Тән сұлулығы — сыртқы көз арбар көрініс.
Жан сұлулығы — бұл әйелдің ішкі дүниесі, сезім шынайылығы, мінез байлығы, пейіл кеңдігі, ар атдында адалдығы.
Тән сұлулығы — теңіз бетіндегі көпіршігі мол толқын.
Жан сұлулығы — бұл тереңдегі ағын.
Екеуі екі басқа дүние.
Осы екі қасиет бір адамның басында ұштасса, ғұмыр бойы айналасын нұрға бөлеп өтер еді.

Матайқызы Ділдә Тасмағамбеткеліні
"Айналайындарым менің..."

https://t.me/kitap_uzindisi

АЙНАЛАЙЫН, Әйтеке атаңның мінез жайында мына бір нақытын жадыңа ұсташы.
«...Ақыл мен мінез — бірге туған егіз. Ақыл — тамыр, мінез — жапырақ. Жаман мінез — ақылсызға берген Жаратқанның жазасы. Дән піскенде сабағы төмен иілер, жаман адамға жат бітсе, мұрнын көкке шүйірер. Жақсы адамның серігі, әмәндә, ақыл, қанағат, әдеп, төзім, сабыр, үміт, бірлік, татулық. Ер жігітке төзім — тірек, сабыр — қамат, ақыл — әл—ауқат, бата — мұра, әдеп — сән, ақиқат — ем, үміт — көңіл азығы. Осыны білмегенді үлкендер жүгенсіз дейді. Жүгенсіз кісіден, жетекке ерген хайуан артық...».

Матайқызы Ділдә Тасмағамбеткеліні
"Айналайындарым менің..."

АЙНАЛАЙЫН, қонақтың да арнайы қонақ, құдайы қонақ, қыдырма қонақ, қызғыма қонақ деген төрт түрі болады.

Арнайы қонағың — алыстан ат терлетіп келген жақын туыс, нағашы, жиен, құда, жекжат, сыйласқан дос—жолдастарың.
Бұл — нағыз сыйлы қонағың.

Құдайы қонағың — өзің танымайтын, білмейтін алыс шалғайдан жолаушылап жүріп, ат басын тірей қалғандар.
Бұл — нағыз сауап қонағың.

Қыдырма қонағың — ерігіп, үй—үйді, ауыл—ауылды кезіп, сөз аңдып, өсек теріп, қымыз ішіп, ет жеп жүрген сандалма.
Бұл — нағыз далбаса қонағың.

Қылғыма қонағың — кімнің түтіні түзу ұшса, соның үйін торып, ас піскенде пайда болатын, қарны тойған соң басы ауған жаққа лаға беретін көлденең көк атты.
Бұл — нағыз сұғанақ қонағың.

Матайқызы Ділдә Тасмағамбеткеліні
"Айналайындарым менің..."

Шаңырақтың тұтқасы қашан да үйдің отағасы. Сыртқы шаруа, алуан міндет, ауыр жүк әрдайым соған түседі. Азаматың арты, өз ортасында сыйлы, арзанды көріп азбайтын, қызылды көріп тозбайтын дәтіне берік, мінезі ұстамды, жігері мұқалмас төзімді болып келсе, жанып тұрған бағың.
Жұбайың — сол отаудың бүтіншісі, барыңды баптайтын, жоғыңды сатпайтын, пейілі кең, жаны жайсаң, ағайын—тумаға мейірімді келсе, шамшырағың.
Мұндай тату да келісті жанұялы жұп қартая келе бірі — әкесі, екіншісі — шешесі іспетті болып кететін көрінеді.
Ал, еріңнің жапырып іс істер қайраты жоқ, өзіндік тұрақты пікірі кем, босмойын, мінезі шырт етпе, көңілі түссе азаншып, қарны ашса қазаншыл біреу болса — ғұмырлық азабың.
Әйелің — ерні жыбырлап аузы толған сөз, салдыр—салақ, ұстағаны күлді—кемеш, тұтқаны жыртық—жырым, оңбайтын олақ, етегінің бір ұшын ышкырына қыстырып алып, ертеңді—кеш айналасын өсекпен өртеп жүрсе — өмірлік тозағың.

