1/2

Некалькі тыдняў таму я катэгарычна напісаў, што лічу эпоху, у якой мы цяпер жывем, найлепшай у гісторыі. Мне запярэчыў паважаны доктар Андрэй Вітушка, папрасіўшы абгрунтаванне на пару сказаў, чаму я так высока ацэньваю «гэты балотны час, у якім мы жывём»? Калі вельмі коратка: за свабоду, камфорт, бяспеку і гуманізм.

Зразумела, нехта зараз мне можа цалкам справядліва запярэчыць па кожным з гэтых пунктаў. Пра пункт аб свабодзе параяць расказаць палітвязням. Пра камфорт - жыхарам Афрыкі. Пра бяспеку - украінцам. Пра гуманізм – жанчынам Ірану. Свет не ідэальны і я не збіраюся бараніць гэты прымітыўны тэзіс. Але ён значна лепшы, чым быў у любы іншы час гісторыі. На маю думку.

Я не хацеў бы жыць у часы неаліту, мезаліту і г.д. Жыць у зямлянцы, усё па гаспадарцы рабіць уручную (бо няма ані нармальных прылад, а да коней яшчэ далёка). Жыццё было кароткае і сумнае. Ніякага сацыяльнага жыцця, суседзі за дзесяткі кіламетраў. А калі пойдзеш да іх у госці, то па дарозе можаш лёгка страціць жыццё. Увогуле не мая эпоха. Прыблізна такія ж аргументы ў мяне і наконт першага тысячагоддзя нашай эры. Племянныя войны, прымітыўныя з сённяшняга дня хваробы, ад якіх гінулі цэлыя пакаленні. Жыццё практычна нічога не каштуе. Ніякай павагі да асобы, нічога святога, ніякіх нормаў, ніякіх законаў. Зразумела, што ў іх была іншая перспектыва і параўноўваць тады і сёння гістарычна няправільна. Таму я скажу проста – мая перспектыва для мяне больш прывабная. А магчыма той чалавек, з неаліту, трапіўшы да нас, патрымаўшы ў руках айфон і пабачыўшы дэпутата Гайдукевіча па тв, сказаў бы: вярніце мяне назад.

Часы ВКЛ і Рэчы Паспалітай, якімі мы часта называем «залатымі». З пункту гледжання кагосьці, хто жыў тады і параўноўваў свой час з набегамі мангола-татараў, сціраннем з зямлі цэлых вёсак і мястэчак, так, яны былі залатымі. Войны, рэч ясная, ёсць і цяпер, але гіне ў іх не палова ці траціна насельніцтва. І яны не норма. А тады Буча была б нормай.

Пачытаўшы Статут ВКЛ, які, не пярэчу, у тыя часы быў прагрэсіўны, я разумею, што не хацеў бы жыць у тыя часы. Дастаткова пазнаёміцца з метадамі катаванняў у ВКЛ, калі чалавека літаральна раздзіралі на часткі, каб знікла жаданне туды вяртацца. Не вельмі мне падабаецца час, калі чалавека маглі прадаць як парася іншаму гаспадару, наўпрост на кірмашы. Такое, зразумела, можа здарыцца і сёння. Раз-пораз мы чуем пра такія выпадкі. Але гэта сёння дзікунства, выключэнні, а не норма, прапісаная ў Канстытуцыях.

Калі б я жыў на тэрыторыі Беларусі да XX стагоддзя, то хутчэй за ўсё не ўмеў бы пісаць, чытаць, не меў бы ніякага ўяўлення пра навуку. Сёння гэта практычна немагчыма. Чалавек можа не верыць навуцы і не хацець чытаць, але гэта яго выбар. Ён у яго ёсць. А тажы б я проста і неведаў бы, што існуе літаратура, мастацтва. А маім невуцтвам карысталіся б усе, каму не лянота. Я б лічыў нормай паншчыну, галечу і нават не дапускаў бы пытання: “А што, можа быць інакш?”. Найхутчэй, я і мае дзеці галадалі б. Сёння людзі не гінуць масава ад голаду і не хварэюць ад нястачы ежы. Можа быць акурат наадварот, хварэюць ад пераядання. Але гэта выбар кожнага.

