Яна бир соат юриб, иккинчи кўприкка ҳам етиб келдик. Қоронғида кичик шаршарани суратга олдик, барибир табиий ёруғликка етмас экан. 1700 метр баландликдаги Катта Испай шаршарасини суратга олмасдан йўлда давом этдик. Шаршарагача 8,5 километрлик масофани 2,5 соатда босиб ўтибмиз. Сойнинг тошлар орасидан сизиб чиқадиган жойида таҳорат қилиб, бомдодни ўқиб олдик. Сой шу жойдан бошлаб ўзандан эмас, ер остидан оқиб ўтади. Сойнинг кейинги очиқ жойигача 3 км масофа бор.

Нонушта қилиб, озгина дам олганимиздан сўнг йўлда давом этдик. Аввалига яхши кетаётган сўқмоқ тиканли буталар орасига бурилди. Буталардан эсон-омон ўтиб, тошли йўлакка дуч келдик. Йўлнинг шу қисми сабрни синайдиган жой. Бу ерни тоғчи оғайнилар бекорга “тошли телбаворлик”, “тошли лабиринт” дейишмас экан. Икки километрлик масофа қаттиқ-қаттиқ, қиррадор қиррадор тошлар орасида ўтади. Яхшиям отлар юрган йўл темир тақаларнинг тош билан ишқаланиши оқибатида оқариб қолган, шунга қараб сўқмоқни топиш мумкин. Лекин бу йўл ҳам тошлар аро ўтади. Устида юки билан шу йўлдан юрган отларга ҳам раҳминг келади.

Денгиз сатҳидан 2250 метр баландликда Испайсойнинг очиқ ўзанидан сувларни ғамлаб олдик. Бундан юқорида очиқ сув манбаси йўқ. Яна бир тошйўлакдан ўтиб, ниҳоят нормал сўқмоққа тушиб олдик. Бу ёғига фақат тик кўтариламиз. Узоқдан Деволи сурхнинг қизил қоялари кўринмоқда. Дарвоқе, Деволи сурхнинг маъноси тожикчада “қизил девор”, “қизил қоя” деган маънони билдиради. Бу манзилга яқин қишлоқларда этник тожиклар истиқомат қилгани учун чўққи ва довон номлари ҳам тожикча аталган: Падар, Чодак, Обдор, Пиёзак.

3000 метр баландликка кўтарилганимизда чўққигача икки йўл кўринди. Биринчиси қисқароқ: кулуар орқали кескин қияликдан қояга кўтарилиш; иккинчиси узунроқ: Обдор (Абдар) довони орқали қояни айланиб ўтиш. Дарвоқе, альпинизм луғатидаги “кулуар” сўзи асли французча бўлиб, “ўтиш йўлаги, оралиқ” деган маънони билдиради. Одатда қоялар оралиғидаги қор, шағал ва тошлар тўпланган сойлик, пастликка “кулуар” дейилади. Шу пайтда икки саёҳатчи кулуардан тушиб келаётган экан. Улардан маслаҳат сўрадим. “Кулуар жуда тик. Обдор орқали айланиб чиқиш осонроқ” дейишди.

Рюкзакдаги оғирроқ нарсаларни шу ерда қолдириб, сув ва иссиқ кийимни олиб штурмга отландик. Обдор довонининг айрим қисмларида қор ҳали эримаган. Чуқурроқ жойда кичик музкўл ҳам мавжуд. Довоннинг белидан чапга қайрилиб, қояга чиқа бошладик. Анча тик ва қийин бўлган участка. Шу тоғнинг тепасига чиқиб, орқа томонга ўтиб олсак бас, у ёғи анча осон кечади. Довоннинг у тарафидан Чотқол, Пском ва Угом тизмасининг тоғлари яққол кўриниб турар экан. Тоғнинг қирраси бўйлаб 1 километрча юриб, бир неча алдамчи чўққилардан ўтганимиздан сўнг асл чўққи кўринди.

