3 oy avval chiqqan “O’zbekistonning transmilliy oliy ta’lim habiga aylanishi” mavzusidagi maqolamning o’zbek tilidagi qisqa tarjimasi “O’zbekistonda oliy ta’lim” jurnalida nashr etildi. Kimga qiziq bo’lsa, quyidagi havola orqali ko’rishingiz mumkin:
https://edujournal.uz/wp-content/uploads/2024/06/Ozbekistonda-oliy-talim-2024-yil-1-soni.pdf

Meni xursand qilgani, maqoladagi ba’zi tanqidiy fikrlarni senzura qilishmagani bo’ldi. Endi vaqtga qarab shu jurnalga ham maqola topshirib turishga harakat qilaman.

Universitetimizda haftasiga 1 ta maqola chiqaradigan olim haqida yozgan edim.
Lekin bu “hali holvasi” ekan.

Aytilishicha kuniga 1 tadan maqola yozadigan “sun’iy onglar” ham bor ekan.
Scopus bazasiga ko’ra, 2024-yilning 6 oyida 22 ta odam 200 tadan ko’p maqola chiqaribdi.

Shuningdek, ushbu olimlarga tegishli 171 ta maqolaga 31 ta bir xil odam hammuallif bo'lgan. Yana ham qiziq tomoni, ushbu 171 ta maqola 1 ta jurnalda chiqqan.
Ushbu ma’lumotni tarqatgan kanal bu holat qanchalik etikaga to’g’ri kelishini savol ostiga olgan.

Universitet ichida yashashni foydalaridan biri - bo'sh paytda kempusni turli burchaklarini, fakultetlarni kashf qilamiz. Shu bilan ularda ilmga yoshlikdan mehr uyg'onishiga umid qilamiz.
Rasmda uyimizga eng yaqini - sanoat texnologiyasi fakulteti.
Lekin universitet hududi kattaligidan 2 yil ichida hali yetib bormagan joylarimiz ham bor.

O’tgan hafta ohirida yuqoridagi rasm internetda aylandi. Hatto OAV saytlarimiz ham yozishdi. Unga ko’ra, 2021-yilda biz talaba eksport qilish bo’yicha dunyoda 5-o’rindagi mamlakat bo’lganmiz. 109 945 vatandoshimiz chet elda o’qishgan.

Ko’pchilik xursand bo’ldik. Bizdan shuncha odam chet elga o’qishga borgani albatta yaxshi. Buni natijasi yaqin kelajakda bilinadi. Faqat bu natija borilayotgan mamlakat va u yerdagi ta’lim sifatiga ham bog’liq.

Bu statistika mamlakatlar kesimini ko’rsatmagani uchun, kichik izlanish qilib ko’rdim.
Va 2021-2022 o’quv yili bo’yicha ba’zi davlatlarda quyidagi sonlarda talabalarimiz tahsil olishgan:

Rossiya 48671
Qozog'iston 14404
Qirg'iziston 38857
Tojikiston 4000*
Ukraina 1503

Boshqa davlatlarni hisobga olmay shularni o’zini qo’shib chiqsa, 107 mingdan oshmoqda. Ya’ni rasmdagi raqamga yaqin son. UNESCOni hisoblash metodi yoki mamlakatlarning ta’lim vazirliklari internetga chiqargan ma’lumotlarda biroz chalkashlik bordir balki.

Lekin bu chalkashlikdan qat’iy nazar, raqamlar shuni ko’rsatmoqdaki, bizning talabalar asosan Sobiq Sovet mamlakatlariga borishadi. 2021-2022-yildan keyingi yillar statistikasi ham Rossiya, Qirg’iziston, Tojikiston kabilarda talabalarimiz soni oshganini ko’rsatdi. Qozog’istonga kamaygan. Ukrainada esa urush boshlangan…

Rossiya, Qozog’iston, Ukrainada yaxshi universitetlar bor. Lekin Qirg’iziston va Tojikiston haqida unday deyishimiz qiyin bo’lsa kerak. Buni ustiga u yerdagi ko’pchilik 2-yildan Vatanimizga “perevod” qilishadi. Xususiy universitetlar sabab balki bu trend kamayar endi.

