#Архив_сүўретлер
*Район орайындағы Мәденият үйи жана талантлы қосықшылар менен толыспақта.
Сүўретте жас ҳәўескер қосық айтыўшылар Айша Әдилова ҳәм Г.Әлиевалар.

А.Ли түсирген сүўрет.

Мақаладан. 1975-жыл*

Каналға ағза болыў: ?https://t.me/RRAO_KRB

#Китаплар

*Қалбай Халмуратов. Қарақалпақстанға мийнети сиңген мүғәллим

«Қылкөпир» ҳүжжетли повести
Биринши бөлим.
Даўамы. Басы жоқарғы бетлерде

Қазақлар менен қарақалпақларда ҳәр бир жигит кеминде жети атасының ким болғанын билиўи шәрт екенлиги айрықша атап көрсетилер еди. Соған байланыслы басқалар қатары мен де уялып қалғанымды еле умытпайман. Өйткени санап қарасам, көптен берли изертлеп жүргениме қарамастан усы ўақытқа дейин билетуғынларым еле жети атаға жетпей атыр екен. Арамызда ҳәтте үш атасын ғана билетуғын жигитлерде бар екен. Олардан мениң тағы бир артықмашлығым, халқымыздың тарийхы ҳаққында көбирек мағлыўматлар билетуғынлығым болды.
Арамызда меннен басқа тарийхқа қызығатуғын адам болмағанлығы себепли өткер әсирлерде болған ўақыялар ҳаққында әңгимелер айтып бериўге туўры келер еди.
Тарийхқа бағышланған дәслепки әңгимем қарақалпақ халқының тарийхы ҳаққында болды.
Халқымыздың тарийхына тереңирек нәзер салып қарасақ, - деп басладым мен биринши әңгимемди. Қарақалпақлар түрк тиллес халықлардың қатарына киреди. Бизиң аййемги ата-бабаларымыз Туран ойпаты, Хорезм жеринде, Арал теңизиниң қубласында, Әмиўдарья ҳәм Сырдарья жағаларында кѳшпели, ярым көшпели турмыста жасаған. Олардың дәслепки атлары сак, массагет қәўимлери деп аталады. Бул қәўимлер дийханшылық, мал шарўашылығы, балықшылық ҳәм аңшылық кәсиплери менен шуғылланған. Массагетлер қарақалпақлардың негизги ата-теги усылар аўызбиршиликли, жаўынгер адамлар болған. Массагетлердиң ҳаял патшасы Тумарис басқыншы Иран патшасы Кирдиң әскерлери бастырып киргенде оларға қыйрата соққы берип, душпанлар үстинен үлкен тарыйхый жеңиске ерискен. Солай етип, массагетлер өзлериниң елин, жерин сырт ел басқыншыларынан бир неше рет қаҳарманларша қорғап қалған. Сол себебли болса керек, қарақалпақлардың «Қырық қыз» ҳәм басқа дәстанларында батырлар ҳәмме ўақыт сыртқы душпанлар менен урысып, қаҳарманлық көрсетеди. Халық оларды аса қүдиретли, кәраматлы адамлар етип тәрийиплейди.
Бирақ душпанның бәри ҳалсиз бола береме? «Күш атасын тыңламас» дегендей бир гезлери сыртқы жаўлар басым келип, массагетлер де жеңилип, турынтай тусына, палапан басына кеткен заманлар да болған.
Мысал ушын айтатуғын болсақ, массагетлер шама менен X-XI-әсирлерде душпанлары күн бермегеннен кейин қашып, Арқа Кавказ, Қырым, Украина, Волга, Едил, Орал, Жайық дарьяларының бойларына қарай көшип, шожып жүрген. Бул дәўирде қарақалпақ халқының негизин дүзген көп ғана қәўимлердиң тап Орал таўынан баслап, Қаратеңизге дейинги кеңисликлерди ийелегенлиги тарийхтан мәлим. Соның менен бирге олардың бир топары Арал бойларында да жасап қалғанлығы белгили. 1221-жылы бул жердеги қәўимлерди Шынғызханның ләшкерлери шаўып, қырып-жойып, қоймағаннан соң жоқарыда аты аталған туўысқанларын излеп булар да солай қарай қоныс өзгертиўге мәжбур болған. Бул дәўирлерде печенеглер, қара бөриклилер деген атамалар пайда болған.
Ал оннан соңғы әсирлерде ҳәзирги қарақалпақ халқы деп атанып жүрген халықтың биразы Алтын Ордадағы Ноғайлар бирлеспесиниң қурамына кирипти. XIII-XV әсирлерде болса Едил Жайық бойларында көшип-қонып жүрген қыпшақлар бирлеспесиниң қурамына қосылыпты. Соңын ала тағы қоныс өзгертип, Сырдарья бойларына көшиўге мәжбүр болыпты. Бул ХV-XVI әсирлерге туўры келеди.
Даўамы кейинги бетлерде…*