Соат 13:00 да денгиз сатҳидан 3550 метр баландликда жойлашган Деволи сурх чўққисига чиқдик. Сафарнинг энг ширин жойи шу: қийналиб мақсадга эришасан, чўққига чиқиб, атрофдаги гўзалликни ўз кўзинг билан кўриб, тананг билан ҳис қиласан – чексиз чарчоқлар бир зумда арийди. Кайфиятинг кўтарилади, тоғларнинг маҳобатидан кайф оласан, Яратганга чексиз шукроналар айтасан!

13:40 да тушишни бошладик. Бу сафар Обдор довонини айланиб эмас, кулуардан тушишга қарор қилдик. Кулуар анча паст, тош-шағал бўлиб, тушиш учун тажриба талаб қилинади. 50 дақиқада кулуар орқали қарийб 600 метрга пастладим. Агар довонни айланиб тушганимизда камида 2 соат вақт оларди. Лекин бу йўлни бошқаларга тавсия қилмайман. Яхшиси узоқроқ бўлса ҳам осонроқ йўлдан юрган маъқул.

Пастда тушлик қилиб, ортга қайтдик. Яна ўша “тошли лабиринт”дан ўтдик. Чиқишда бунчалик узунлигини сезмаган эканмиз. Шомдан олдин Испай шаршарасига етиб, съёмка қилдик. Кичик шаршара бўйида шомни ўқиб, йўлга тушдик. Яна чироқларни ёқиб, сой бўйидаги сўқмоқ билан ортга қайтдик. Соат 22:00 да Испай қишлоғидаги сафарни бошлаган жойимизга етиб келдик.

2024 йил 25 август
Тошкент – Испай – Деволи Сурх

Видеоси: https://www.youtube.com/watch?v=QNcBgld2SD0

YouTube

Devoli surx choʻqqisi (3555 metr) | Деволи сурх чўққиси (3555 метр)

Деволи сурх чўққиси (3555 метр) Тошкент вилоятининг Бўстонлиқ туманида, Пском тизмасида жойлашган.

Бир соатлик “ўлик кўтарилиш”дан сўнг чўққидаги темир учоёқ кўринди. Чўққи устида бир гала қора қушлар учиб юрибди. Телефонимдаги илова 3864 метр баландликни кўрсатди. Хариталарда чўққининг баландлиги 3855 метр киритилган. Чўққи устида тошдан рамзий қабр тикланган. Шу атрофда яшовчилар қабрдаги шахс Хўжа Пирпир ота эканини айтади. Лекин бу шахс ҳақида тарихий маълумотлар мавжуд эмас.

Маҳаллий аҳолининг айтишича, бир пайтлар бу чўққига ҳам жуда кўпчилик зиёрат мақсадида чиққан. Бу бўлгада авлиёлар номи билан боғлиқ бир қанча чўққилар мавжуд: Ҳазрати Султон, Биби Ўлмас, Хўжа Пирпир ота, Хўжа Қоровул, Хўжагул ота, Гургур ота, Хўжа Бўзбарак, Хўжа Пирях, Хўжа Киршавор. Бу чўққиларга чиққанларга ҳаж савоби берилармиш, фақатгина гуноҳсиз кимсалар бу чўққиларга чиқа олармиш, чиққанларнинг гуноҳи тўкилармиш деган ноисломий эътиқодлар шаклланган. Кейинчалик, бу жойлар чегара қўшинлари ва қўриқхона назоратига ўтгач, маҳаллий аҳоли деярли чиқмай қўйган. Ҳозирда маҳаллий аҳоли асосан Ҳазрати Султон ота чўққисига зиёрат мақсадида чиқади.

Хўжа Ахчабурун (Хўжа Пирпир ота) чўққиси тоғнинг баланд ва тик девори устида жойлашган. Баландликдан қўрқадиганларга тавсия этилмайди. Чўққидан пастга қараш ҳам анча хавфли. Бу ердан атрофдаги тоғлар жуда кичкина бўлиб кўринаркан. Узоқдан Помир тизмасининг қорли чўққилари мағрур турибди.

Чўққида тушлик қилгач, ортга қайтишни бошладик. Чўпон қайтиш учун қисқароқ йўл таклиф қилганди. Лекин бу йўл тикка ва шағалли бўлгани учун жуда хавфли экан. Келган йўлимиз билан қайтишга қарор қилдик. Чиқишга йўлда дам олишлар билан етти соат сарфлаган эдик. Тушишга 5 соат кетди. Шу куни жами 22,5 километр юрдик, жами 1900 метр кўтарилдик.