Shuningdek, boshqa ba’zi mamlakatlarni ham qarab ko’rdim (2021-2022):

AQSH 631
Malayziya 300*
Koreya 8608
B.Britaniya 629
Turkiya 3390

Ko’rib turganingizday rivojlangan davlatlarni hali yaxshi zabt etmadik. Faqat Koreya va Turkiya bundan mustasno. Ijobiy tomoni shundaki, 2021-2022dan keyingi yillarda ushbu 5 ta mamlakatga boradigan talabalarimiz soni salmoqli ravishda oshib borgan.

• Tojikiston va Malayziya bo’yicha o’sha yil ma’lumoti chiqmadi, oldingi va keyingi yillar o’rtachasi olindi.

1. Maqolada aytilganiday sifat va boshqaruvni o’qituvchilar bilan bo’lishish juda muhim. Masalan, sartarosh bo’lib oshpazga qanday ovqat pishirishni o’rgatmaysizku?!
2. Kadrlar. Ko’pgina soha vakillari noliganiday, bu sohada ham kadrlar muhimdir. Har bir fakultetda va boshqaruvda kamida bittadan xorij tajribasi bilan tanish, yuqori ilmiy darajasi bor odamingiz bo’lsin. Shunday kadrlarni yoshlikdan o’stirishga investitsiya kiriting.
3. Moviy ummon strategiyasi. Hamma qilgan ishni qilishingiz shart emas. Hozir ko’pchilik qilmayotgan ishlarni qiling, 10-20 yillarda diqqat markaziga chiqadigan g’oyalarga e’tibor qarating. Masalan, universitetim BMT Barqaror Rivojlanish Maqsadlari (SDG)ni e’lon qilishidan 10 yilcha avval shu tarafga qarab harakatni boshlagan. Natijada hozir THEning impact reytingida 4-o’rinda.
4. Birlashib kurashing. Ham o’zingizni, ham sohani himoya qilish uchun xususiy universitetlar jamiyatini tuzing. O’zaro hamkorlik qiling, bir-biringizni to’ldiring. Davlatdan grantlar, stipendiyalar va boshqa imkoniyatlar olish uchun birga harakat qiling.
5. Ko’rpaga qarab oyoq uzating. Reytinglar, maqolalar o’yiniga kirishishga ehtiyot bo’ling. Qimmatli bino-narsalardan ko’ra odamlarga sarmoya kiriting. Moslashuvchan bo’ling.
6. Onlayn-aralash ta’limga e’tibor qarating. Butunlay onlaynga ko’chish ilojsiz va keraksiz bo’lsa ham, darslarning ma’lum qismini o’tkazsa bo’ladi.
7. AQSH misoli kabi, jahondagi xususiy universitetlar tajribasini o’rganing.
8. Shaffoflik. Jamiyatga ochiq bo’ling. Ahloq va qadriyatlarga sodiq qoling. Sohada ishonchga kirish qiyin, lekin ishonchni yo’qotish oson.

Kun.uzda xususiy universitetlar oldida turgan katta chaqiriq – tijoriy manfaat va sifatli ta’lim o’rtasida muvozanatni topish haqida yaxshi maqola chiqibdi. Quyida maqola bo’yicha ba’zi tanqidiy fikrlarimni bildirmoqchi edim.

Maqola haqida qisqacha
Unda asosiy muammo sifatida boshqaruv uslubi, aniqrog’i ta’sischilarning o’qituvchilarni hal qiluvchi qarorlarga deyarli yaqinlatmasliklari tanqid qilingan. Natijada foyda va sifat o’rtasida teng jang ketmayotganday. Yechim sifatida esa boshqaruvning ko’proq qismini o’qituvchilar jamoalari bilan bo’lishish kerakligi aytilgan. Dunyo tajribasidan kelib chiqib universitetni universitet qiladigan bu professorlar ekanligi, top universitetlarda talaba kontrakti daromadning 8-10%ini tashkil qilishi aytilgan.
Shuningdek, bizdagi xususiy universitetlar ta’sischilariga ko’ra asosan 3 guruhga – amaldorlar, oligarxlar, va tadbirkorlar tomonidan tashkil etilgani aytilgan. Tushunishimcha maqola uchinchi guruhga, tadbirkorlar tomonidan ochilgan kichik va o’rta universitetlarga qaratilgan.