У XIX ст мяне б на гады забралі ў салдаты ў расейскую армію, адарваўшы ад сям’і, пакалечыўшы жыццё. Я б мусіў змагацца за чужую краіну, якая выслала мяне на смерць. Калі б я ўцёк у лес да Каліноўскага, то мяне маглі б пасля павесіць. Але магчыма, што я б і здаваў паўстанцаў акупацыйным уладам, бо проста б не разумеў, што адбываецца і не меў уяўлення, што можна жыць інакш. Найхутчэй, я б нават не пачуў пра існаванне тады Каліноўскага.

Як Эйсмант і кампанія расказваюць пра Алімпіяду ў Парыжы

Як Садамію, клапоў, трансгендэраў. Але часам ім так хочацца паказаць гэта беларусам, што яны крадуць сігнал

https://youtu.be/tSO1B5KjKpQ?si=DZmZgM8w9W8ljm1k

Галоўны ўрок перамогі Лукашэнкі 30 год таму асабіста для мяне ў тым, што Беларусь усё роўна павінна прайсці перыяд "Шушкевіча-Пазьняка" ўзору 1994 года. Магчыма не адразу пасля падзення дыктатуры. Але без такога перыяду ніякай перспектывы ў гэтай дзяржавы не будзе.

2/2

Парасткі новай інтэлігенцыі пачалі з’яўляцца напрыканцы 60-х: Барадулін, Бураўкін, Караткевіч. Гэта быў разарваны ланцуг. Новае пакаленне, якое стала элітай, мусіла выхоўваць сябе само. Але нават каб атрымаць даваенную кнігу па гісторыі, трэба было мець дазвол, бо многія з іх былі ў спецсховішчах. Таму тых, хто свядома гадаваў па-беларуску дзяцей, былі адзінкі.

Уявіце, што за ўвесь пасляваенны час, ажно да перабудовы, было ўсяго некалькі выпадкаў публічнай дыскусіі пра месца беларускай мовы. Ліст Якуба Коласа, артыкул Барыс Сачанкі, акцыя студэнтаў БДУ на чале з Алесем Разанавым у абарону беларускай мовы. Магчыма было пару іншых рэдкіх выступаў. І пасля ўжо падчас перабудовы. А мы ж гаворым амаль пра паўстагоддзя.

Сёння пытанне выхавання па-беларуску – гэта пытанне выбару і гатоўнасці да пэўнага дыскамфорту (калі ты ў Беларусі). Тады, у 1950-я, такога пытання ўвогуле яшчэ не стаяла. Тады толькі будаваўся фундамент, на якім мы сёння можам упэўнена стаяць. За намі яны, хто араў і сеяў. Беларуская мова больш не сялянская. І калі Быкаву можна знайсці апраўданні яго бацькоўскай паразы ў сэнсе мовы, то нам ужо ніякага апраўдання няма.

1/2

Чаму Васіль Быкаў не выгадаваў беларускамоўных дзяцей?

Адзін з чытачоў прапанаваў сур’ёзна падумаць пра гэта. І паразважаць агулам пра перыяд, калі нашыя бацькі, а потым мы, сталі “русскоязычные”.

У Быкава прычына магла быць проста побытавай (напрыклад, пасля разводу дзеці раслі з маці). Яны сапраўды часам моцна індывідуальныя. Але я намагаўся глядзець у першапрычыну.

Беларускую мову захавалі сяляне, дзякуючы таму, што жылі без школаў і асветы. Калі б палякі ці расейцы ўвялі ўсеагульнае школьніцтва на вёсках 300 і 200 год таму, то сёння мы б заздросцілі нават ірландцам. Але гэтае захаванне мовы ў вёсцы мела і адваротны бок – стыгматызацыю як сялянскай. Яна стала сінонімам адсталасці.