Каналға ағза болыў: ?https://t.me/RRAO_KRB

#Китаплар

*Қалбай Халмуратов. Қарақалпақстанға мийнети сиңген мүғәллим

«Қылкөпир» ҳүжжетли повести
Биринши бөлим.
Даўамы. Басы жоқарғы бетлерде
Усылай етип қайғылы қосық айтып, уўайым шегип, Тақыятас түрмесинде 26 күн жатқан екенмен. Сол ўақыт ишинде ҳеш ким менен ушырасыўға рухсат етилмеди.
Ал бир күни, яғный 1977-жылдың 14-октябрь күни мени Нөкистеги үлкен түрмехананың 47-бѳлмесине әкелип қамады. Бул камерада меннен бурын тоғыз адам жатырған екен. Мен оныншы болдым. Булардың арасында Кегейлиден мен таныйтуғын үш адам бар екен. Олар Хожабай, Жумамурат ҳәм Жумабайлар еди. Бул камераның айырмашылығы – бир темир кәт пенен екинши темир кәтти кепсерлеп, еки этаж етип қойған екен. Кәтлердиң астындағысында бир адам, үстиндегисинде екинши адам жатады. Тақыятастағыдан артықмашылығы – ыссы аўқат, шай береди екен. Ал жаман жери – жаңағы он адамның бәри сол камераның ишиндеги шелекке майданлайды екен… Илаж қанша жата бердик.
Он адам бир тар бөлмеге жыйналған, оның үстине ҳәммеси бийталап, ўақыт көп – бундай жағдайдағы ең аўыр нәрсе сол бос ўақытты өткериў болады екен. Әлбетте ҳәр кимниң өз тәшўиши, уўайым қайғысы жеткиликли. Бирақ адам қашанғы қайғыра бериўи, қашанғы сары уўайымға берилип, ойлана бериўи мүмкин?
Усындай жағдайда жәрдемге келетуғын ең биринши нәрсе – сөз аңгиме болады екен. Қандай себеп пенен болсада турмыстан дәкки жеген адам жүрегиндеги дәртин биреўге айтыў арқалы, сөйлесиў, айтысып тартысыў арқалы жеңиллетеди екен. Олай деўиме себеп, Тақыятаста бир өжиреде бир өзим жатып өткерген күнлериме қарағанда бул камерадағы ҳәр бир күнги ўақытым әдеўир жеңил өте баслады.
Бул жердеги ең көп сөз болатуғын мәселе, кимниң қандай жынаятта гүманланып, яки айыпланып қамалып атырғаны, қайсы қылмыс ушын қайсы статья бойынша қандай мүддетке қамақ жазасы берилетуғыны, яғный Нызам ҳаққында екен. Соның менен нызамлардың орынланыўы, мәмлекеттеги әдалатлылық пенен әдалатсызлық, инсап ҳәм инсапсызлық бойынша да айтыс-тартыс көп болады екен. Бирақ бир қолайсыз сезилгени, ҳәмме өзин ақлап, басқа биреўлерди қаралайды. Қулласы ҳеш ким өзин шын мәнисинде гүнәкар есаплағысы келмейди екен. Соның ушын мен оларға өзимниң қамалыўыма байланыслы жай-жағдайды ашық айтқаным жоқ. Тек жала менен гүманланып, тергеў, тексериўде жатырғанымды ғана үстиртин ескертип қойдым.
Көпшилик адамлардың басы қосылған жыйынлар сыяқлы бул жерде де халықлардың бир-биринен айырмашылығы, қайсы халықтың үлкен яки киши екенлиги, қайсы халықтың қашан пайда болғанлығы ҳәм не ушын қазақ яки қарақалпақ болып аталғанлығы туўралы пикир алысыў көбирек қайталанып турды.