Матайқызы Ділдә Тасмағамбеткеліні
"Айналайындарым менің..."

Билiк сайлау атаулыдан қорқады. Әкім сайлауынан да, Парламент сайлауынан да, мәслихат сайлауынан да қорқады. Конституцияның кеудесiне демократия демін салудан қорқады. Үш адамның басы қосылған топтан қорқады. Оппозициядан зәресі қалмай қорқады. Буштан қорқады. Путиннен үркеді. Қытайдан шошиды. Күнін әрең көріп жүрген өзбек-акадан жасқанады. Ол Қазақтан ғана қорықпайды. Қазақтың шыдамды көмпістігін, кешірімшілдігін ездік, ынжықтық деп санайды. Оның шыдамы біткенде шарт сынатын мінезінің бар екенін қаперіне алар емес. Қорқытатын да, қорғайтын да қуатты қалқан жуас қазақ екенін ұмытқан. Біздің билiк «Үйде батыр, жауға жоқ, үйде шешен дауға жоқ».

Амангелді Керімтаев "Жиған-Терген"

Қазақстанның белгiлi бiр қоғам қайраткерiнiң пiкiрi бойынша: “Оппозициялық ортаны қалыптастырған елiмiздегi билiк жүйесiнiң Жабық Акционерлiк Қоғамға айналып кеткенi. Оны көпке ортақ ашық қоғамға айналдырмауды билiк битiн салып қорғайды. Алпыс айлалы кедергi қойылған. Оны бұзу Қытай қорғанын алудан қиын. ЖАҚтың акциялары iрiктелген таңдаулы топтың қолында. Бас пакет ЖАҚтың Бас акционерiнiң уысында. Жабық қоғамның есiк-терезесi де басқаларға жабық. Тас қапас. Тiптi сәуле де түспейдi, ауа да кiрмейдi. Мелшиген меңiреулiк орнаған. Мезгiлсiз жақ ашуға болмайды. Көнбегеннiң мойны үзiледi. Әдетте ондай мекеннiң тұрғындарында iштей болса да наразылықтың шоғы қоздай бастайды. Келе-келе мылқау наразылыққа үн бiтiп, күн шуағын көргiсi, таза ауаны жұтқысы келетiнiн айтуға кiрiседi. Әрине мұндай батылдық жабық қоғамның басшыларына ұнамайды. Талапқа табу салынады да наразылық отына май құйылады. Сонымен Жабық Қоғамның жаңа заман талаптарына сәйкес өмiр сүруге икемiнiң жоқ екенiн сол Қоғамның кейбiр өз мүшелерi бiлдiредi. Қазақстанның соңғы он шақты жылдардағы оппозициялық ой-пiкiрi жоғарғы билiктiң қойнауында қалыптасатын ерекшелiк пайда болды. Өзге емес билiктiң өзi оппозициялық қайраткерлердiң қалыптасуына “қолайлы” жағдай жасап берiп отыр”.

Амангелді Керімтаев "Жиған-Терген"

Ағылшындар: “Менi бiр рет алдаған адамның өзiне ұят. Егер мен өзiмдi алдаған адамға екiншi рет алдансам, онда өзiме ұят”-дейдi екен.

Амангелді Керімтаев "Жиған-Терген"

Сен қандай адамды жақсы адам дер едiң? Көп қазақтың түсiнiгiнде басқаға зияны жоқ адамды жақсы адам дейдi. Бұл түсiнiктiң төркiнiне тереңірек үңiлсек, оның қате тұжырым екенiне көз жеткiзу қиын емес. Ешбір жанға зияны жоқ адамды жақсылардың қатарына жатқызу жақсыларға жасалған қиянат деп ойламайсың ба? Жақсы адам деп, өзiне де, өзгеге де, солар арқылы қоғамға пайда тигiзетiн әдiл, адал адамды атаған дұрыс.

