Видеоның МП3 түри

https://t.me/Tariyxqa_nazer

#Қарақалпақ_саз_өнери_тарийхындағы_уллы_тулғалар

АҚЫМБЕТ БАҚСЫ (АҲМУҲАММЕД)
(1820-1895)

Қарақалпақ халқының көркем өнери ишинде бақсышылық жолы сөз етилер екен, биз сөз басымызды Ақымбет бақсыдан баслаймыз. Ҳақыйқый аты Аҳмуҳаммед болып, бирақ Ақымбет болып айтылып кеткен. Ақымбет бақсы биринши бақсылар мектебин жаратып, халық намаларымыздың дөретиўшиси, күшли сәзенде, жағымлы ырғаққа бай ҳаўаз ийеси, алғыр бақсы деп тән алынған. Себеби, пүткил Туран ойпатлығына белгили, даңқылы бақсы болған. ( Мен бул мағлыўматты өткен 2015-жылы «Мәденият ҳәм спорт» газетасында «Қарақалпақ бақсыларының уллы устазы» атамасындағы тема менен халыққа жәрияладым.)
Әлбетте, Ақымбеттен де бурын талай устазлардың өткенлиги туўралы аңызлар бар. Бирақ оны избе-из көрсететуғын анық дәлиллер жетерли емес. Мәселен, Абдулла ханның заманында (XVII әсир) Бухарада жасаған атақлы қарақалпақ бақсысы Ананас Сақы, Айтуған Сақы, оннан кейинги Маңғытлар бийлиги тусындағы Жасыбай бақсы, Байтурсын бақсы, Байыр бақсылар да өз заманында атақлы бақсылар болған. Ал Ақымбет болса Үргениш журтындағы қарақалпақ бақсыларының ең ири ўәкили.
Ақымбет бақсы Шымбай районының арқа тәрепиндеги бурынғы «Аққала»ның «Торғай тереги», ҳәзирги «Ақ алтын» хожалығындағы «Қос терек» деген жерде шама менен 1820-жылы Досымбет (Досмуҳаммед) жағалтай қыпшақтың шаңарағында дүньяға келеди. Ақымбеттен соң иниси Бекимбет туўылып, ол тәўипштлик пенен шуғылланған ҳәм шанышпай деген ат алып өткен.
Ақымбет балалығынан бақсыларды көп еситип, оларға ҳәўес етип, сазға қумарлығы, елеклеў арқалы бақсышылығы басланған болыўы мүмкин. Себеби талант еликлеўден басланады. Устаздан тәрбия алғанлығы анық. Егер де шала бақсы болғанда яки дуўтарын шала ойнағанда, буншелли аты-ҳаўазасы әлемге тарамаған болар еди. Бирақ, тилекке қарсы устазы ким екенлиги де белгисиз, бул туўралы мағлыўмат қалмаған. Қандай болғанда да бақсышылық жолын терең меңгерген ҳәм көплеген намалар дөреткен бақсы. Қарақалпақта устаз-шәкирт жолы жақсы ҳәм сәтли раўажланған. Ақымбет бақсының тәрбиясын алып өз алдыларына жетик бақсы болып шыққан шәкиртлери оғада көп болған. Устаз шәкиртлерине оғада қатты қол болып, оларды тежеп туратуғын болған екен. Бир наманы толық үйретпей турып екинши бир наманы басламаған. Аяққа турып киятырған бақсы шәкиртлерин изине ертип, өзи халықтың алдына шығарда, шәкиртлери дуўтарды жанапайға шертип отыратуғын болған екен. Намаларды толық атқарып үйренип китырған шәкиртлерине, бақсылар атқаратуғын ашықлық дәстанларынан үзиндилер берип тыңлап барған. Сол үзиндилерди ядлап болғанларын, халықтың алдына шығарып, сыннан өткерип туратуғын, шалаларын еринбестен ислетип, толықтырып отырған. Шәкиртлери бирдейине устаздың үйинде болып, белгили ўақытқа шекем бирге жасаған. Еки, үш дәстанды толық дәрежеде ядлап ҳәм шебер атқара алатуғын болғанда, Ақымбет халықты жыйнап, шәкиртлерин тыңлатып, соңынан пәтиясын берип, шәкиртлерине ҳақ жол тилеп қалады екен. Сонлықтан да Ақымбет бақсыдан аты шыққан атақлы бақсылар тәрбияланып шығады. Олардан Муўса, Сүйеў, Еденбай, Байнияз, Хожа бала, Есназар солақай, Есемурат, Серик ҳ.т.б. Бул бақсылардың ҳәр қайсысының атқарыў жоллары ҳәр қыйлы болғаны менен түп тийкарғы билимди Ақымбеттен алады. Соның ишинде Муўса бақсы нағыз Ақымбет жолында айтатуғын болып шығады. Шәкиртлерине пәтия берерде Ақымбет бақсы Муўса бақсыға нәўбет келгенде:
— Шәкиртим Муўса, қай тәрепке барсаң да сени тыңламайтуғын халықтың өзи болмайды, — деп исеним билдирген екен. Ақымбеттиң изин даўам еткен, нағыз қарақалпақ намаларын дөреткен Муўса бақсы болады.
Бердақ атындағы Қарақалпақ мәмлекетлик университети, Педагогика факультетиниң «Музыкалық билим» кафедрасы тәрепинен «Қарақалпақ бақсышылық мектебиниң бүгинги машқалалары» атамасындағы болып өткен илимий-әмелий конференциясында, белгили бақсы ҳәм сазенде Қ.Тныбаев өз сөзинде илимпазлардың бақсышылық мектебин Муўса ҳәм Сүйеў бақсы деп екиге бөлиўи Муўса бақсы өзиниң устазы Ақымбет бақсы жолын, ал Сүйеў бақсы устазы Ғәрипнияз баслаған жолды жоқары басқышқа көтерип, бақсышылық өнерин,

