#bir_asar_tarixi

Gabriel Garsia Markes oʻzining eng mashhur asari — “Yolgʻizlikning yuz yili” romani ustida ishlashni boshlaganida, uning hayoti qiyinchiliklar va yetishmovchiliklar bilan toʻla edi. Ushbu buyuk asariga oʻzini bagʻishlash uchun u radikal qaror qabul qildi: uy-roʻzgʻor ishlari va safarlar uchun foydalanishga yaroqli boʻlgan yagona mashinasini sotdi va bir yarim yil davomida oʻz ishxonasiga qamalib oldi. Bu davrda Markes hatto eng yaqinlari bilan ham deyarli barcha aloqalarni toʻxtatdi, oʻzi yaratgan Makondo olamiga choʻmgan holda, Buendia oilasi taqdirlarini belgiladi. Bu kunlar nafaqat yolgʻizlik va ijodiy tanholik kunlari edi — bu shubhalar va tuganmas qiyinchiliklar bilan toʻlgan ogʻir davr edi.

Har oy ijara haqi qarzlari ortib bordi. Sakkiz oy davomida uy egasi uning eshigini taqillatib, toʻlovni talab qildi, ammo Markes va uning oilasi hatto minimal toʻlovni qila olmas edi. Havoda qashshoqlik hidi anqirdi, biroq bu bilan birga mehnatning qiymatiga boʻlgan mustahkam ishonch ham bor edi. Bu Nobel mukofoti boʻlgʻusi laureatining hayotidagi eng qorongʻu, ammo hal qiluvchi pallalardan biri edi.

Roman nihoyat yakunlanganda, yangi, goʻyoki yengib boʻlmaydigan toʻsiq paydo boʻldi — Markesda qoʻlyozmani nashriyotga yuborish uchun 160 peso yetishmas edi. Bu mablagʻ ularning hayotidagi oʻzgarishlarga nisbatan juda kichik tuyulgan boʻlsa-da, moliyaviy qiyinchiliklardan charchagan oila uchun yengib boʻlmas devor edi. Oila kassasidan bor yoʻgʻi 80 peso yigʻildi. Shu paytda Markesning jasur ayoli sahnaga chiqdi. U hurmatga sazovor qatʼiyat bilan: “Faqat roman yomon boʻlmasa boʻldi!” dedi va har kuni foydalanadigan ikki narsa - mikser va soch quritgichni garovga qoʻydi. Bu nafaqat muhabbat ramzi, balki Markesning isteʼdodiga, ular bergan qurbonliklar izsiz ketmasligiga mutlaq ishonch ramzi ham edi.

“Yolgʻizlikning yuz yili” nafaqat yaxshi roman, balki mukammal asar sifatida tan olindi va Garsia Markes eng mashhur kolumbiyalik yozuvchiga aylandi. Uning ijodi taʼsiri Lotin Amerikasidan tashqariga yoyildi. New York Times gazetasi bu asarni Injilga qiyosladi va uni har bir inson oʻqishi shart deb taʼkidladi.

Markesning hayotining bu davri oʻz qiyinchiliklarimiz haqida ham oʻylashga majbur qiladi. Shunday misollarni eslaganda, haqiqiy yutuqlar osonlik bilan emas, balki qoʻrquvlar, muvaffaqiyatsizliklar va mujodalada tugʻilishini tushunasiz. Va aynan shunday asarlar sizga kuch ato etadi.

Buyuk yutuqlar buyuk saʼy-harakatlarni talab qiladi. Va Gabo tarixiga nazar tashlaganda, biz boshdan kechirayotgan barcha azoblarning oʻziga yarasha ahamiyati borligini tushunamiz. Ular biz uchun buyuk narsaga erishish yoʻlining bir qismidir. Markesning oʻzi aytganidek: "Nimaiki boshingdan oʻtgan boʻlsa bekorga emas".

Dunyoda har ishning bordir o'z gali,
Olis xotiralar hamroh ishimga.
Shoirlik yodimdan chiqqan mahali
Cho'ponlik yillarim tushar esimga.

Qo'ylar suruvini haydayman barho,
Sibazg'a chalaman bazida beg'am.
Suruvim ichida ko'raman goho
Meni cho'pon degan kimsalarni ham.

