Pullik SI instrumentlari orasida tanlayotganlar diqqatiga: GPT yoki Claude'ni tanlang. Birinchisi aniqroq va pragmatikroq, ikkinchisi ijdkorroq va nafisroq.

Bu sohani yaxshi tushunadigan mutaxassisning tavsiyasi shu ekan.

Davlat adolatsiz nima? Shunchaki qaroqchilar to‘dasi.

Фозилхўжа Толибхўжаевич Орифхўжаев boshiga tushgani (havola) O‘zbekistonda durust insondek yashashga qaror qilgan har kimning boshiga tushishi mumkin. Zulm, adolatsizlik hukmron ekan, demak hech kim himoyalanmagan, har kimning hayoti “beqaror, nochor va qisqa”, Hobbs ta’biri bilan aytganda.

Aslida odamzodning 99 foizi aynan shunday beqarorlik, mavhumlik va omonsizlik hukmron bo‘lgan davrlarda yashagan va bu jarayonda qator saboqlarni o‘rgangan. Bu saboqlar har bir o‘zbek faoli o‘qib chiqishi shart bo‘lgan quyidagi kitoblarda bayon etilgan:
1) Vatslav Havel, "Kuchsizlarning kuchi" (o‘zbek tiliga tarjima qilingan)
2) Viktor Frankl, Человек в поисках смысла
3) Primo Levi, Канувшие и спасенные.
4) Милош Чеслав, Порабощенный разум.
5) Александр Солженицын, Архипелаг Гулаг.
6) Натан Щаранский. Не убоюсь зла.

Shaxsan men bu kitoblarda bir mushtarak mujdani ko‘rdim. Zulmga qarshi turishda eng muhim xislat, “g‘oyaviy bo‘lish” ekan. Ya’ni, odamda kuchli e’tiqod, g‘oya bo‘lishi kerak va inson bu e’tiqod uchun jonini berishga tayyor bo‘lishi kerak. Mutu kubla anta mutu, ya’ni o‘limdan avval o‘lish kerak. Insonda kuchli e’tiqod, g‘oya bo‘lmasa, u albatta sinadi. Bu g‘oya diniy e’tiqod bo‘lishi shart emas, liberallar erkinlik, sotsialistlar tenglik kabi qadriyatlar uchun ham jonini bergan.

Ikkinchisi, va biz hamon ahamiyatini yaxshi anglamagan mujda adolatsizlikka qarshi birgalikda kurashish yolg‘iz kurashishdan ko‘ra samaraliroq ekanligidir. Iloji boricha, uyushish kerak. Haq olinadi, berilmaydi. Lekin haqni shaxslar emas, jamoalar talab qiloladi.

Uchinchisi, hech narsa boqiy emas. Hech narsa o‘zgarmaydigandek, zulm doimo hukmron bo‘lib qolaveradigandek tuyulishi mumkin, lekin uning yaroqlilik muddati cheklangandir. Har qanday repressiv tizim ertami-kechmi barbod bo‘ladi.

Yuqoridagi kitoblarda tergov jarayoni, zolimlarning va mazlumlarning psixologiyasi borasida juda ko‘p qimmatli kuzatuvlar bor. Fozilxo‘janing videomurojaatidan ko‘rinib turganidek, ular hamon dolzarb, zero KGB davridan hech narsa o‘zgarmagan.

Dindorlarga, ayniqsa “Натан Щаранский. Не убоюсь зла” kitobini alohida tavsiya qilgan bo‘lardim. Xullas, pushti ko‘zoynaklarni yechib, qanday davlatda yashayotganimizni, va qanday yashashimiz kerakligini bilib qo‘yishimiz lozim.