2024 йил 10 август
Тошкент – Шаҳрисабз – Дўконхона – Қизилгаза – Хўжа Ахча Бурун

Видеоси: https://youtu.be/H0FG0nmuyEw

YouTube

Xoʻja Axchaburun (Xoʻja Pirpir ota) choʻqqisi (3855 metr) | Хўжа Ахчабурун (Хўжа Пирпир ота) чўққиси

Хўжа Ахчабурун (Хўжа Пирпир ота) чўққиси Ҳисор тизмасида жойлашган. У ерга Қашқадарё вилоятининг Яккабоғ тумани Тошқўрғон қишлоғи ёки Деҳқонободнинг Дўконхона қишлоғи орқали бориш мумкин.

Аввалига лагеримиз жойлашган Қизилгаза супасидан бироз юқорилаб, 2 чақиримча юриб, Қалъаи шерон дарасига тушдик. Қизилдарёнинг ирмоғи бўлган Кўласой дарёсини кечиб ўтдик. Ҳозир сув кам бўлгани боис тошдан тошга сакраб ўтишнинг имкони бўлди. Дарёнинг нариги қирғоғидан чап томонга кўтарила бошладик. Йўлнинг бу қисми арчазорлар оралаб ўтади. Денгиз сатҳидан 2800 метр баландликка чиқиб олганимиздан сўнг ўтлоқ ичидаги сўқмоқ билан юқорилай бошладик.

3000 метр баландликка чиққанимизда кўм-кўк альп ўтлоқларига дуч келдик. Ўтлоқ чашмалар атрофида юзага келгани учун ярим сув, ярим кўкаламдан иборат эди. Ҳамроҳим Шаҳром: “Бизнинг Сиёб қишлоғида бунақа жойларни “швар” дейди. Қўйлар бу жойга кириб олса маза қилади, сув ҳам, ўт ҳам мўл” деди. “Швар” сўзи менга қандайдир европача сўздай эшитилди. Аслида тоғ аҳли “швар”, “шивар”, “шивор” деб ишлатадиган бу сўз тожик тилидаги “шибар” сўзининг бошқача аталиши бўлиб, ботқоқ жой деган маънони билдиради.

“Швар” биз учун яхши мўлжал бўлди. Сал юқорида 20 бош отлар сайр қилмоқда. Яқинлашган эдик, ҳуркиб қочиб қолишди. 3200 метр баландликка чиқиб, бироз пастга эндик. Узоқдан ям-яшил кўл кўринди. Бу кўл ҳақида менда маълумот йўқ эди. Мавсумий кўллардан бўлса керак. Доимий сув кириб турадиган тоғ кўлларидек чуқур ва тиниқ эмас. Аллақачон сув келмай қўйгани учун кўл ботқоқлашган, бақаларга макон бўлган. Кўлнинг номи Кармани экан. Узунлиги 300 метр, кенглиги 100 метр келади.

Кўлдан озгина юқорилаб, яна дарё бўйича чиқдик. Бу ердан Ҳисор тизмасининг баҳайбат ва гўзал чўққилари кўриниш беради. Биз боражак чўққининг баланд ва тик деворлари ҳам “менга чиқа олмайсан” деб гердайиб тургандек. Минг йиллар давомидаги табиий жараёнлар сабаб тоғнинг қарийб 500 метрлик бўйи худди кесиб олингандек кўринади. Худди кинолардаги Марс манзараларидек. Бу тоғларга олдидан чиқиб бўлмайди, шу сабаб орқа томонидан ўтиб, ҳаракат қиламиз.

3400 метр баландликда яна бир табиат ажойиботига дуч келдик. Баландлиги 15 метрлик катта ғор оғзидан дарё оқиб чиқмоқда. Бу ўша Қалъаи шерон дарасидан ўтиб, Қизилдарёга қуйиладиган Кўласой дарёсидир. Ғорнинг номи – Чилсим (Чилустун). Ғор ичида сувлар сизиб чиқиб келадиган жуда кўп ғоваклар мавжуд. Ана шу ғовакларнинг кўриниши устунга ўхшагани Чилустун (қирқ устун) деб номланган бўлиши мумкин.