Даўамы кейинги бетлерде…*

Каналға ағза болыў: ?https://t.me/RRAO_KRB

#Pikir_etiń

*Бул дуньяда кәмбағал болып туўылсаң, бул сениң айыбың емес.
Бирақ кәмбағал болып кетсең, бул сениң айыбың.

Жуўмақ: Қайғылы өтмишиңди ҳеш қашан өзгерттире алмайсаң, бирақ келешегиңди қалай қурыў сениң қолыңда.*

Каналға ағза болыў: ?https://t.me/RRAO_KRB

#Китаплар
*Қалбай Халмуратов. Қарақалпақстанға мийнети сиңген мүғәллим

«Қылкөпир» ҳүжжетли повести
Биринши бөлим.
Даўамы. Басы жоқарғы бетлерде

…Мениң иркиўханадағы бүгинги ойларым усы мәселе әтирапында болды. Салқын цемент полда барымды төсенип, қунысып жатып, ҳәзирги аўҳалым ҳаққында қосық жазғым келгени басқаларға күлкили көринетуғын шығар. Себеби мен бул дүньяға шығып, қосық жазып көрген адам емеспен. Газеталарға мақалалар жазып шығарғаным болмаса «жазыўшылықтан» бийхабарман-ғой. «Куйгеннен күй шығады» деген усы шығар. Бирден қосық жазғым келип кетти. Бирақ я қәлем, я қағаз жоқ. Ойлана-ойлана қосыққа усаған бираз қатарларды ишимнен гүбирленип айта басладым. Оларды қайталай бергеним соншелли барлығы ядымда қалды. Мине сол қосықларымнан айырым шуўмақлар:

Егер биреў маған сораў бергенде,
«Бас қатты ма, тас қатты ма» дегенде.
Барлығында салыстырып көргенде,
Тастан гөре басты қатты дер едим.

Мың тоғыз жүз жетпис жетинши жылда,
Он тоғызыншы күни, сентябрь айында,
Тақыятастың тюрмесине қамады,
Күн батып қараңғы түскен ўағында.

Мустапаев көп сораўлар сорады.
Иркиў ушын сөзден торлар торлады.
Азап берип, шийрин жанды қыйнады,
Не бир күнлер бастан өтти яранлар.

Әрман еттим бир көриўге баланы,
Бала түўе көре алмай даланы.
Көременбе қоңсы-қоба, жораны?
Не бир күнлер бастан өтти яранлар.

Сақал, шашлар өсип кетти бир талай,
Аўҳалымыз қыйын болды, бул қалай?
Мөминлерин аяғайда бир қудай!
Не бир күнлер бастан өтти яранлар.

Саў-саламат бул түрмеден шыққайман,
Душпанларды гөрлерине тыққайман,
Ойнап-күлип семьяға қосылып,
Шады қуррам болып, мәслик қурғайман…*