Islom Karimovning mustaqil bo'lishimizdagi o'rni borasida baxs-munozara boshlanib ketibdi. Bir tomon, Karimovni Mustaqillik me'mori desa, ikkinchi tomon uni shunchaki kerakli vaqtda kerakli joyda bo'lib qolgan, vaziyatga qarab tuslangan sovet arbobi deb ko'rmoqda.
Haqiqat shu ikki fikrning o'rtasida bo'lsa kerak. Karimovning mustaqillikka erishishimizda hech qanday o'rni yo'q. Umuman, hech qaysi o'zbek arbobi yoki guruhining mustaqil bo'lishimizga aloqasi yo'q. Sovet bo'yinturug'idan ozod bo'lishga doimo intilgan Sharqiy va Markaziy Yevropadan farqli ravishda, bizda deyarli hech kim mustaqil bo'lishni orzu qilmagan va ayniqsa, bu uchun tizimli harakat qilmagan. O'zbek xalqi II Jahon urushidan keyin uzil-kesil sovet odamiga aylangan edi. (va hali ham, Sovet odami tipaji bizda hukmron).
Karimov va uning avlodi (Nazarboyev va hokazolar) qandaydir banan respublikasini boshqargandan ko'ra, buyuk SSSR iyerarxiyasida karyera qilishni afzalroq bilardi. Masalan, Nazarbiyevga yangilangan SSSR'da Bosh vazirlik va'da qilingan edi. Shevarnazde SSSR tashqi ishlar vaziri bo'lgan. Ya'ni, SSSR periferiyasidagi mahalliy elitalarning butun orzu-havasi Markazda karyera qilishga qaratilgan edi, bularga mustaqillik umuman kerak emas edi.
Mustaqillikni bizga SSSR saqlanib qolishidan manfaatdor bo'lmagan 3 slavyan respublikalar rahbarlari bergan. Yeltsin (Rossiya), Shushkevich (Belarus) va Kravchuk (Ukraina) SSSRdan chiqib ketdi va natijada biz yetim qolib ketdik, majburan mustaqil bo'ldik.
Taqdir taqozosi bilan o'sha paytda rulda bo'lgan Karimov endi qo'lidagi material (o'zbeklar) bilan ishlashga majbur bo'ldi. Fikrimcha, ja unchalik yomon ishlamadi. Karimov o'zbek davlatchiligining muayyan poydevorini qo'yishga muvaffq bo'ldi. Biroq, Karimovga va o'zbek millatiga xos bo'lgan ba'zi xususiyatlar deb bu davrda, garchi mustaqil bo'lishiga ilk qadamlar qo'yilgan bo'lsada, lekin to'liq mustaqil bo'lmadik va mustaqilligimiz ham omonat bo'lib qoldi. Bu ayniqsa 2016 yildan keyin yaqqol ko'zga tashlanmoqda.

Xullas, hozirgi amaldor-markazli Uchinchi Respublikadan To'rtinchi Res Publica'ga o'ta olsak, haqiqatdan mustaqil bo'lamiz.

1) Birinchi Respublika - jadidlar tasavvuriga binoan milliy davlatchilikni shakllantirishga urinishlar davri (Turkiston Muxtoriyati, Buxoro Xalq Sovet Respublikasi va hkz). Ilk va ohirgi martta ziyolilar hokimiyatga kelgan davr. O'zbek na bundan oldin, na bundan keyin bunchalik erkin yashamagan. Shu qisqa erkinlik davrida milliy madaniyat, tafakkur gurkirab rivojlangan va butun keyingi davrga poydevor bo'lib xizmat qilgan.
2) Ikkinchi Respublika- bolshevikcha tasavvurdagi Узбекская Советская Социалистическая Республика, 1924-1991.
3) Uchinchi Respublika - Islom Karimov va Shavkat Mirziyoyev (va balkim, bulardan keyingi bir necha Falonchiyevlarning) boshqaruv davri. Bu ikkisining boshqaruv usulidagi kichik detallarda farq bo'lishi mumkin, lekin boshqaruv mantig'i o'zgarmagan: davlat (ya'ni, bir hovuch amaldor) - bosh islohotchi deb e’lon qilingan. Jamiyat qarorlarga ta'sir qilishdan mutlaqo chetlashtirilgani, amaldorga nisbatan hech qanday cheklov yoki ta'sir vositasi bo'lmagani uchun aksar hollarda amaldorlarning hokimiyati ulkan suiste'mol va isrofgarchilikka olib kelmoqda.
1991 yildan hozirgacha faqatgina amaldor hukmronligiga rahna solmaydigan, uni cheklab qo'ymaydigan islohotlargagina ruhsat berilgan.
Bu davr ruhini shoir Zavqiy “Zamona kimniki?” she'rida "...davru davron hama joyda hokimu mirzoniki!" misrasi bilan tasvirlagan.
4) To'rtinchi Respublika - hozirgi amaldor-markazli etnik O’zbekistondan inson- va jamiyat-markazli siyosiy Res Publikaga (Jumhur Maslagiga) o’tganimizdagina keladigan haqiqiy yangi O'zbekiston. Qachon bu sodir bo'ladi, Xudo biladi.