Maqoladagi asosiy taklifga 100% qo’shilgan holda, ba’zi jihatlarga to’ldirish qilmoqchiman.
Avvalo, ta’lim sifati vs raqamlar, akademik erkinlik vs menejerizm kabilar kurashi bu global kechayotgan neoliberalizm deb atalmish tendensiyadir. Hukumatlar ta’limga xarajatni kamaytirib borar ekan, sohaga biznes dunyoqarash kirib kelaveradi. Hatto o’sha Oxfordni ham ba’zi professorlarni kontrakt asosida ishlatganini eshitdik. O’tgan yili butun Angliyada universitet o’qituvchilari rosa o’z haqlarini talab qilishdi.

Maqolaga qaytadigan bo’lsak, parodaksal holat shundaki, unda egalari na siyosiy va na iqtisodiy kapitalga ega bo’lgan o’rtahol xususiy universitetlarga foyda ketidan quvmanglar deyilmoqda. Boshqacha aytganda, bu tadbirkorlar kapitalining katta qismini foyda olaman deb shu loyihalarga kiritgan. Orqalarida, hech kim yo’q. Ta’lim odami sifatida ularni qoralasakda, lekin iqtisodchi sifatida ularni tushunish mumkin.

Keyingi qiziq holat bu AQSHdagi universitetlarning daromadida talaba to’lovining juda kichik qismni tashkil etishi misoli. Bu argumentdagi muammo shundaki, bizdagi kichik-o’rta universitetlar AQSHdagi katta, tarixi uzoq nodaromad universitetlarga qiyoslanmoqda. Men esa biznikilarni u yerdagi kollejlarga yoki daromadni maqsad qilgan xususiy universitetlarga qiyoslagan bo’lar edim.

Bunday muassasalarning o’ziga xos tomoni shundaki, ular asosan bakalavr ta’limiga ixtisoslashadi (ba’zilarida yuqori darajalar bo’lishi mumkin), yo’nalishlar soni kam – bozorbop va ixtisoslashgan, tadqiqotlar deyarli qilinmaydi. Shulardan kelib chiqib daromadining asosiy manbai ham talaba to’lovlari hisoblanadi. Hayriya, davlat moliyasi, tadqiqot grantlari, reklama, hamkorlik kabilardan keladigan foyda esa ancha kichik. Shuningdek, ular onlayn va aralash ta’limda ilg’or, turli malaka oshirish kurslarini ham taqdim etadi, xorijiy talabalarga ham xizmat qiladi. Shunday universitetlarning eng taniqlisi yaqin tarixdagi Phoenix universitetidir.

Maqolada yana bir qiziq holat - universitetlarimizning tadqiqot markazlariga aylana olmayotganlari haqidagi gaplardir. Avvalo, tadqiqot bu juda qimmat, hamma ham o’ziga ep ko’rolmaydigan, ohiri no’malum harakatdir. Bu maqsadda dunyo bo’yicha hukumatlar maxsus dasturlar asosida milliardlab dollarlar sarflashadi. Natijalar shuni ko’rsatadaki, har doim ham hukumatlar ko’zlagan maqsadlarga erisha olmaydilar. Bundan tashqari reytinglar-maqolalar ketidan quvaman deb xalq pullari sovurilib, universitetlar esa mahalliy jamiyatdan uzilib boraveradi.
Endi orqasida na bir korporatsiya, na davlat bor xususiy universitetlarga tadqiqot qil deb ko’ringchi.

Yuqoridagilardan kelib chiqib, yashab qolish uchun yechim o’rnida bizdagi xususiy universitetlarga quyidagi ba'zi takliflarni berish mumkin:

Akademik boykot

Hozirgi G’azodagi qatliom fonida Isroil yaratgan ertaklarning chil-parchin bo’lishida Norman Finkelstein, Ilan Pappe, Ras Segal kabi ko’plab yahudiy olimlari ham muhim ro’l o’ynashmoqda. Ushbu hurmatli olimlar safiga yaqinda yosh olima Maya Wind ham qo’shildi. U Isroil universitetlarining zulm mashinasiga qanday xizmat qilishi haqida “Fil suyagi va po'latdan yasalgan minoralar” kitobini taqdim etdi. Kitobda akademik yo’nalishlar, universitet infratuzilmasi, tadqiqot labaratoriyalarining barchasi Isroil bosqini uchun xizmat qilishi, shuningdek Falastinliklarning ta’lim, tadqiqot, va erkin ovozga bo’lgan huquqlari buzilishi haqida so’z boradi.
https://www.amazon.com/Towers-Ivory-Steel-Universities-Palestinian/dp/1804291749