Пасля вайны і пазней, вясковых у горадзе маглі цкаваць нават за акцэнт. А часам, чаго горшага, набіць пысу. Калі я дзіцем прыяжджаў у Менск, то стараўся пераходзіць са звыклай беларускай на расейскую. Метро, вячэрнія агні, каляровыя паліцы ў крамах, унітазы ў кватэрах. І ўсё навокал па-расейску. Ты як сабака Паўлава прывучаешся да рэфлексу. Тут цывілізацыя і ўсё па-расейску. Ну, ну, рабі высновы. Хочаш так жыць? Рабі высновы. І так вырасла шмат пакаленняў. Я перакананы, што малады Быкаў таксама меў такі комплекс. Ён проста пад скурай. Дзецям заўсёды хочацца лепшага лёсу.

Беларусь – адзіная краіна ў свеце, дзе за беларускую мову можна мець непрыемнасці. І так было пры любой уладзе ад часу анэксіі ВКЛ у склад Расеі. У “польскія часы” мой дзед стаяў на гароху за размову на перапынку па-беларуску. У савецкія часы над беларускім вымаўленнем у горадзе рагаталі. Як трапна сказаў Віталь Портнікаў у нядаўнай дыскусіі з Латынінай: у Расейскай імперыі ці СССР нас паслядоўна прывучалі саромецца сваёй мовы, а значыць сябе. Так мова стала для масаў траўмай.

У адрозненні ад мяне і нас, хто свядома ў юнацтве абраў беларускую мову і так выхоўваў дзяцей, у Быкава не было ўзораў. Не было людзей, якія б яго маглі да такога пераканаць, падштурхнуць. У мяне былі, бо мне пашанцавала хадзіць у школу ў першай палове 90-х. Калі я рабіў выбар, што буду размаўляць па-беларуску, у мяне было на што абаперціся. Мы з жонкай гадаваліся ў адным з самых беларускамоўных рэгёнаў краіны (паводле перапісу). У нас была беларускамоўная школа, у сям'і трасянілі, але на мяжы з літаратурнай. Юнацтва з сябрамі прайшло пад беларускія песні каля вогнішча. А юнацтва прыпала на 90-я, залаты час. Мае фантыстычныя настаўнікі заклалі найвышэйшую лаяльнасьць да роднай мовы. Гэта не толькі сродак камунікацыі, гэта наша зброя, каб мы выжылі як народ. Хто такое мог казаць Быкаву?

Да нядаўняга часу, калі мы сустракаліся з сябрамі ў Беларусі, многія з якіх у жыцці сталі расейскамоўнымі, мы ЗАЎСЁДЫ размаўлялі на амаль літаратурнай мове. Так і да сёння, калі яны мне пішуць. Гэта проста знак добрага тону. Усё гэта стала магчымым дзякуючы таму фундаменту, які ўсё жыццё ствараў і Быкаў. Цікава, што першая перадача Радыё Свабода, якую я пачуў у другой палове 90-ых, было апавяданне Быкава «Тры словы нямых». Ён уплываў на мяне проста літаральна.

Але я не ўяўляю, як можна было свядома вырашыцца выхоўваць гарадскіх дзяцей па-беларуску ў 1950-60-ыя гады (а тады ў Быкава нарадзіліся дзеці). Беларуская мова была як фінгал. Прафесійны і сацыяльны рост забяспечвала толькі расейская. Вядома, гэта абсалютна паталагічная сітуацыя. Але хто мог пра гэту праблему дыскутаваць пасля вайны ў сталінскім СССР і ажно да перабудовы?