Даўамы кейинги бетлерде…

Каналға ағза болыў: ?https://t.me/RRAO_KRB

#Китаплар
*Қалбай Халмуратов. Қарақалпақстанға мийнети сиңген мүғәллим

«Қылкөпир» ҳүжжетли повести
Биринши бөлим.
Даўамы. Басы жоқарғы бетлерде
Арланғаным соншелли ашыў-ыза алқымыма тығылып, дем бермей баратырғандай болды. Хорлығым келгенинен еңиреп жылап жибердим. Мени жубатқан адам болмады. Бир милиционер «жүриң, жүриң» дей бергеннен соң мен есикке қарай жылыстым.
Қараңғы түскеннен соң тағы да бағанағы машинаға миңгизип, алып кетти. Әллен ўақытта Тақыятастағы таныс иркиўханаға апарып қамап таслады. Тас-түнек салқын өжиреде және де шелекке дәрет сындырып жатыўға туўра келди. Өткен таңды Турнияз бақсы ҳаққында ойланыў менен атырған едим. Оның жалахорлығы, болмаған нәрсени болды деп өтирик сөйлеўи не ушын керек болып қалды екен? Халық ҳүрметлейтуғын, көпти көрген бақсы яғный искусство адамы да усындай болама екен? Мени усы саўалларға жуўап табыў қатты қыйнаған еди. Өйткени мен искусство адамларын жаны таза, сезими нәзик, ар-намыслы болады, деп ойлайман. Бул бақсы да сондай ҳақ адамлардың бири болыўы тийис еди. Яки биреўлер өтирик айтыўға мәжбүрледиме екен?!
Бүгин сол гүманларымның үстине тағы бир уўайым қосылды. Район басшылары жыйналып, мени Кегейлиге алдырыўы, гәпимди тыңлаўы, бирақ ҳеш қандай жуўмақлаўшы пикир айтпаўы мени оғыры қатты ойландырар еди. Олар мени айыплай алмады. Демек айыпты мойныма қойғандай дәлиллери жоқ. Ал ақлап жиберейин десе жинаятты ашыў керек. Ол ушын кимди болса да бир адамды услаў керек, қамаў шәрт. Милиция хызметкерлериниң, бәлки ҳәммесиниң де аўыз бириктирип, уйғарыўы бойынша сол қамалыўға тийисли адам мен екенмен. Өйтейин десе адамды наҳақтан айыплаў аңсат емес, қолларында факт жоқ. Ал нағыз жинаятшының өзин таўып, жазалайын десе, мүмкин ол қамалыўға тийисли адам емес шығар… Биреўлериниң жақыны болса да әжеп емес. Сол ушын мен хорлыққа, зорлыққа шыдамай ислемеген қылмысымды иследим деп мойныма алсам, олардың бәриниң де жолы болып қалажақ…. Үлкен ис питкергендей мақтанажақ… Кими пара, кими байрақ алажақ….*

Даўамы кейинги бетлерде…

Каналға ағза болыў: ?https://t.me/RRAO_KRB

#Архив_сүўретлер
*1978-жыл, январь.
Нөкис-Халқабад темир жолының биринши жолаўшылары.

Дерек: QR OMA*

Каналға ағза болыў: ?https://t.me/RRAO_KRB

#Архив_сүўретлер
*1977-жыл. Нөкис-Халқабад биринши темир жол қурамының Қуўанышжарма каналындағы көпир арқалы өтип атырған ўақты.

Дерек: QR OMA*

Каналға ағза болыў: ?https://t.me/RRAO_KRB

#Тарийх
*Алыс жыллардан саза берип турған тарийхый сүўрет.

?1928-жыл, Төрткүл қаласы. Қалалық ҳәм районлық партия конференциясының қатнасыўшылары.

?Тарийх бетлеринен:
Түркистан генерал-губернаторлығы қурамындағы Әмиўдәрья бөлими 1873-жылы округ, ал 1874-жылы бөлим болып дүзиледи.
Ол Шорахан ҳәм Шымбайдан ибарат болып, Бийбазар, Мыңбулақ, Шаббаз, Сарабий, Шымбай, Нөкис, Дәўқара, Ишим, Нәўпир, Қоңырат, Кегейли ҳәм басқа да болыслықлардан қуралған еди.
Петро-Александровск - Төрткүл қаласы усы Әмиўдәрья бөлиминиң орайы сыпатында тарийх бетлеринен орын алды. Қаншадан-қанша сиясий ўақыялардың гүўасы болды.
1927-жылы Төрткүл районы шөлкемлестирилди ҳәм 1932-жылы Қарақалпақстан Республикасының пайтахты Нөкис қаласына көширилгенге шекем республика орайы болып турды.*