#Билип_қойған_жақсы Қарақалпақша жыл, ай, ҳәпте күнлериниң атларын билип алың. Жыл атлары: 1. Тышқан 2. Сыйыр 3. Барыс 4. Қоян 5. Улыў 6. Жылан 7. Жылқы 8. Қой 9. Мешин 10. Таўық 11. Ийт 12. Қара кийик Ай атлары: 1. Январь - Дәлиў 2.…

#Тарийхый_тулғалар

ҚАРАӨЗЕК ПАЛЎАНЛАРЫ

Қараөзек районы ҳәзирги «Сабыр Камалов» АПЖ аймағының батыс тәрепинде «Көкийрим» деген жер бар. Бул ойпаттың дөгереги кишкене қумлық пенен қоршалып дөгерегинде халық жасаўға қолайлы шарўашылық, дийқаншылық жерлер бар. «Көкийрим» көлинен балық аўлап тиришилик етиўге қолайлы болғанлықтан усы жерди халық жасаў ушын таңлаўда Әбдикамал ийшан, Әбдиғаний ийшан, Палўанияз бийлер көрсеткен. Бул жердиң халқы қурғын жасаған. Палўанияз бий халықтың сатылатуғын малына, гөш дүкәнда сатылатуғын гөшке қаўын-ғарбыз, мийўе-шийўеге дурыс баҳа қойып берген. Бул қойып берген баҳа сатыўшыға да, алыўшыға да туўры келетуғын баҳа болып халық наразы болмаған. Бул жыллар шама менен 1915-жылларға туўры келеди. Палўанияз бийдиң баласы Төренияз 1905-жылы гүз айларында «Көкийрим»де дүньяға келген. Камал ийшан менен Әбдиғаний ийшанның баласы Сыдық, оның баласы Қайратдийин, Әбдикамал ийшан баласы Палўанатдийин усы елатта жасайды. Аўыл хожалығында мийнет етип екеўи де ҳәзир напақада. Сол ўақытлары Қарақалпақта жасаған бий, болыс, жүзбасы, мыңбасы, дийўанбеги, шорағасылар халқымыз ушын ҳадал хызмет еткен. Бул адамлар қарақалпақ халқының қайсы тәрепинде жасасада бир-биреўин таныған, бир-биринен хабары болған. Бир-биреўиниң мерекелерине қатнасқан. Сол заманлары «Шаббаз»да жасаған «Көклен» маманның баласы Қошан батыр да усы Шымбай, Тахта елатында жасаған. Қараөзектен Ерназар шойыншы, Өтемурат палўан ҳәм Ерсай шабандозлар менен қатнаста болған. Сол ўақытлары қарақалпақ бийлери ҳәм болыслар: Темирхан болыс, Хожамет болыс, Арзымбет қазы, Турым бий Қазақстандағы Қызыл Орда тәрептеги Жетес бий менен қатнаста болған. Қазақстаннан келген бийлер Жетес бий менен бирге келген. Қарақалпақта қонақта болып азанғы аўқатқа отырғанда қазақстанлы бий ортадағы табақтан палаўды асаған ўақытлары бийди жөтел қысып аўзынан палаўдың 1 дәни ушып барып қарақалпақ бийиниң аўзына түседи. Қарақалпақ бийи орнынан турып 3 мәрте отырып турады. Қуллық тақсыр дейди. Сөйтип, Шүкир Аллаға алыстағы аз несийбеден қутылдым. Егер усы 1 дана гүриш сизден келип мениң аўзыма түспегенде мен аз несийбе ушын сизиң елатқа барып қайтар едим, деп қазақстанлы бийге миннетдаршылық билдиреди. Бул бийлердиң бир-бирине болған иззет-ҳүрметин билдиреди. Бийлер арасында өз ара ҳәзиллер де, бир-биреўин сынаўлар болып турған. Мен шабандоз ҳәм палўанларды алып 1996-жылы июнь айының 4-сәнесинде ҳәзирги Қазақстан Республикасы қараслы «Нисан» деген жерге тойға бардым. Сайланды 10 ат, сайланды 10 шабандоз ҳәм Зарапатдийин палўанды алып бардым. Ертесине ылақ шабыспа басланды. Қазақстанның «Қызылқум» хожалығынан күшли шабандозлар келеди. Қазақстанлы шабандозлар менен бизиң шабандозлар шабысты, олардан басым келди. Байраққа қойылған бас байрақ — түйени қарақалпақстанлы шабандозлар алды. Гүрес ушын Зарапатдийин палўан ортаға шыққанда қазақстанлы палўанлар буған тәўекел ете алмады. Себеби, күшли палўанлар бир-бирин қайерде болса да биледи екен. Палўан байрақты да алдық. Бизлерди камаз автомашинасы шафёры Татар жигит Камил Сайфулин тойға алып келди. Тойға қумар жигит еди. Жас жигит шабандоз ҳәм палўанларды ҳүрмет етеди. Қайжерде той болса да тамашаға барады. Тойдың қонағында отырсақ бизлерге той тоғашысы ҳәм бир-еки жасы үлкенлери келди. Үлкен гүрриңлесиў басланды. — «Рахмет сизлерге. Сизлерди усы тойға келеди деп басшыңыз Минажатдийин мақсымға хабар жибердик деди. Ишиңиздеги сол мақсым ким? — » деп меннен сорады. Сол киси мен деп орнымнан турып Шалмантаз деген жасы үлкенди қушақладым. Бул аўылдың бийлериниң ҳәм тоғашы Шалмантаздың маған деген иззет-ҳүрметине қайыл қалып көзимнен жас шығып кетти. Булардың иззет-ҳүрметине ҳәммемиз ыразы болдық. Шалмантаз деген мен. Тойларда тоғашылық қыламан. Усы елаттың жасы үлкени мен деп өзин таныстырды. Сизиң атыңызды еситкенмен, шабандоз болғансыз. «Батырдың кейини дийўана» дегендей шабандозлықты қойғаннан кейин шабандозларға тоғашылық етип басшылық етеди екенсиз деп гәпиниң арасына нақылларды да қосып қойды. Мине, бүгин дийдар несип етип көристик. «Таў менен таў көриспеседи» нәсип етип адам менен адам көрисер екен.