У беларусаў не было эліты, якая б змагалася з стыгматызацыяй сваёй мовы і тлумачыла, што да чаго. У нас не было міжваеннага дзесяцігоддзя, каб нарасціць нацыянальныя мышцы, як у латышоў ці літоўцаў. У 30-я гады бальшавікі знішчылі амаль усё жывое, расстралялі тых, хто мог бы пасля вайны быць элітай, якая б гадавала новае пакаленне. Пасля была вайна, краіна была ў руіне. Пасля вайны частка элітаў апынулася на Захадзе, частка ў лагерах. Ад каго малады савецкі Быкаў мог навучыцца разумець важнасць беларускай мовы? Ён зразумеў гэта значна пазней.

2/2

«У адказ я пачуў, што – «Мы падумаем». Празь некалькі хвілінаў мне ператэлефанавалі і сказалі, што мая прапанова цікавая, але «вось тут Іван Іванавіч Антановіч кажа, што ў Вячаслава Францавіча ёсьць шанцы і варта пазмагацца». – піша Навумчык.

У выпадку, калі б другі тур не адбыўся, Закон прадугледжваў правядзенне паўторных выбараў з паўторным вылучэннем кандыдатаў. Канешне, на выбарах мог ізноў вылучыцца Лукашэнка, але за гэты час ягоны імідж «народнага заступніка» мог быць разбураны.

Вы думаеце, што ўсё гэта лухта? Тады чаму тагачасны чалец каманды Лукашэнкі Фядута пасля пісаў, што ў перадвыбарчым штабе Лукашэнкі вельмі баяліся зрыву другога туру?

Фядута: “Было бачна, як нэрвова курыў звычайна спакойны Сініцын, калі размова заходзіла пра другі тур: а раптам Кебіч здыме сваю кандыдатуру? Што тады? Будзе галасаваньне па кандыдатуры Лукашэнкі альбо разам зь ягоным прозьвішчам у бюлетэні зьявіцца прозьвішча «бронзавага прызёра» прэзыдэнцкай гонкі – Зянона Пазьняка?”

"Каб не дапусціць прыходу Аляксандра Лукашэнкі да ўлады, Народнаму Фронту трэба было ісці на нераўнапраўны, а можа быць і прыніжальны саюз з посткамуністычнымі элітамі", - піша Бугай.

Дык былі такія спробы. І не толькі з Кебічам. Сам Пазьняк яшчэ перад другім турам сустракаўся з Мечыславам Грыбам, спікерам Вярхоўнага савету, чалавекам нейтральных поглядаў. Пазьняк прасіў Грыба або мяняць хутка законы, або паўплываць на Кебіча і зняцца, каб сарваць выбары, але нічога не выйшла. Хаця Грыб, як згадвае Навумчык, быў зацікаўлены і спрабаваў.

Ці рабіў Пазьняк спробы дамовіцца з наменклатурай? Вы тут самі бачыце. Што яшчэ мог зрабіць Пазьняк, каб перамагчы? Напрыклад, адмовіцца ад нацыянальнай рыторыкі. Перайсці на расейскую мову. Агітаваць за саюз з Расеяй. Плакаць па СССРы. Абяцаць залатыя горы, якія ніколі не былі б выкананыя. Дык менавіта такога прэзідэнта беларусы тады і абралі.

1/2

Мікола Бугай у “Нашай Ніве” піша пра “Тры памылкі Пазняка, у выніку якіх гісторыя Беларусі пайшла так, як пайшла”. Тэкст па стылістыцы бліскучы, але нагадаў мне анекдот.

Сабраўся мышыны народ вырашаць, як жыць? Бо спакою не дае кот. І прынялі яны рашэнне: павесіць кату на шыю званочак. Але адно кемлівае мышаня пытаецца: "Дык а як і хто будзе вешаць званочак?" Адказ прэзідыума: "Шаноўныя, мы прыдумалі стратэгію, а тактыку прыдумляйце самі."