Yovuzlikning odatiyligi...

GazetaUZ O'zbekistonda zulm oddatiy holga aylanganini namoyon qiluvchi yaxshi maqola chiqaribdi. Jurnalistlar o'zidan hech narsa qo'shmagan, shunchaki Oliy sud saytidagi sud qarorlaridan namunalar keltirgan.

Zulm repertuaridagi yangiliklardan biri, birinchidan, soqol deb ma'muriy va jinoiy javobgarlikka tortish uchun (to'laligicha, o'zboshimcha) huquqiy asos topilibdi. Bunday asos bo'lib 2023 yilda qabul qilingan, shartli nomi "Jamoat joylarida yuzni to'sib yurishni taqiqlovchi qonun" bo'lmish JK va MJK'ga o'zgartirishlar xizmat qilmoqda.

Endilikda, sud qarorlariga ko'ra, soqol “shaxsini identifikatsiya qilish imkonini bermaydigan” niqob sifatida tavsiflanmoqda va (sudyaning kayfiyatiga qarab) ma'muriy yoki jinoiy javobgarlikka sabab bo'lmoqda.

Birinchidan, “Shaxsini identifikatsiya qilish imkonini bermaydigan” maska, balaklava va hkz niqoblarga taqiq ko'p mamlakatlar qonunchiligida mavjud. Lekin, hech qaysi mamlakatda, bizning qonunimizda bo'lganidek, jamoat joylarida bularga taqiq mavjud emas. Qolgan davlatlarda yuzni berkitishga taqiq faqat namoyish,demonstratsiya va hkz ommaviy yig'ilishlardagina amal qiladi.

Ikkinchidan, hech bir davlatda soqol taqiqlangan "yuzni berkituvchi" niqob sifatida tavsiflanmagan.

Huquqiy yangiliklardan yana biri, odil sudlov O'zbekistonda sudyaning estetik didiga qarab ro'yobga chiqarilar ekan.
Masalan, Jizzahda bir yigit "tartibsiz soqoli uchun" (sud qaroridan iqtibos) deyarli 2 mln jarima to'lagan. Aslida, tartibli/siz soqol bu did masalasi, huquqiy atama emas. Sudyaga tartibli soqol qo'ygan yoki umuman soqolsiz yigitlar yoqishi uning odil sudlovni ro'yobga chiqarishiga halaqit qilishi kerak emas edi.

Xullas, yaqqol aksil-konstitutsiyaviyligi va barcha tamal inson huquqlariga zidligi bilan ajralib turgan qonunlar va "siloviklar" faoliyati bu jamiyatda fasodga sabab bo'lmoqda va aks natija beradi. Eng yomoni, biz chidab bo'lmas huquqiy o'zboshimchalik va zo'ravonlikka ko'nikdik, buni tabiiy bir jarayon deb qabul qilyapmiz.

Biroq, huquqiy o'zboshimchalik va zulm bu tarzda davom etaversa, "soqolga tig' tekkizgani uchun" 15 darra beriladigan davrlarga tezda kelishimiz ham hech gap emas.