Abdulla Oripov

ҲУСАН ТEЛБА ҲАҚИДА БАЛЛАДА

Сурув қайтар даладан,
Подачи куйлар ёниб.
Куйла, «Куйгай»ни куйла,
Куйлагин «Салламно»ни.

Мен жўр бўлиб қайтаман,
Кунботардан ошиқиб.
Шомни етаклаб келар,
Ҳусан телба қўшиғи.

«Мойдачи-ёв, мойдачи,
Сурувингни ҳайдачи.
Ёр сочлари арғамчи,
Учолмадим жўрам-ов».

Хуржунига нон териб,
Келяпти Ҳусан телба.
Гармсел шамол бўлиб,
Еляпти Ҳусан телба.

Онам нон орасига,
Ёнғоқ, майиз тугади.
Эшагини елдириб,
Ҳусан телба келади.

«Аҳа-ҳа-ҳай ашалол келди,
Ризқ-рўзи ҳалол келди.
Бўрон келди Сибирдан,
Машриқдан шамол келди».

Бегонаси йўқ унга
Бирор уй остонани.
Бутун қишлоқ ўғлидек
Кўрар шу девонани.

Пода ҳайдар тонг саҳар,
Сойлар билан тиллашар.
Туёғига тўш уриб,
Тойлар билан тиллашар.

Тиллашар қуёш билан,
Майсаларга сўз айтур.
Илонлар эркалаб,
Дардларини куйлайдур.

«Мойдачи-ёв, майдасан,
Ёр сочларин ўйласам,
Соғиндим-а, хабар бер
Ойсулувим, қайдасан?»

Забон ўша, куй ўша,
Менда ўша-ўшаман.
Менда ўша ўланнинг,
Савдосига тушаман.

Тонг бўлар Ҳусан телба,
Тун бўлар Ҳусан телба.
Куйининг яримида,
Жим бўлар Ҳусан телба.

Ё билмасди сўнггини,
Ё бардоши етмайдир.
Ё куйласа сўнггини,
Тоғлар нураб кетгайдир.

«Мойдачи-ёв, мойдачи,
Сурувингни ҳайдачи.
Ёр сочлари арғамчи,
Учолмадим жўрам-ов».

Осмон ўпкаси қозон,
Кун бўйи ёмғир ёғди,
Дарёда сел қутурди,
Бир ёғди, оғир ёғди.

Мен адирда подадан,
Молларимни қайтардим.
Ҳусан телба ўланин,
Бу гал сўнггин айтарди.

Айтарди дарё бўлиб,
Сел бўлиб айтар эди.
Пешонаси жон чиқар,
Тер бўлиб айтар эди.

Бу гал айтди ўланин,
Жон бўғзида арғамчи.
Ҳар сўзи курагимга,
Бўлиб тушарди қамчи.

«Мойдачи-ёв, мойдачи,
Ёр сочлари арғамчи,
Куйиб ўтдим, Худа-ёв,
Жонгинамни олсангчи».

Шу ўлан, эски ўлан,
Жим қолар Ҳусан телба.
Олис-олисга хомуш,
Термилар Ҳусан телба.

Бошқа айтмади ўлан,
Қишлоқ лолу ҳайронда.
Мен бўзлайман ўланнинг,
Яримига келганда.

«Майдачи-ёв, майдачи,
Қайтолмадим, жўрам-ов.
Ўланимга ўр бўлдим,
Айтолмадим жўрам-ов».

Шу-шу Ҳусан телбани,
Сўзлаганин кўрмадим.
Шу телбадек бирор соғ,
Бўзлаганин кўрмадим.

Болалик топди якун,
Қайтолмасам керак-ов,
Бу ўланни ўлгунча
Айтолмасам керак-ов.

ОТАМ ВА ШЕЪР

1
Уйимизга Хизр келгандек
гўзал эди бари ўшанда:
отам қайтар эди беда суғориб,
онам нон ёпарди тандирга,
акам даладан мол ҳайдаб қайтганди –
ҳамманинг тайинли иши бор эди...
фақат мен бошқача чиздим оламни,
фақат мен бошқача титроқлар туйдим ;
отамнинг: “Тутуми йўқ бу болангни!” –
деган гапларини эшитмай куйдим:
ҳаммаси чиройли кечаётганда
мен ўзим англамай шеър ёзиб қўйдим.