Амангелді Керімтаев "Жиған-Терген"

https://t.me/kitap_uzindisi

Қымызды кім ішпейді, қызға кім қырындамайды? Қырындады екен деп кез келген ортада қылымси қалу қыздың соры.
Жер—жерде жезөкшелiк өршіп барады. Себебін сұрасаң, жұмыссыздыққа саяды. Бұл — қате ұғым. Абыройын сатып тамақ асырағанша, көшеге шығып қара су сат — сол зейнет. Бұл дерт асқына берсе, ұлттың болашағына төнген қатер. Ұтымыздың келешегі — бүгінгі қыз—келіншектердің қолында тұр. Қай ұрпақ қағанақты жарып шықпай, қара жерді тесіп шықты дейсің.
Жақсы ұл — жақсы махаббатан туады.
Махаббатын әр көшеде үлестіріп жүргендердің етегінен ел тізгінін ұстар бала туар ма?
Күріш азса күрмек болады, әйел азса жүрдек болады.
Сенің ұятың — иісі қазағыңның намысы.

Матайқызы Ділдә Тасмағамбеткеліні
"Айналайындарым менің..."

https://t.me/kitap_uzindisi

Кітап үзіндісі:
Жаңа заманның мағынасын біздің ішімізде теріс түсініп жүргендер бар. «Мен – коммунист. Маған қазағы да, орысы да бәрі — бір» — деушілер табылады. Бірақ бұл секілді сөзді айтушылар – орысқа да, қазаққа да пайдасыз адам болып шығады.

© Смағұл Сәдуақасұлы

"Алаш айтқан асыл сөз" кітабынан үзінді

Ұлттың тілі – сол ұлттың жаны, жан дүниесі. Ол жүректі соқтыртып тұрған қан тамыры сияқты. Егер де қан тамыры жабылып қалса, жүрек те соғуын тоқтатпай ма?!

© Мұхтар Əуезов

"Алаш айтқан асыл сөз" кітабынан үзінді

Көп балалы бір үй өртеніп жатыпты. Әлгі өрттің үстінен ұшқан қарақұс: — «Ертеңгі күні балалары аман қалса, маған маза бермес. Ұямды бұзып, тұқымымды құртар, одан да тамтығы қатмай жанып кетсін», — деп тұмсығына қысқан бір тал шөпті әлгі өрттің үстіне тастайды.
Қарақұстың соңынан айыр құйрық қарлығаш ұшып келе жатады. Лаулап жанған үйді көріп: — «Алла, айналайындар—ай, менің балапандарым секілді сары үрпек балалары шырылдап қалған екен. Балапандарым қанаттанып ұшқанша үйін жықпай, көшпей отыратын мейірімді жандар еді. Отты сөндірейін», — деп аузындағы бір тамшы суды тамызады.
Қарақұстың тастаған бір тат шөбiнен ол үй одан әрі өртене түскен жоқ, қарлығаш тамызған бір тамшы судан əрине өше қалған жоқ. Әңгіме көңілде, пейілде, ниетте ғой...

Матайқызы Ділдә Тасмағамбеткеліні
"Айналайындарым менің..."

https://t.me/kitap_uzindisi

Білім мен байлықтың қайсысын таңдарын білмей жол айрығында тұрған жасөспірім бір ғұламаға келіп, ақыл сұраған екен. Сонда ғұлама білімнің артықтығын он түрлі дәлелмен бейнелепті. Құлақ түрші, балаларым.

Біріншіден, білім бұл пайғамбардан қалған мирас, ал байлық бақылдардан қалған мұра.

Екіншіден, білім сені бағады, ал байлықты сен бағасың.

Үшіншіден, білім досыңды көбейтеді, ал байлық дұшпаныңды арттырады.

Төртіншіден, білім іздеген сайын көбейе, молая береді, жұмсағанмен азаймайды, ал байлық жұмсасаң азаяды, кемиді, жойылады.

Бесіншіден, білімді ұрыдан қорғаудың қажеті жоқ, ал мал—мүлікті, дүниені, жиған—терген байлықты ұрылардан күнде қорғайсың.

Алтыншыдан, білімің көп болса, ел сені құрмет тұтады, ал байлығың мол болса қызғанады.

Жетіншіден, білімге есеп—қисап жүргізбейсің, ал байлығыңды күнде есептеп отыруың кажет.