"Biz quyidagi haqiqatlarni o'z-o'zidan ayyon ekanligini e’tirof etamiz: barcha insonlar teng yaratilganligini, ularga Yaratuvchisi tomonidan ba’zi daxlsiz huquqlar berilganini, bularga, jumladan, hayot, erkinlik va baxtga sazovor bo’lish huquqi kirishini qabul qilamiz. Bu huquqlarni ta’minlash uchun odamlar o‘rtasida hukumatlar tashkil etilgan; hukumatlarning mashruligi fuqarolarning roziligiga bog’liqdir."

Tarixdagi eng qudratli va olamshumul g'oyalardan ba'zilari AQSh Mustaqillik Deklaratsiyasida (1776) e'tirof etilgan. 250 yil o'tib ham bu "o'z-o'zidan ayyon haqiqatlar" inqilobiy jaranglaydi.

Fuqarolarning roziligiga tayanmagan hukumatlar esa bir oila yoki bir guruh shaxslarning diktaturasidir.

Islom Sivilizatsiyasi markaziga rahbarlikka media bo'yicha mutaxassis tayyinlanibdi. Bu, "elitamiz" Islomga nisbatan o'z nuqtai qarashini uzil-kesil shakllantirib, aniqlashtirib olganini anglatadi.

Islomga O'zbekistonda kechayotgan ijtimoiy-siyosiy jarayonlarda muayyan rol o'ynashi mumkin bo'lgan tirik ta'limot emas, ustiga naftalin sepilgan muzey eksponati sifatida qaralmoqda. Muzey artifaktini Parij va Italiyaning galereyalarida eng maqbul usulda media va marketing bo'yicha mutaxassis taqdim qiloladi, ahli ilm emas.

Ya'ni, 2016 yildan keyin kuzatilgan dindorlar bilan o'ynashish davri tugab, uzil-kesil Karimovning diniy sohadagi siyosatiga qaytildi, shu ma'qul deb topildi. Bu yondashuv qisqa muddatda "tepadagilarga" rohat va xavfsizlik hissini berar, lekin uzoq muddatda ham jamiyatga, ham davlatchilikka ziyon keltiradi.
Biroq... qirol Lui XV aytganidek, "mendan keyin olamni suv bosmaydimi".

Ikkita mergan Pushkinga qo'yilgan haykalni oldidan o'tib ketayotib,biri ikkinchisiga aytayotganmish:
"Qara, qanday nohaqlik. Duelda nishonga Dantes urgan, haykalni esa Pushkinga qo'yishibdi".

Yurtimizda yangi haykallar ochilsa, shu anekdot esimga tushib ketaveradi.

Nishonni urganlar, ya'ni zamonaviy o'zbek millatining g'oyaviy "doyalari" jadidlar, hususan, Abdurauf Fitrat va Fayzulla Ho'jayevlar bo'lgan. Lekin haykalni Sovet davri odamlariga (Sharof Rashidov, Botir Zokirov va hkz)ga qo'yishyapti.

Aslida, bu tanlovda ham muayyan mantiq bor. Birini ko'tarib, ikkinchisini umuman eslamaslikka harakat qilish ko'p narsadan dalolat beradi.

Musulmon modernist ziyolilarining harakati bo'lmish "Jadidlar" bilan timsoli Sharof Rashidov yoki Botir Zokirov bo'lgan "yangi sovet odami" diskursi ortida fundamental ravishda farqli ikki dunyoqarash va o'zbek millatining tarixi, buguni va kelajagi haqidagi farqli tasavvur yotibdi.

Jadidlarni o'zbek millatini o'z an'analariga va ruhiyatiga mos holda Zamonaviylikni (Modernityni) paypaslab topish, unga moslashishning milliy harakati deb olsak, Sharof Rashidov (va eski ziyolilalarni qirgandan so'ng kechagi dehqonlardan sun'iy yaratilgan "yangi sovet ziyolilari") bizga rus bolsheviklari orqali tayyor holda kirib kelgan yevropacha Modernity'ni aks etadi.