***ПЛЮС ИЗЛЕГЕН БАЛА
(Повесть ҳәм ертек-павесть)

Автор: Бекназар Ерназаров

Сиз бул китапта — Шайыр Бекназар Ерназаровтың— Қарақалпақ балалар Әдебиятында өз стильне, өз ҳаўасына ийе белгили шайырлардан есапланады. Қолыңыздағы бул китапшаға киргизилген «Плюс излеген бала» повестинде ата-анаға, жасы үлкенге деген ҳүрмет-иззет, меҳрийбанлық пазийлетлери жас қаҳарман Нурназардың образында өз көркемлигин тапқан.

«Едиге» ертек-павесть қарақалпақ қаҳарманлық дәстаны сюжети тийкарында жазылған болып, жас өспиримлерди Ўатан сүйиўшиликке, ҳадаллыққа, адамгершиликке, мийнетке, сабыр, төзимлиликке, тәрбиялайтуғын көркем дөретпе болып табылады.

Каналымыз:***
https://t.me/Tariyxqa_nazer

#Тарийх_бетлеринен

*19-әсирде қарақалпақлардың саны қанша болған?

19-әсирде жазылған тарийхый дереклердиң берген мағлыўматлары бойынша қарақалпақлардың улыўмалық саны ең кеми 10.000 (10 мың) адамнан басланып, 500.000 (500 мың) адам санына шекем жеткен.

Буның себеби, тарийхый дереклерде ҳәм олардың авторлары қарақалпақлар ҳаққында толық мағлықматларға ийе болмаған. Олар қарақалпақлардың адам саны бойынша мағлыўматларды көп жағдайларда шамалап ямаса басқа бир адамлардың көрсетпелери тийкарында жазған болыўы мүмкин.