Ичимда сўз тўла кон бормиди-ё,
кондан сўз тўкилар он бормиди-ё,
отамнинг: “Тутуми йўқ бу болангни!” –
деган гапларида жон бормиди-ё?..

2
Уйимиздан Хизр кетгандек
акам молларини пуллади арзон,
менинг видойимни эшитмасдан, тек,
отам кўчиб кетди қабристон томон.
Оҳларим осмонга учаётганда,
дилим ғам шаробин ичаётганда,
олам бир қайғуни кечаётганда
шеър ёзиб қўйдим.

Дилдан ғам тўкилар он бор эди-ё,
Хасратлар дард тўла омбор эди-ё,
отамнинг: “Тутуми йўқ бу болангни!” –
деган гапларида жон бор эди-ё.

3
Бугун ҳам кунимга шукронам синиқ,
бугун ҳам барини тақдирга йўйдим,
бугун ҳам яшашга бўлмади кўниб,
бугун ҳам,
кечиринг,
шеър ёзиб қўйдим.

Ичимда сўз тўла кон борми дейман,
кондан сўз тўкилар он борми дейман...
отамнинг: “Тутуми йўқ бу болангни!” –
деган гапларида жон борми дейман.

ИЗСИЗ КЕТДИ

Изсиз кетди шарқираган анҳорларим,
Эсиз кетди гуркираган баҳорларим,
Кўзларимдан киприк каби тўкилдилар
Севганларим, дилбарларим, дилдорларим.

Севдим юртнинг шамшодию арчасини,
Суйдим сойнинг сокинлиги, сачрашини.
Ўнта қизни севган бўлсам, ўрни бошқа,
Қирқта бўлса, қилиғи хуш барчасининг!

Мен дарахтман, япроғи бор, илдизи йўқ,
Хазон қучган тупроқдирман, гул иси йўқ.
Осмон тўла юлдузларни кашф айлаган
Мунажжимман – манглайида юлдузи йўқ.

Гоҳо гуллар сочди менга куз-қишларим,
Гоҳо куллар сочди таниш-билишларим.
Бугун ёлғиз ўйланаман, ўртанаман:
Урмадими гўзалларнинг қарғишлари?

Бу йўл менга сайр эди, сайил эди,
Севгисиз кун – ҳафта эди, ой – йил эди.
Мен қизларни алдашни кўп истамасдим,
Қизлар ўзи алданишга мойил эди.

Иқбол МИРЗО

БОЛАЛИК, БОҒЛАР, САРАТОН…

Йўқ, мен тўлмагандим ўн иккига ҳам.
Болалик. Ёз. Олис фронт орқаси. Уйча.
Арава йўлларида сузиб юрар чанг, Саратон,
Боғлар, сийнасида ғубор кўрпаси.

Ва шўхчан бир аёл бизнинг ҳовлида.
Ижарачи аёл,
Уни шундай атарди бобом,
Ёноқларим ловулларди эрталабданоқ,
Йўқ, ўн учда эдим ўша чоқ.

Жилмаяр эдим мен у кулган онда,
Лақмалик қилардим сўз тополмасам.
Гоҳ, у ювинишга сойга тушганда,
Ҳайдардим болаларни пана-панадан.
Булар бари – ўтмиш,
Ҳозир эса келар ёдимга: Тун,
мўъжаз деразали пахса иморат.
Мен ўша торгина дарча остида
Оқланган деворга суянганимча,
Турар эдим дилгир, бетоқат.
Урушдан қайтганди у –
Буни англардим,
Ўша йигит билан қучоқлашарди…
У ношуд, ярамас қучди-кўтарди
Ва у ҳам йигитни тинмай ўпарди…

Билмасдим,
Қўлларим титрар нимага,
Дераза ортида қоронғи, жимлик
Ва енгил шивир-шивир…
Э-э, қандоқ чидайсан бундай таънага –
Тош билан ойнани синдирдим чил-чил.