Bundan tashqari, Isroil universitetlarini ommaviy sazoyi qilish ancha oldin boshlangan jarayon bo’lib, BDS boykot harakati shu maqsadda Akademik boykotni yo’lga qo’ygan. Sababi Isroil universitetlari hukumat hamda mudofaa tizimiga yillar davomida bosqin hamda aparteidni qo’llashga yordam bergan. Masalan, qurollar yaratish, harbiy doktrinalar ishlab chiqish, noqonuniy yerlar egallanishini oqlash, etnik tozalash va qirg’in uchun ahloqiy sabab yaratish, Falastinlik talabalar diskriminatsiyasi va boshqa ko’plab inson huqulari buzilishlariga hissa qo’shishgan. Bulardan kelib chiqib, ushbu ishlarda ishtirok etgan universitetlarni boykot qilish harakatlari boshlangan. BDS saytidagi so’nggi ma’lumotga ko’ra, bir oy avval 5 ta Norvegiya universitetlari isroillik hamkorlari bilan aloqlarini uzishgan.

Hurmatli do’stlar! Bir yillik harakatlar natijasida ilk maqolam chiqqanini sizlarga ma’mnuniyat bilan e’lon qilmoqchiman.

Maqola O’zbekistondagi xorijiy filiallar hamda transmilliy ta’lim haqida. Aniqrog’i ularni tashkil etish sabablari, muammolar va natijalar haqida so’z boradi. Ma’lumotlar davlat mulozimlari, universitetlar rahbarlari, hamda tadqiqotchilardan intervyu ko’rinishida yig’ilgan.

Maqolaning 2 muhim tomoni shundaki:
- U transmilliy ta’lim va xorijiy filiallar bo’yicha eng ko’p ijod qilgan olim bilan yozildi. Natijada O’zbekiston oliy ta’limi haqida jahondagi ko’plab olim-u tadqiqotchilar ma’lumotga ega bo’lishiga imkon tug’ildi.
- Unda transmilliy ta’lim va xorijiy filiallar bo’yicha O’zbekiston jahondagi top-3 mamlakatga aylangani e’tirof etildi (Xitoy va BAAdan so’ng).

Maqolaning tarjimasini mahalliy jurnalga topshirdim. Nasib qilib chiqib qolsa, o’zbek tilidagisini ham kanalda ulashaman.

Islom ilm-fanga qarshimi?
Shu mavzuda ko’rgan podkastimni umumiy tarjimasini bo’lishaman.

Yaqin tarixda hamda hozirda ham musulmonlarning g’arbdan orqada qolganini ko’rib ba’zilarda (ba’zilarimizda) bunga sabab qilib dinimizni ko’rsatish odati bor.
Shunday argumentlardan biri Al-G’azzoliyga borib taqaladi. Ya’ni emishki, G’azzoliy (XI-XII asrlar) falsafa va tabiiy fanlarga qarshi bo’lgan. Hamda bu boradagi fikrlari (yozganlari) ummatga katta ta’sir ko’rsatib, orqaga ketish boshlangan.

Avvalo, bu vaziyatga sharqshunoscha (orientalist) yondashuvdir. Ya’ni g’arb olimlari islom olamini o’zidan intellektual past ko’rib, vaziyatni chala va o’ziga qulay qilib baholash.
Shuningdek, G’azzoliyning o’z davrining yetuk olim va faylasuflari bo’lmish Ibn Sino, Al-Farobiy, Al-Kindiy kabilar bilan falsafiy bahsga kirishgani haqiqat.
O’sha davrda falsafa hozirgidan kengroq tushunchaga ega bo’lgan va o’z ichiga quyidagi fanlarni qamrab olgan:
1. Matematika (arifmetika, geometriya, astranomiya)
2. Mantiq – biror xulosaga qanday kelish yo’llari
3. Jism fanlari (fizika, kimyo, biologiya)
4. Metafizika – jismonan mavjudligi ko’rinmaydigan ruhiy olam
5. Siyosat – boshqaruv va hukumat masalalari
6. Ahloq – qalb ishlari, yaxshilik va yomonlik

G’azzoliy esa faqat yuqoridagi 4-fan bo’yicha, va uning ham aynan Islomga bog’liq tomonlari bo’yicha zamonasining faylasuflari (m-n Ibn Sino)ga 20 ta raddiya bergan.