1920-30 yillar bir-biriga raqobatda bo’lgan bu ikki Zamonaviylik (Modernity) loyihasini o'rtasidagi kurash davri bo'lgan va bu kurashda Bolsheviklar yutib chiqqan edi. Lekin 90-yillarga kelib, ham G'arbiy liberal kapitalism, ham Sovet sotsializmi ko'rinishidagi Yevropacha Modernity yevropalik bo'lmagan jamiyatlarga to'g'ri kelmasligi ayyon bo'ldi. Olimlar "Zamonaviylik" faqat Yevropacha emas, turli ko'rinishda bo'lishi mumkinligi haqida gapirayapti (multiple modernities).

Qaysidir ma'noda, kalendarda 2017 yil bo'lsa ham, o'zbek millati uchun ko'chada yana 1917 yil. Yana, yo'l qidirish, tanlash majburiyati oldida turibmiz.

Lekin ayrim mafkurachilarimiz tarixdan saboq olish, voqelik bilan hisoblashish o'rniga, o'zini diskreditatsiya qilgan tayyor (neo-sovet) modellarni bizga suqishdan voz kecholmayapti.

Bunga ikki sabab bor. Birinchisi, ularning o'zi "yangi sovet ziyolisi" bo'lgani va muqobil dunyoqarash haqidagi tasavvurga ega emasligi. Ikkinchisi esa, rus neo-imperial doiralarning "evraziystvo, russkiy mir" kabi neo-sovet g'oyalar orqali O'zbekistonni yana Rossiya orbitasiga tortilishi.

Q.s. Kommunist Partiyasining birinchi kotibi Sharof Rashidov 1962 yil 25 yanvarda O‘zbekiston ziyolilarining 3- qurultoyida shunday degan edi:
“Bazi kishilar shaxsga qarshi kurash bilan birga jadidchilik va uning g‘oyasini ham himoya qilmoqni istaydilar. Biz bunga xayrixohlik ko‘rsata olmaymiz va yo‘l ham qo‘ymaymiz.”
Shaxsga sig‘inish vaqtida bazi bir jadidchilar va bularga yaqin bo‘lgan o‘qituvchilar, yozuvchilar va jurnalistlar tazyiq ostida qoldirilgan edi. Keyingi vaqtlarda bular oqlandi. Lekin teskarichi va aksilinqilobchi bo‘lgan jadidchilik oqlanmadi. Pan- Islomchilik va Pan-Turkchilik jadidchilikning asosiy g‘oyasi edi. Sovet hokimiyatiga qarshi kurashgan bosmachilik harakati mana shu jadidchilar, pan- islomchilar va pan-turkchilar tarafidan muhofaza etilgan edi. Kimki jadidchilikni himoya etish harakatida bo‘lsa, u dushmanni himoya etadi.” [Pravda Vostoka, 26. 2. 1962 yil]

P.s. Eski post.

Kuratorlardan tushurilgan mujdaga ko'ra, so'z erkingli reytinglarida Mirziyoyev hokimiyatga kelgan 2016-yildan buyon eng past ko‘rsatkichga asosiy uch sabab:
1) Berilgan erkinlikni sui'stemol qilgan blogerlar.
2) Berilgan erkinlikdan unumli foydalanmayotgan, o'zini senzuralayotgan qo'rqoq jurnalistlar.
3) Berilgan erkinliklarni tushunmagan johil xalq.

Rafik esa, doimgidek., "соувсем неуиновен".

Maʼruf Karxiy aytgan ekan: "Alloh qaysi bandasiga yaxshilikni xohlasa, unga amal eshigini ochib, jadal eshigini yopib qo‘yadi. Bordiyu bandaga yomonlikni iroda qilgan bo‘lsa, uning yuziga amal eshigini yopib, jadal eshigini ochib beradi".

Jadal bu – mujodala va tortishuvni anglatadi.

FB, Twitter va hokazo ijtimoiy tarmoqlardan foydalanayotganda eslab turish lozim bo'lgan hikmat ekan.