Дерек: QR OMA

Каналға ағза болыў: ?https://t.me/RRAO_KRB

#Китаплар

*Қалбай Халмуратов. Қарақалпақстанға мийнети сиңген мүғәллим

«Қылкөпир» ҳүжжетли повести
Биринши бөлим.
Даўамы. Басы жоқарғы бетлерде.
Турнияз бақсы маған таныс түсиник хатындағы жазғанларын тоты қустай қайталап айтып шықты.
- Енди мойныңа аласаң ба? – деди Мустапаев маған жекиринип.
Мойныма алмайман! Буның айтып отырғанларының бәри өтирик, жала! – дедим мен.
Ҳеш ким маған қарсы тил қатпады. Ҳайран қалған жерим, ҳәмме орынларынан турып, кабинеттен шығып кетти. Соннан соң бир аз ўақытқа дейин меннен ҳеш ким хабар алмады. Қараңғы түсе баслаған ўақытта еки милиционер жигит келди де, сыртқа ертип шығарып, күндеги машинаға миңгизди. Қас қарайған ўақытта тағы да Тақыятастағы иркиўхананың тастай түнек бир бөлмесине апарып, қамап таслады.
Бул түнде мениң менен хабарласқан адам болмады. Түни менен салқын жайда гә турып, гә теңселип, гә жатып дегендей ийтқарақаншылық пенен таңды атырдым. Азанда өлмес аўқат, нан менен бир кружка қара суў берди. Соған да палаў жегендей ҳәз етип, денеме жан енип қалды. Соннан кейин тағы тым-тырыс болды. Түстен кейин еки сақшы милиционер келип, сыртқа алып шықты. Қәдимги бастырыўлы милиция машинасына миңгизди. Жүрип кеттик. Қайда апаратуғынын мен сорамадым. Оларда айтпады. Бир ўақытлары машинадан түсиўди буйырды. Сыртқа шығып қарасам. Кегейлиге келиппиз. Иркиўхананың алдында турыппыз. Ҳеш ким ҳеш нәрсе айтпастан тағы да бир бөлмеге апарып қамап таслады.
Арадан көп ўақыт өтпестен. Және сыртқа шығыўға буйрық берилди. Шама менен саат 6 болыў керек. Еки сақшының алдына түсип, районлық ишки ислер бөлими баслығының кабинетине кирдим. Ол жерде районлық партия комитетиниң биринши секретары Ниязбек Қойлыбаев, районлық прокурор Асқар Мәмбетназаров ҳәм районлық Ишки ислер бөлиминиң баслығы подполковник Сәрсенбай Алламжаровлар отыр екен. Сәлем берип кирип, отыр деген жерине отырдым. Барлығы мениң түр-түсиме таңланып қарайды. Сақал, шаш өсип кеткен, азып-тозған адамның сыйқы қандай болатуғыны белгили-ғой. Бирақ олардың түринен мени аяғанлық белгилерин сезе алмадым.
- Қалбай, сен не қылып жүрсең? – деди Қойлыбаев.
- Созбай қысқа айт! – деди Асқар Мәмбетназаров.
Мен болған ўақыяны қысқаша айтып бердим. Тағы да ҳәммеси сам-саз болып қалды. Саўалда жоқ, қосымша пикир де жоқ.
Бир ўақытта Қойлыбаев:
- Кете бер, - деди.
- Алып шығың! – деп буйырды подполковник Алламжаров.
Тәғдиримди шешиўге жыйналған районның ең үлкен басшыларынан ҳақ гәп еситемен, деп үмит етип отырған мен ақылым лал болып, ҳәр қайсысына бир қараў менен орнымнан қалай турғанымды да билмей қалыппан.

Даўамы кейинги бетлерде…*

Каналға ағза болыў: ?https://t.me/RRAO_KRB