Югуриб чиқди кимдир:
– Сенми?
Унинг кўзларига боқардим карахт,
Худди тушдагидек, келмай ҳушимга,
Шунда мен, бир гўдак,
Дедим илк бора:
– Бўлди, бас, нари бор, эҳ онанг шунга…

У эса йигитни итарди нари:
– Тегма!
Сўнг мени юпатиб, деди жимгина,
Юмшоқ кўкрагига босганча маҳкам:
– Оҳ, менинг кўнгли бўш ақлсизгинам.

Отилиб чиқдим мен унинг бағридан,
Томга кўтарилиб,
Ёйиб қўйилган
Эски гилам узра тушдим узала.
О, катта бўлсайдим шу бир кечада!
О, агар ҳозироқ етсайди кучим,
Бу қаттиқ хўрликнинг қасоси учун!
…Болалик унутилди,
Йиллар учар, ҳа.
Бироқ менга қийин бўлар сен билан,
Қўшнининг боласи
Суқланиб бизга
Кечирилмас соғинч-ла термулса баъзан.
Тикилиб турар у, оппоқ деворга
Суянганича,
Қоракўз, тунд, бир изтироб ёқар қонини.
Ўзининг илк меҳрин бағишлар сенга,
Болалиги,
Боғлар,
Саратонини.

Ўлжас СУЛАЙМОН

Осмон тўлиб кетди
увадаларга,
Бебош шамол келиб кетганди бирров.
Бу ҳолни кўрсайди
жонсарак онам,
Кўкни ҳам супуриб тушарди дарров.

Учрашув

Ўзимни қўярга жой тополмай қолдим,
Майлими ёнингизга қўйсам ўзимни?

Ёмғир

Бугун қулоғимга шивирлади қиш.
Баҳор аллақачон йўлга  чиққанмиш.

Бойўғлига
борсам
бермади,
бойлигингдан
бергин
бойчечак.

Бўрондан кучли эди,
Тарсакидан ҳам
қаттиқроқ эҳтимол.
У шарт эшикни ёпганида,
юзимга теккан шамол,
Юзимга теккан шамол...

Хафта бўлди
ёмғир тинмай ёғаверар,
Ўзим уйда,
рухим кўчаларда шумшук,
Хафта бўлди
сени йўлда учратмадим,
Қаерда жон сақлаяпсан
дайди мушук?
Хафта бўлди ёмғир
тинмай ёғаверар..

Ўзимни алдаш

Кафтимга сув
тўлдириб
чопаётганга
ўхшайман,
Бой бериб борим,
недир
Топаётганга
ўхшайман.

Кетдинг...
Ёмғир тинмай ёғаверди,
Ҳар бир томчи
маломатнинг тошларидир.
Қай бирини
кўзга суртиб тавоф айлай,
Қай бир томчи
кўзларингнинг ёшларидир.

Қўқонгилос

Уйга қайтдим,
сездирмадим онамга мен.
Онам боғда чумчуқларга дер эди.
"Озроқ қолсин, талаб кетманг
ҳаммасини,
дайди болам келса  узиб ер эди".

Полопонин ёлғиз қолдирса,
Ҳавотирда юрардим чўчиб.
Ҳайриятей,
бепарво қўшним,
Қаергадир кетдия кўчиб.

Дерлар ижобатмиш
ҳар мазлум оҳи,
Яратган тинглармиш
мазлум нима дер.
Унда ишқи бирла менга зулм этган,
Тангрим, бевафога саодатлар бер.

Куйларинг
бирам маҳзун,
куйларинг бирам оғир.
Шалоббо бўлиб кетдинг,
кел,
уйимга кир ёмғир....

Ҳеч вақом йўқ эди
гадойдек эдим,
Сени кўргандиму
бойиб кетгандим.
Йўл олис,
довдираб,
мункиб боряпман,
Қачондир кўзингга
тойиб кетгандим.

Энди айтсам бўлар, онажон,
Ўшанда, сиз ўчоқбошида куймаланиб юрардингиз.
Мен бўлса, пайтдан фойдаланиб
Сиз туккан чучвараларни ҳаммасини ҳомлигича санаб қўйганман.
Ҳаммаси шундан бошланган,
Шундан бери хом санадим қанча чучвараларни, онажон!

