https://telegra.ph/Monnan-11-el-ehlek-yazylgan-m%D3%99kal%D3%99m-09-23

Telegraph

Моннан 11 ел элек язылган мәкаләм. 

 АЗАТЛЫК АВАЗЫ ГАРИФ СОЛТАН    Әгәр исән булса, бу көннәрдә Гариф абый балалары, дуслары, милләттәшләре белән, үзенең 90 еллыгын билгеләп үтәр иде, без дә, форсаттан файдаланып, аңа иң җылы сүзләребезне әйтер идек... Әмма милләт каһарманы Гариф Солтан, 70…

Ул татар халкының бәйсез буласына, үз дәүләтен торгызасына ышанып яшәде, гомер буе шуның өчен көрәште, милләткә дә шуны васыять итеп калдырды…
Ул 70 ел буе туган җирләреннән читтә яшәргә мәҗбүр булды, әмма милләт өчен туган җирдә яшәгәннәрдән дә күбрәк эшләде.
Әле аның мирасы өйрәнелмәгән, халыкка кайтарылмаган, бу эшне без – аның варислары башкарырбыз, иншаллаһ!
Ул 70 ел буе милләт турында сөйләде, милләт өчен янды, милләт өчен кыйналды, әмма милләтеннән җылы сүз ишетмичә китте...
Бу урында Гариф Солтаның авылдашы, күршесе, фикердәше Дәрдмәнднең шигырь юлларын язып үтәсе килә:

Гәрчә мин дә бар саналдым,
Ил катар сан алмадым;
Илдә йөрдем, хазлар алдым,
Уйласам – сан алмадым.
Янды Мәҗнүн, янды Фәрһад, -
Бер янып ат алдылар.
Мин, гариб, мең кат янып та,
Яндыга саналмадым...
Әйттеләр, кем, бер бәхетсез,
Илгә гашыйксың, фәкыйрь.
Бер кызардым, бер бузардым...
Ни таныйм – таналмадым.
Ни таныйм?.. Таналмадым!
Биэре милләт, маэи зәмзәм
Күзләдем еллар буе.
Җитте дәфнем вакыты,
Кәфнем бүзләрен маналмадым!...
Вәйля!..
Дәри-и-гъ!
Бүзләрем мана алмадым!...

Фәүзия Бәйрәмова,
Татар халкының Милли Мәҗлес рәисе.

сөйләрлек. Эш шуңа барып җитә ки, Гариф Солтанның СССРда төрки-мөселман халыкларының чын хәлен ачып салган бу чыгышларыннан соң, Хрущев хакимияте бу илләргә карата протест ноталары белән чыгарга мәҗбүр була.
Гариф Солтан 1965 елның 12 маенда, тарихта беренче татар кешесе буларак, Америка Кушма Штатлар Конгрессында чыгыш ясый, ул СССРда ислам диненә каршы алып барылган гамәлләрне һәм урыс булмаган халыкларның хокуклары бозылу фактларын тәнкыйтьли, аны анда “Америка ислам ассоциациясе Президенты”, дип тәкъдим итәләр. “Совет законнары мөфтиләрне, имам һәм муллаларны совет дәүләтенең исламга каршы алып барган сәясәтен тәнкыйтьләгән белдерүләр ясаудан яки сөйләүдән тыя, - дип чыгыш ясый Гариф Солтан. – Аларның бурычларына бары тик дини йолалар үткәрү һәм хөкүмәт алып барган сәясәтне берсүзсез яклау гына керә. СССРда исламны халыкара эшләрдә сәяси корал итеп файдаланалар, аның дәлилләре күп... Совет хөкүмәте илдәге мөселман халкын калган мөселман дөньясыннан рухи һәм мәдәни яктан аерып алырга һәм яшьләрне исламнан читләштерергә тели. Шуның өчен ул гарәп хәрефләрен башта – латинга, аннан кириллга алыштырды. Моңа кадәр мөселманнар мең ел буе исламның изге китабы Коръән язылган гарәп әлифбасын кулланалар иде. Бу мәдәни геноцидның коточкыч мисалы булып тора.”
Татар эмиграциясенең, Гариф Солтан кебек милли лидерларның системалы эшләве нәтиҗәсендә, Америка Конгрессында “Әсир төшкән милләтләр атналыгы” дип аталган канун кабул ителә һәм анда Идел-Урал халыкларының да хокуклары якланачагы әйтелә. Шушы чыгышлары һәм дөнья буйлап татар-башкорт халкының хокукларын яклап йөргәне өчен, профессор Гариф Солтан Советлар Союзында тыелган кешегә әйләнә, милләтен яклаган өчен, бу илнең “төп дошманы” , булып санала, аңа илгә кайту юллары ябыла... Ул арада органнар аны Муса Җәлил белән бәйләп тә каралтып куялар, бер татарны икенчесе белән чәкәштерәләр, милләттә Гариф Солтанга карата тискәре фикер уяту өчен барысын да эшлиләр. Югыйсә, аны Муса Җәлил белән Германиядә, “Идел-Урал” легионында бергә эшләү, татар кешесе буларак, берничә очрашу гына бәйли. Шушы юк нәрсәләрне сәбәп итеп, Гариф Солтан ярты гасыр буе матбугат битләрендә махсус таланды, исеме каралтылды, соңгы елларда бу һөҗүмнәр тагы да көчәеп китте. Татар халкына ярты гасырдан артык җанын-тәнен биреп хезмәт иткән милләт улы – Гариф Солтан бүгенгесе көндә хәтта Татар энциклопедиясенә дә аерым шәхес буларак кертелмәгән, аның хезмәтләре Татарстанда басылып чыкмаган һәм лаеклы бәясен алмаган.
Аның каравы Гариф Солтанның фәнни, сәяси хезмәтләре Германия, Төркия, Америкада аерым җыентыкларда дөнья күрә, “Азатлык” радиосы архивында ул әзерләгән дистә меңләп татарча-башкортча тапшырулар саклана. Бу тапшырулар белән Гариф Солтан татар халкының милли үзаңын уяту өчен ярты гасыр буе титаник хезмәт башкарды, милләтне үз азатлыгы өчен көрәшкә әзерләде. Әгәр узган гасырның 80нче еллар азагында татар халкы үзенең бәйсезлеге өчен шулай күтәрелә алган икән, монда, һичшиксез, азатлык авазы Гариф Солтанның да өлеше әйтеп бетергесез зур. Ул үзеннән соң дистәләгән шәкерт калдырды, милләтнең танылган шәхесләре Гали Акыш, Шиһап Нигъмәти, Әнвәр Галим, Гаяз Хәкимоглы, Хәйретдин Көләчйөз, Фәрит Иделле-Аги, Надир Дәүләт, Фәридә Хәмид, Рукыя Вафалы, Хәлимә Шахмай, Сабирҗан Бәдретдин, Ильяс Абдулла һәм күп татар хәбәрчеләре заманында аның кул астында эшлиләр.
Гариф Солтан Германиядә яхшы гаилә кора, фин-татар кызы Мәдинә ханым белән ике бала тәрбияләп үстерәләр, хәзер уллары Фәрит- Америкада, кызлары Кәримә Германиядә фән-бизнес өлкәсендә билгеле кешеләр. Гариф Солтан 2011 елның 18 ноябре көнне Германиянең Мюнхен шәһәрендә, хатыны Мәдинә апа янәшәсендә җиргә тапшырылды...
Гариф Солтан үзеннән соң әле өйрәнелмәгән тау кадәр архивын калдырды. Гариф Солтанны, чын мәгънәсендә, татарның беренче халыкара дәрәҗәдәге хокук яклаучысы, дип әйтергә була. Татар, башкорт, алман, инглиз, рус телләрендә камил сөйләшкән, профессор дәрәҗәсенә ирешкән хокук фәннәре докторы Гариф Солтан, эмиграция шартларында да милләте өчен иң югары дәрәҗәдә көрәшә алган зыялы кеше иде...