Ғорга киришимиз билан ҳарорат кескин ўзгарди. Иссиқ кийимни кийиб олдик. Ғор ичкариси торайиб бораверади. Ичидан дарё оққани учун ҳаракатланиш ноқулай. Тошдан-тошга сакраб 100 метр ичкарига кирдик. Ғор охиригача яна 100 метр юриш керак. Лекин орада ярим бир метрлик сувдан ўтишга тўғри келади. Махсус кийимлар олмаганимиз сабаб уёғига ўтмадик. Муздаккина ҳаво ва сувдан баҳра олиб, сувдонларни тўлдириб, йўлда давом этдик.

Ғорнинг қаршисида тоғнинг бироз торайган бел қисми кўринади. Шу ердан чўққининг орқа томонига ўтиб олсак бўлади. Бу ердан вертикалига 100 метр, горизонталига 300 метр юқорига кўтарилиш жуда қийин, сўқмоқ йўқ, катта харсанг тошлар оралаб, юқорилаш керак. Белнинг тор йўлагидан чўққи орқасига эсон-омон ўтиб олдик. Бу ёғига кескин кўтарилиш йўқ, секин-аста чўққининг энг баланд нуқтаси томон кетилаверади.

3500 метр баландликдан тарихдаги тектоник ўзгаришлар қандай натижага олиб келганини кўриш мумкин. Бир неча минг йиллар аввал бу ерда вулқон отилиб, лава оққан. Улкан, узун лава қатламлари қотиб, ажойиб кўринишни юзага келтирган. Кичик дарё ўзанларида аллақачон сув қуриган бўлса ҳам, тоғ буталари ва турли гуллар кўзингизни қамаштиради. Чўққи деворлари остида музлик ва қорликлар ҳамон эримаган.

Энг баланд чўққигача яна 2 километрча масофа қолди. Навбатдаги тепаликдан ўтарканман, эшак минган чўпонни учратдим. Сафарали чўпон телефон антеннасини излаб юқорилаб юрган экан. Ўзи Қизил шиварда қўй боқар экан. Чўпоннинг айтишича, биз чиқажак чўққини маҳаллий аҳоли Хўжа Пирпир ота, яна Бобурча деб номлар экан. “Бобур шу жойлардан ўтган, шунга Бобурча деб номланган бўлса керак”, дейди чўпон. Шунингдек, Хўжа Пирпир ота қаршисидаги чўққининг номи Хўжа Қоровул (Чимбой), уёғи Бойсун тоғлари.

Орифжон қорининг фарзанди Мансуржон айтади: “Отамнинг китоблари жуда кўп эди. Бироқ уларни сақлашнинг ўзи бўлмаган. Бирор хабар келди, дегунча дарҳол уларни аравага ортиб ишончли кишилар хонадонига олиб бориб қўйиларди. Уйнинг токчалари китоблар учун махфий жавон вазифасини ўтар эди. Ўзлари уста бўлганлари учун биров сезмайдиган қилиб токчани суваб чиқардилар. Лекин сувоқлар узоқ турмас эди. Бирор китоб зарур бўлди дегунча девор бузилар эди…”

Китобда нафақат Орифжон қори, балки ўша даврнинг етук уламолари ҳақида ҳам маълумотлар берилади. Шундай қийин шароит бўлса да, биз ҳали номини ҳам билмайдиган айрим уламоларнинг 30 жилдлаб китоб ёзиб, таржималар қилганига қойил қоласиз. Кўз олдингизда ўтган асрдаги Марғилон ва унинг теварагидаги диний ҳаёт гавдаланади. Муаллиф зарур ҳолларда Қуръон ва суннат, фиқҳий, ақидавий масалаларни ҳам баён этади.

Устоз Раҳматуллоҳ Марғилоний шу кунгача Марғилон уламолари ҳақида 11 та маноқибни халқимиз ҳукмига ҳавола қилди. Бу муаллифнинг 30 йилдан ортиқ изланишлари ва тадқиқотлари самарасидир.

Давронбек Тожиалиев
@davronbekt