Аўтар лічыць, што перамагае той, у каго больш рэсурсаў. А Пазняк, маўляў, пераацэньваў уплыў творчай інтэлігенцыі і недаацэньвалі ролю сілавікоў, чыноўніцтва і бізнэсу. І ў гэтым папрок. Ну рыхтык як у тым анекдоце: мы далі ідэю, а сілавікоў і бізнэс шукайце самі, як хочаце.

Але сур’ёзны адказ, на маю думку, на паверхні. Чалавек, якія перамог тады выбары, не шукаў падтрымкі ў сілавікоў і чыноўнікаў. Лукашэнка ўсю сваю кампанію збудаваў на антысістэмнасці, на крытыцы ўлады. Бо ў пачатку 1990-х беларусы люта ненавідзілі уладу.

Бугай працягвае: “Вялікая частка таго пакалення чыноўнікаў хацела аднаго — ператварыцца з камуністаў у капіталістаў. Яны хацелі ўзбагаціцца і, як і іх сучаснікі ў Польшчы ці Украіне, гатовыя былі на многае згадзіцца дзеля гэтага. Пазняк не ўмеў гэта скарыстаць».

Дык узгадайце, Лукашэнка ж ішоў як таран, абяцаючы ўсіх іх перасадзіць, бо яны смокчуць народную кроў. Гэта пасля выбараў ён зрабіў на іх стаўку, бо ў яго проста не было ў камандзе НІКОГА, каб пакрыць патрэбы кадраў. Сініцын, Булахаў, Ганчар - усю гэта былі "маладыя ваўкі", а не пабранзавелая наменклатура ўзросту Кебіча. Дзе ў Лукашэнкі былі сілавікі?

Дык чаму тады Лукашэнку ўдалося перамагчы без чыноўнікаў і сілавікоў, а Пазьняку - не? Акрамя нянавісці да Кебіча, якую акумуляваў Лукашэнка, ён зрабіў стаўку на настальгію па саўку. І яна аказалася бяспройгрышнай.

“Народны Фронт радыкальна крытыкаваў, проста пляжыў вышэйшых чыноўнікаў — хоць яны патэнцыйна былі самымі зацікаўленымі ў незалежнасці”. – піша Бугай.

Чаму ж тады Лукашэнку ўдалося перамагчы на выбарах без саюзу з Кебічам ці прынамсі з чыноўнікамі? Дарэчы, ён жа таксама галасаваў за роспуск кампартыі, адмяжоўваўся ад іх. А вы не памятаеце яго лозунг на выбарах: “Ни с левыми, ни справыми, а с народом”? Змагацца за галасы намеклатуры Лукашэнка не мусіў, бо перамогу яму гарантавала абсалютная большасць беларусаў - народ. Выбары 1994 года былі свабодныя, голас на іх старшыні выканкама каштаваў столькі ж, колькі і калгасніка. А вось на крытыцы ўлады можна было зарабляць, што ён і рабіў.

“У 1992 годзе правільнай стратэгіяй было не ініцыяваць рэферэндум аб роспуску Вярхоўнага Савета, а шукаць кулуарных дамоўленасцей з Кебічам і сілавікамі, пазіцыянаваць сябе як патэнцыйных саюзнікаў і лабістаў, а не непрымірымых праціўнікаў, якія «або мы вас, або вы нас». – піша Бугай.

Дык акурат у 1992 годзе быў пік непапулярнасці ўраду. Рэферэндум адкрываў куды большыя магчымасці прыйсці да ўлады, чым саюз з імі, калі яны целяпаліся на валаску. Але Шушкевіч, на жаль, на гэта не пайшоў. І менавіта пасля гэтага сіла БНФ пачала слабнуць. Пачаўся рэванш.

І вішанька на торце. Вы думаеце, што Пазьняк не жадаў дамаўляцца з Кебічам? Проста адкрыйце кнігу правай рукі Пазьняка ў той час, Сяргея Навумчыка “Дзевяноста чацьверты” (спасылка ў каментары), ад старонкі 312. Аўтару асабіста размаўляў з Кебічам. Апошні пытаўся,ці можа БНФ дапамагчы.