Сегізіншіден, білім қаншама көп болғанымен іріп—шіріп бүлінбейді, ал байлық бір жұттық — өледі, жоғалады.

Тоғызыншыдан, бiлiм жан дүниеңді байытады, ал байлық қиялыңды, көзқарасыңды шектейді, тура жолдан тайдырады.

Оныншыдан, білімді адам мәдениетті, әдепті, адамгершілікті болады, ал байлығы мол адам мақтанады, әркімге астамшылық көрсетеді.

Таразының қай басы ауыр тартқанын өздерің бағамдай жатарсыңдар...

Матайқызы Ділдә Тасмағамбеткеліні
"Айналайындарым менің..."

Бір баласы бардың шығар—шықпас жаны бар.
Екі баласы бардың болар—болмас халі бар,
Үш баласы бардың үш рулы елде малы бар,
Төрт баласы бардың төрт құбыласы тең болар.
Бес баласы бардың ешкімге дес бермейтін жөні бар, — деген.

Матайқызы Ділдә Тасмағамбеткеліні
"Айналайындарым менің..."

«Артына ала шаң еріткен ұлы бәйгелерде бас жүлдені бермейтін бір тұлпар батпаққа батып жатыр екен», — дейді халық даналығы.
Жанына дүйім халық жиналыпты. Шу—шулейдi, сауырға ұрады, бастан сүйрейді. Дәрмен жоқ. Керісінше, қайран тұлпар суырма батпаққа одан әрмен бата түседі. Сәске болды, қызыл бояуын ертіп іңір жақындады. Ел дағдарып, ақылман бір қарияға осылай да осылай деп ат шаптырады. Сонда жеделдетіп жеткен ақылман айтты дейді:
— Ей, халқым, тұлпарды қамшылап сендерге не болған? Ол оған намыс емес пе? Қайта одан сайын батпаққа бата түседі. Мұны құтқарудың жалғыз—ақ жолы қалды. Қазір үйір—үйір жылқыны қиқу сап жанынан қуып өтіңдер. Бұл деген аруақты ат қой. Сонда ғана өзін—өзі шығарар, — депті. Өңшең қыл құйрықты қасынан даланы дүбірге бөлеп шапқанда әлгі тұлпар шыңғырып кісінеп қап, басын ғана қылтитып қойған батпақтан атып шықты, — дейді.
Кейде замананың батпағына батып қалатын даламның арыс ұлдары—ай, бір—біріңді қиқу сап осылай демеп жүрсеңдерші...

Матайқызы Ділдә Тасмағамбеткеліні
"Айналайындарым менің..."

1. Жеті қат көкке жататындар: Ай, Меркурий, Шолпан, Күн, Қызыл жұлдыз (Марс), Юпитер, Сатурн.
2. Жеті ғалам: Күншығыс, күнбатыс, түстік, терістік, аспан — жоғары ғалам, жер — орта ғалам, жер асты — төменгі ғалам.
3. Жеті ғашық: Ләйлі—Мәжнүн, Жүсіп—Злиха, Фархат—Шырын, Сейпіл—Мәлік—Жамат, Таһир—Зухра, Қозы Көрпеш—Баян сұлу, Бозжігіт—Ануаз.
4. Жеті мүше: Бас, екі қол, екі аяқ, кеуде, іш.
5. Жеті жұт: Зілзала, соғыс, өрт, сел, қyаңшылық, індет, ақ қар—көк мұз.
6. Жеті амал: Күннің тоқырауы, қарашаның қайтуы, үркердің батуы, мұздың қатуы, киіктің матауы, тоқсанның кіруі, айдың тоғамы.
7. Жеті қазына — жүйрік ат, қаққыш тазы, алғыр қыран, түзу мылтық, қарақазан, алмас кездік, шаңырақ. Бабадан қалған бағзы сырды ұмыта көрмеңдер...