Төменде бундай алжасықлардың пайда болыўы себеплери ҳаққында жазылған:

1) Қарақалпақлардың айрым топарлары, яғный байлар қатламы, және әскерий хызметке шақырылған урыўлар Хийўа қаласы ҳәм оның әтрапындағы жерлерде, ханлық орайына жақын аймақларда орналасқан. Олар сол аймақтағы жергиликли халықлардан онша ажырылып турмаған, себеби олардың да мал-мүлки, байлығы, дүньясы көп болған. Сонын ушын да, тарийхый статстикаларда бул қарақалпақлар хийўалылар ямаса өзбеклер деп саналған;

2) Арал теңизи жағасы, Әмиўдәрья дельтасы ҳәм Үстирт тегислиги далаларында жасаған қарақалпақлардың ярым көшпели топарлары болған. Олар тарийхый дереклерде «араллылар», «арал халқы», «араллы өзбеклер» ҳәм «араллы қарақалпақлар» деп аталған. Араллы қарақалпақлардың басшылары көп жағдайларда қарақалпақлардың бийлерине бойсынбаған ҳәм ғәресиз сиясат жүргизген. Олар көп жыллар даўамында Хийўа ханларына қарсы гүрес алып барған. Сонлықтан да, тарийхый статистикаларда олар қарақалпақлардың тийкарғы массасынан бөлек есапланған.

3) Ата-журты Түркистан, Сырдәрья, Жаңадәрья жағаларынан көшип келген қарақалпақдың адам саны бойынша мағлыўматлар улыўма жоқ. Себеби, олардың көпшилик бөлегинде турақлы жасаў орынлары, яғный үйлери болмаған. Қарақалпақлар қар үй ҳәм ылашықларда жасап, бир жерден екинши жерге көшип жүре берген. Буның себебинен, тарийхый дереклердеги қарақалпақлардың адам саны есабатларында олардың жартылай бөлеги санап киргизилген. Айырым жағдайларда, олар есап-санаққа улыўма киргизилмей қалған болыўы мүмкин.

Будан көринип турғанындай, қарақалпақлардың адам саны есабы бойынша анық санлар жоқ болған.

Енди 19-әсирде жасаған авторлардың қарақалпақлар адам саны бойынша жазып қалдырған мағлыўматларын көрин шығатуғын болсақ:

1803-жылы Оренбург бажыханасы баслығы П.Е. Величко Арал теңизи бойларында 20.000 үйли қарақалпақлардың көшип жүргени туўралы мағлыўматлар жазып қалдырған. Демек, П.Е. Величко берген мағлыўматларға қарақанда 19-әсирдиң басында қарақалпақлардың саны 100.000 (100 мың) адам болған.

1819-жылы Хорезм оазиси бойлап саяҳат еткен рус армиясы капитаны ҳәм саяҳатшы Никита Муравьев қарақалпақлар туўралы айырым дереклер қалдырады. Оған көре, қарақалпақлар 100.000 (100 мың) үйли болып жасаған. Никата Муравьевтың есабы бойынша Хийўа ханлығында 500.000 (500 мың)ға жақын қарақалпақ азаматы жасаған.

Және де, 1840-жылы Хийўа ханлығында болған инглиз армия капитаны Джеймс Эббот қаракалпақлар 40.000 (40 мың) үйли ямаса 200.000 (200 мың) адам болып жасаған деп жазған.

1873-жылы руслар Хийўа ханлығына урыс баслағанда, олардың қолында Хийўа армиясының тийкарғы күшлери ҳаққында разведкашылардың берген мағлыўматлары болған. Оған көре, Хийўа ханлығының армиясы 8.900 атлыдан ибәрат болған. Олар ханлықтың 4 аймағынан жыйналған: 1) Мәдрейим мехтар басшылығындағы 1000 (1 мың) санлы хийўалы; 2) Өзбеклерден 500 атлы, йоўмытлардан 500 атлы; 3) Қыпшақлар, Маңғытлар, Илалы ҳәм Алелы болып, ҳәр бири 300 атлы; 4) Ал қарақалпақлардан болса 6000 (6 мың) атлы Хийўа армиясы шақырылған.

Бул 1873 жылы бастырып келген 12 мыңлық рус әскерине қарсы қойылған ханлық армиясы еди. Бунда бизге қызық болған жери, рәсмий тарийхый китапларда русларға қарсы тек өзбеклер менен түркменлер қарсы шыққан, ал сартлар менен қарақалпақлар әскерий хызметке жарамайтуған болған, бирақ руслардың усы мағлыўматлары бундай мифты жоқ қылды. Демек, 1873-жылғы есап бойынша ханлық армиясының 2/3 бөлеги қарақалпақ батырларынан жыйналған.

Бул санлардан сол дәўирдеги қарақалпақлардың улыўмалық адам санын шығарыўға да болады.*