“Я прапанаваў Кебічу зьняць сваю кандыдатуру. Вялікая частка выбаршчыкаў ішла галасаваць ня столькі за Лукашэнку, колькі супраць Кебіча (уяўляю, як непрыемна было Вячаславу Францавічу гэта чуць – праўда, чуў ён гэта ня першы раз). І калі прозьвішча прэм’ера ня будзе ў бюлетэнях, дык ня будзе каго выкрэсьліваць, і людзі проста ня прыйдуць на выбары». – піша Навумчык.

Народны Фронт абяцаў зняць 7 тысяч назіральнікаў з выбарчых участкаў. Разьлік быў на тое, каб улады скарысталі «адміністрацыйны рэсурс». Ну, вы разумуееце...

Асабліва пацешыла, як Лукашэнка на УНС спрабаваў ушчуваць Літву за слабы рост ВУП. Тым часам, ВУП Літвы за 2022 год – $71 млрд. Беларусі – $72,8 млрд. Пры гэтым, літоўцаў у тры з паловаю разы менш, чым беларусаў і сёлета, па прагнозах, яны перагоняць Беларусь па ВУП.

А я захапляюся беларусамі. Захавалі сваю мову, стагоддзямі жывучы ў вельмі неспрыяльных ўмовах. Гэта не пафас, проста ўдумайцеся. Усё ім раўло і шаптала: забудзьцеся сваю мову. А гэтыя ўнікальныя людзі працягвалі на ёй размаўляць, спяваць, прыдумляць сваім дзецям на ёй казкі.

Навукоўцы кажуць, што свая мова ў беларусаў недзе ад XIV стагоддзя. За гэты час не было ніводнай улады, якая б ПРЫМУШАЛА гэты народ на ёй гаварыць. Ні ў ВКЛ, ні тым больш пазней у саюзе з Польшчай, а ў Расейскай імперыі і па-даўну. Па-польску і расейску – прымушалі. І мякка, і гвалтам. У касцёлах, цэрквах, школах, на працы. А гэты народ, ці то пад Магілёвам, ці пад Жлобінам, Івянцом, усё роўна размаўляў дома на сваёй мове, на той жа самай, насуперак тым, хто імі кіраваў і раўмаўляў на іншай.

Чалавек з Івянца мог ніколі ў жыцці і не быць пад Магілёвам, але чуючы мову магілёўца разумеў – тут свой чалавек. Ну, гэта як чып Ілана Маска. Гэта ж нейкі піпец. І ніхто не прымушаў на ёй размаўляць, нават кніжак доўгі час на ёй не было, а мова іх яднала. Гэта нейкі космас.

На жаль, новых беларусаў прывучылі да сораму за яе. У людзей з па-за кантэксту ўсё было акурат інакш. Неяк бабуліна сястра расказавала, як у 1930-я гады да іх з цэнтральнай Польшчы прыехалі нейкі багацеі-арыстакраты, палякі. Проста на лета, у маёнтак пад Івянцом. Іхны сын хадзіў гуляць з пастухамі ў вёску і за лета навучыўся размаўляць па-беларуску. І неяк заявіў бацькам, што цяпер ён будзе гаварыць на гэтай мове. Бацькі ўсчынілі лямант і скандал, з рукапрыкладствам, маўляў, хамская мова, не дазволім. А ён сказаў: “- А для мне тэн ензык ладнейшы”.

Хлопчыку пашанцавала, што ён не правёў там больш часу, бо знайшлося б багата грамацеяў, які б пераканалі яго, што ён не мае рацыю. А яго туды проста больш не прывозілі. Калі ты трапляеш у гэтую мову, то гэта як цёплая ванна з найлепшым водарам – ня хочацца выходзіць.