Матайқызы Ділдә Тасмағамбеткеліні
"Айналайындарым менің..."

https://t.me/kitap_uzindisi

АЙНАЛАЙЫН, келін түсіру әр шаңырақ үшін үлкен мәртебе.
«Жақсы үйге түскен келін — келін, жаман үйге түскен келін — келсат» дейді бұрынғылар.
Жақсы үй деген не? Есіктен имене аттаған ұлыңның ақ жұмыртқадай қосағын бауырыңа тартып, өзімсініп сөйлеп, білгенін асырып, білмегенін жасырып, үй ұстауды, тамақ пісіруді, кір жууды, қонақ күтуді, бала тәрбиелеуді рет—ретімен санасына сіңіріп аналық махаббатыңа бөлесең — өз балаңнан кем емес. Сырласыңа, қиналғанда мұңдасыңа айналады. Бұл — келін.
Ғұмыр бойы сені ойлап өтеді.
Ал, босаға аттаған күннен бастап ысқырынып, құйған — шәйі, істеген — ісін, киген — киімін, жүріс—тұрысын жаратпай, қабағыңмен жасқап, «Албастының апасы құсамай, тұршы былай» — деп жұрт көзінше ұялтып, балаңа айдап салып, көршілерге жамандап жатсаң — бұл келсап.

Матайқызы Ділдә Тасмағамбеткеліні "Айналайындарым менің..."

https://t.me/kitap_uzindisi

АЙНАЛАЙЫН, мінездің адамына қарай алуан түрі бар.
Бесік пен көрдің, есік пен тердің арасында пенде шіркін кіммен кездеспейді, дәмдес, сапарлас болмайды, қаншама мінезбен жолықпайды десеңізші!

Жақсының жүзі жақсы жарқылдаған,
Жақсыда еш сыр қалмас айтылмаған.
Сұңқарга жұмыртқасын шайқапсаң да,
Қарғадан қарға туар қарқылдаған.

Осы бір шумақ өлеңнің өзінде талай—талай сыр жатыр. Көгентүп кенелер адамның келбетіне, бас қондырысына, көзіне, сөзіне, дене бітіміне қарап мінезін таныған, баға берген.

Жібектей есілген мінез — үй—ішіне, айналасына жұғымды, қайырымды, мейірімді, үлкенді—құрметтеп, кішіні—ізеттеп, кісі бетіне жет болып тимей тұратын кішіпейіл адамға тән.

Тентек — ұрыншақ, періншек, көп нәрсенің байыбына бармай, барса да ақырын тоспай айтып тастайтын, қағу көрмей өскен, тыюсыз, әлі жеткенді ұрып жіберуден тайынбайтын адам. Халық кейде біреулерді «ақылды тентек қой» деп те жатады.

Дөкір — сезімі аз, өзіне сенімі мол, көп сөзге жоқ дүңк етпе, обал—сауаппен санаса бермейтін, тоңмойын, тамырық адамға тән.

Кесір — жөн істі теріске балап, өз пікірімен ғана есептесіп, әр сөзге кесірленіп, қитығып, атдағанға көнбейтін, айдағанға жүрмейтін адамға тән.

Кербез — бойын түзеп, баптанып, кез келген ортада әсем көрінгенсіп, жақсыны—киіп, жылтырақты—жиып, сөйлеген сөзі, істеген ісі ішіңді пыстыратын адамға тән.

Паң — тал бойына кісі баласын шақ тұтпай, тең санамай астамсып қарайтын күпірлігі көп адамға тән. Әкесі Сағынайға әйгілі ас беретін паң Нұрмағамбет сәлем берген кісіге аяғын ұсынатын болған.

Мақтаншақ — жел сезге әуес, жоғын бардай, түйірін—нардай ғып көрсетіп, болмасты—болдырып, оңбасты—оңдырып, ауызбен қырман толтырып, жақсы атансам деген адамға тән.

Ерке — сөзінен де, ісінен де еркіндіктің, ойнақылықтың, уайымсыздықтың лебі есіп тұратын адамға тән.

Тура мінез — қара қылды қақ жарып бұлтақсыз сөйлейтін, шыншыл, тәуекетшіл, қиянат, өсекаяңға жаны қас адамға тән.

Шапшаңшыл — ыстылай қауып айтып қалатын, асығыстау іс тындыратын, төзiмi аздау; тыпырлап қалған тынымсыз адамға тән.

Матайқызы Ділдә Тасмағамбеткеліні
"Айналайындарым менің..."