Битмагай, яралар битмагай,
Табибим сиз чекманг кўп жафо.
Илинжим бир малҳам, маҳшарда,
«Бу биздан», десайди Мустафо.

Уруш одамлари

Бобомнинг енгига қараб билар эдик,
Шамол қай тарафга эсаётганин.

Худбин бўлиб қолар экан
севса ким,
Ҳеч ким мендек
суйиб, ёниб куймасин,
Уни хунук кўрсатиб қўй,
Худойим,
Мендан бошқа
уни ҳеч ким суймасин.

Келсанг,
тескари айланарди чарх,
Осмон замин, замин осмон бўларди.
Бахт қандай,
Тасаввур этмоғим учун,
Менда мингдан
битта имкон бўларди.
Сайёд бўлиб келсанг, сайдингман ўзим,
Кўксимда табаррук пайкон бўларди.
Таслимман ноз отлиқ сипохларингга
Асирлик ҳам шуҳрат, ҳам шон бўларди.
Ишқ надур билолмай ўртанар бағрим,
Кошки, англамоққа имкон бўларди.
Сўнги кунда жон олғучи фаришта,
Қиёфангда келса осон бўларди.
Келсанг...

Бандаргоҳга ўхшайсан
пойтахтда яшасанг,
Жиянларинг келаверади
сени қора тортиб.
Улар кемалардай сузиб келишар,
Елкасига улкан
орзулар ортиб.
Уларнинг қўлларида чипта,
йўл олишган
Олис-олисни кўзлаб.
Туни билан юрагингни қон қилишади
Соғинган қишлоғинг ҳақида сўзлаб.
Тонгда кузатасан,
учади улар,
Кўк бағрига сингир
темир қушларда.
Улар кетган жойлар сен учун орзу,
Ҳатто кўролмайсан бир бор тушларда.
Шалвираб қоласан яна қирғоқда,
Ҳафсаланг йўқ, қўл ишга бормас,
Шарт, кетгинг келар-у
баридан кечиб,
Сени денгиз қўйиб юбормас...

Уйга қайтиш

- Кел, усти-бошингни
ечиб бер, болам,
Бир ювиб, офтобга
қўяман ёйиб.
- Кайтдим ёнингизга
кир кўнгил билан,
Онажон, уни ҳам берсангиз чайиб.

Ўчираман лаҳзали
лотереяни,
зора, исминг чиқса
бу сафар.

Хўкизнинг шохида,
дедим, бу замин,
Сўнг балиқ устида,
деб бўлдим амин.
Аммо, бир кун
йиғлаганинг билинди,
Кўзларингни кўриб
бағрим тилинди.
Шунда билдим
ёлғон билганим бари,
Кўрдим,
кипригинда экан
Ер шари.

Аввал сени СЕН, дедим,
Кейин СИЗ, дедим.
Кетдинг, "СЕН" билан "СИЗ" ни
қўшиб айтдим,
СЕНСИЗ бўлиб қолдим.

Бирам қаттиқ ёпдинг
юрак эшигин,
Билмадим,
қай сўзим келганди малол.
Қия очиқ қолса, бу юрагимга,
Бошқалар ҳам кирармиди эҳтимол.

Муҳаммад Сиддиқ Раҳматов

Севиб қолиш мумкин кимнидир,
Беҳосдан чертади кўнгил дарчасин.
Сендан шеър сўрайди, изн сўрайди,
Ва тилсиз сўрайди юрак парчасин.

Шеърларимни олинг, сизга бемалол,
Дардлар қолаверар тугунлигича,
Сендан сўрамайди юрагингни у,
Сен эса тутасан бутунлигича.

Сендан шеър сўрайди, юрак тутасан.

NIYAT

Onamni aldadim soppa-sog‘man deb,
Otamni aldadim: “Pulim bor doim”.
Og‘amni aldadim: “Borarman, nasib”...
Men seni nima deb alday, Xudoyim?!

G‘unchani gul dedim – kuldi, quvondi,
Bulbul deb aytganim chumchuqmi, bilmam,
Bunda baxt bor dedim, erkam ishondi...
Robbim, endi meni yolg‘onchi qilma!

© Mansur Jumayev