgan huquqlari buzilishi haqida so’z boradi.
https://www.amazon.com/Towers-Ivory-Steel-Universities-Palestinian/dp/1804291749

Bundan tashqari, Isroil universitetlarini ommaviy sazoyi qilish ancha oldin boshlangan jarayon bo’lib, BDS boykot harakati shu maqsadda Akademik boykotni yo’lga qo’ygan. Sababi Isroil universitetlari hukumat hamda mudofaa tizimiga yillar davomida bosqin hamda aparteidni qo’llashga yordam bergan. Masalan, qurollar yaratish, harbiy doktrinalar ishlab chiqish, noqonuniy yerlar egallanishini oqlash, etnik tozalash va qirg’in uchun ahloqiy sabab yaratish, Falastinlik talabalar diskriminatsiyasi va boshqa ko’plab inson huqulari buzilishlariga hissa qo’shishgan. Bulardan kelib chiqib, ushbu ishlarda ishtirok etgan universitetlarni boykot qilish harakatlari boshlangan. BDS saytidagi so’nggi ma’lumotga ko’ra, bir oy avval 5 ta Norvegiya universitetlari isroillik hamkorlari bilan aloqlarini uzishgan.