Bizga qiziq tomoni esa avvalgi 3 ta fan bo’yicha, ya’ni:
1. G’azzoliy o’sha davradagi ba’zi faylasuflarning jismoniy dunyoni o’lchaydigan-hisoblaydigan usullar (matematika-mantiq)ning ruhiy olam (metafizika)ni o’lchash uchun, u haqida xulosalar qilish uchun foydalanayotganiga raddiya bergan. Hatto o’sha faylasuflarning o’zlari ham ushbu masalada yakdil emasligini ta’kidlagan.
2. Boshqa tomondan esa, ba’zi musulmonlarning matematikani falsafaning bir bo’lagi deb rad qilishlarini tanqid qilgan. Balki jismoniy fanlarga dinimizda hech qanday qarshilik yo’qligini, ko’zimizga ko’rinib turgan oddiy narsalar oy-quyosh aylanishlari qonuniyatini rad qilish bu omilik ekanini ta’kidlagan. Dinimiz jism fani bo’lgan tibbiyotni rad etmaganiday, boshqa jism fanlarini ham rad etmaydi degan.

Shuningdek, G’azzoliy astrologiya kabi ba’zi fanlarga ehtiyotkorlik bilan muomila qilish kerakligini ta’kidlagan. Olamda qanday o’zgarish bo’lsa ham, ular orasida voqealar ketma-ketlgi borday ko’rinsa ham, bu o’z-o’zidan sodir bo’lyapti, yoki quyosh/yulduz buni sodir qilyapti deb emas, balki barcha ishlarning sababchisi bu Xudo. Barcha ishlar Uning xoxishi bilan bo’lyapti deb ishonish kerakligini ta’kidlagan.
Bundan tashqari G’azzoliy mantiq haqida ham ko’p kitoblar yozib, madrasalarda mantiq fanining o’quv rejasiga kiritilishiga sababchi bo’lgan.

G’azzoliyning yana boshqa g’oyalari jamiyat majburiyatlari haqida bo’lgan:
Farzi-kifoya (jamoat majburiyati) o’z ichiga dunyoning ishlarini joyiga qo’yuvchi barcha bilimlarni oladi. Masalan, tibbiyot odamlarni sog’lig’i uchun, matematika esa ular orasidagi moliyaviy munosabatlar uchun zarur. Agar biror hududda bunday mutaxassislar yetishmasa, jamoat qiyin ahvolga tushib qoladi. Shuning uchun jamiyatga bunday mutaxassislarni yetishtirish majburiyati tushadi.
Suhbatdagi olimdan qo’shimcha: dinga bemalol amal qilish uchun, Allohga yaqin bo’lishi uchun ham odam tinchlik, suv, tibbiyot, muhandislik, oziq-ovqat kabi boshlang’ich ehtiyojlarni joy-joyiga qo’yib olgan bo’lishi kerakku. Biz qanday qilib ilm-fanga qarshi bo’lishimiz mumkin?

Yaxshi o’qituvchi

Britaniyada 20 mamlakatdan kelgan 59 nafar xorijiy talabalar fikrlari bo’yicha o’tkazilgan tadqiqotga ko’ra, universitetdagi yaxshi o’qituvchi bu:

Mehribon, yumshoq, hurmat qiluvchi, do’stona, va havfsiz;
Talabalari haqida doimo chin dildan qayg’uradi, qo’llaydi;
Har bir talabaning ruhiyati, holati, muammolarini tushunishga intiladi va sabr qiladi;
Talabalarning o’quv dasturini oson tushunishlariga yordam berish uchun yetarli pedagogik va muloqot ko’nikmalariga ega;
Hazilkash va ijodkor, o’zaro muloqotga asoslangan qiziqarli ta’lim muhitini yaratish hamda barcha talabalarni o’rganishga va ijod qilishga ruhlantira oladigan qobiliyatlarga ega.

Tadqiqotchilarning fikricha bu xorijiy talabalarning fikri bo’lsa-da, umuman yaxshi o’qituvchi haqidagi boshqa tadqiqotlarga ham mos keladi. O’qituvchilarning malakasini oshirish va treninglarda ushbu jihatlarga e’tibor qaratish kerak.

Shuningdek, tadqiqotda uzoq muddatli barqaror rivojlanish uchun talabalardan tashqari o’qituvchilarning ham muammolariga (issiq-sovug’iga) e’tibor qaratish kerakligi aytiladi.