Эш, хезмәт, маңгай тире, тырышлык һәм кул көче...

Ровно 100 лет назад, в сентябре 1924 г., на совещании председателей исполкомов кантонов ТАССР был рассмотрен вопрос о работе Комиссии по реализации татарского языка

Комиссия по реализации татарского языка (РТЯ) была создана 25 июня 1921 г. как специальный орган, образованный при ЦИК ТАССР в соответствии с Декретом ВЦИК и СНК ТАССР о введении татарского языка в делопроизводство советских учреждений республики.

С мая 1922 г. было решено при всех кантонных комитетах создать комиссии по реализации татарского языка  в составе 5 человек. Наркомат просвещения ТАССР должен был решить вопросы орфографии делового письма, разработать словарь терминов для почтово-телеграфных сношений на татарском языке, организовать курсы татарского языка для работников государственных органов и служащих учреждений связи; возобновить работы ранее закрытых татарских школ, «усиленно развивать татарские народные театры».

Декрет предписывал телеграфным конторам немедленно ввести прием и передачу телеграмм на татарском языке русским шрифтом. Он также обязывал ЦИК и Наркомат юстиции ТАССР в неотложном порядке на местах с преобладанием татарского населения организовать народные суды, в которых судебные процессы производились бы на родном языке подсудимых (с привлечением переводчиков).

В январе 1925 г. Президиум ЦИК ТАССР утвердил «Перспективный план реализации татарского языка в ТАССР», в соответствии с которым к 1930 г. предусматривалось осуществить полное и фактическое равноправие татарского и русского языков в области делопроизводства во всех учреждениях.

Значительный вклад в организацию этой масштабной работы внесли первый председатель Комиссии по РТЯ, председатель ЦИК ТАССР в 1921–1924 гг. Р.А.Сабиров, в 1924–1927 гг. – Ш.Ш.Шаймарданов, председатель СНК ТАССР К.Г.Мухтаров, заместитель председателя Комиссии по РТЯ А.Г.Ганеев, секретарь этой комиссии Г.Ш.Шараф, член ЦИК ТАССР Ф.З.Бурнаш и др.

К концу 1920-х гг. в связи с изменением национальной политики большевиков работы по РТЯ стали сворачиваться. В ходе работы Комиссии были переведены на татарский язык уголовно-процессуальный, земельный и трудовой кодексы; в школах, профессиональных технических училищах, на рабфаках было введено преподавание татарского языка.

Казанда чыгучы матбагада татар дөньясын Нижгар татарлары белән таныштыруымны дәвам итәм. " Безнең гәҗит" нең сентябрь санында минем, Нижгарда татар мирасы" дигән уртак исем астында, берничә язмам басылып чыккан. " Татар даласында, байбаклар патшалыгында", "Хәйдәр Бигичев туган авыл", " Балаларны татарча өйрәтәбез " һәм Мөхәммәт Миначев турында " Татар халык каһарманы" дип аталган язмаларым дөнья күргән. Каләмдәшләргә зур рәхмәтләремне әйтәм!