Муҳаммад Исмоилнинг "Узук" номли асари ҳаёт ва оила қадрияти, она меҳрининг беқиёслиги ҳақидаги чуқур ҳикмат ва дарсларга бой асар ҳисобланади. Унда ҳар бир сатр инсон қалбига таъсир этувчи туйғуларга тўла бўлиб, муаллиф ўзининг оилавий хотиралари орқали она сиймосини халқимиз анъаналари ва меҳр-оқибат, шукроналик каби инсоний фазилатлар билан ёритади.

Асарда она сиймоси меҳр ва қурбонлик тимсоли сифатида тасвирланган. Унинг содда ва самимий қаҳрамонликлари, оғир дамлардаги матонати, фарзандларига бўлган беқиёс муҳаббати жуда таъсирли ёзилган. Онанинг фарзандига совға қилган узуги орқали инсон қадри, муҳаббатнинг аҳамияти ва умуман, инсон ҳаётидаги маънавий бойликлар кўзга кўринарли қилиб очиб берилган.

Бу асар нафақат ўзингизнинг, балки ҳар бир инсоннинг онасига нисбатан эҳтиромини янада оширади. Муаллифнинг ёзув услуби жуда самимий ва тўғридан-тўғри инсон қалбига йўналтирилган. У инсонни нафақат ўтмиш ҳақида, балки бугунги кун ва келажак ҳақида ҳам мулоҳаза юритишга ундайди.

Асар орқали Муҳаммад Исмоил инсонийлик, оддий қадриятларни қадрлаш ва оналарни асраб-авайлашга даъват этади. Бу асар ҳар бир ўқувчи учун муҳим дарс, асл ҳаётий сабоқ бўлиб қолади.

Ўша кунлари отамга қилолмаган хизматимни онамга қилишим кераклигини англаб етган эдим. Кейинчалик ҳар ойлигимдан бир қисм бир қисм ажратиб онамга тилло узук совға қилдим. Шоирнинг топган пули нимадан бўлади, қип қизил пешона теридан, дарду алам эвазига бўлади. Тентираб тентираб онамга мосини узоқ излаб топганим учунми, олган узугим онамга жуда ёқди. Онам уни нақ ўттиз беш йил тақди. Ўттиз беш йил давомида онамга ўнлаб узуклар совға қилинди. Ҳатто ўзим ҳам бир неча узук совға қилдим. Ҳамма узуклар келиб кетаверар эди. Аммо ўша узук онамнинг қўлидан ечилмас, онамнинг аъзойи танига айланиб кетгандай эди. Онамнинг мен ҳадя қилган узукни тақиши эришган энг катта бахтим, зафарим, муваффақиятим эди ва бундан доимо ичимда фахрланардим. Боя онам менга тутган узук, мана шу узук эди.
Барча аёллар сингари онам ҳам янги кўйлаклар кийишни ёқтирар эди. Абдулла Орипов совға қилган камзулни анча вақт дуо қилиб кийиб юрдилар. Ёқуб Аҳмедов, Ортиқ Отажонов, Абдусаид Кўчимов, Фарида Афрўз, Шаҳодат Исахоновалар қимматбаҳо кўйлаклар совға қилган эдилар. Бу кўйлакларни байрам кунлари, ёки борганимда мени қувонтириш учун кияр эдилар. Мен онамни соғлом, бақувват, сервиқор ҳолатига мослашган, бошқача бўлиши мумкинлиги тасаввуримга сиғмасди.
Оналар биздан мана шундай аста секинлик билан узоқлашар, аста секинлик билан бизни ташлаб кетар эканлар. Мол дунё ҳаммаси ҳаммамиздан қолар экан. Оналарингизни асранг, азизлар! Оналарингиз тириклигида барча мол дунёларингизни оёқлари остига ташланг. Бу дунё ҳаммамиздан қолади. Оналарингиз меҳр билан, муҳаббат билан, соғинч билан бир мартагина бошингизни силаса, сиз дунёдаги энг буюк инсонсиз. Мунис онангиз бир мартагина бошингизни силаса энг катта бахт бошингизга қўнгани шу! Ўз онангизни дуо қилганингиз сингари маҳзун, мушфиқ, муштипар, ҳаётининг сўнгги дақиқаларини кутиб яшаётган хокисор онаизоримни бир мартагина дуо қилиб қўйинглар, азизлар! Илтимос!

УЗУК

Кеча, Ховосга бориб, совуқдан жунжикиб, дастурхон атрофида ухлаб қолибман. Уйдагилар уйғотиб юбормаслик учун аста аста қўшни хоналарга ўтиб кетишибди. Онам оҳиста ёнбошлаган эканлар, уйғонганимни кўриб қад ростладилар. – Турдингми, болам- дедилар. – Ҳа, - дедим. – Узр, чарчадим шекилли, кўзим кетиб қолибди. – Ма, мана буни олиб қўй, қизларингга берарсан, - дедилар. Онамнинг қўлида узук турарди. – Ма, болам энди булар менга керакмас, дедилар. Онамнинг товуши шундай ҳазин чиқдики, гўёки онам ҳаётга бўлган сўнгги умидларини бирма бир узиб бераётгандай эди. Бирдан ҳушёр тортдим. Юрагим орқага тортиб кетди. Онамга тикилиб қарадим. Онамнинг ҳар доим тақиб юрадиган қулоғидаги сирғаси йўқ эди. Дарров иккала қўлларини ушладим. Одатда онам икки қўлларида иккитадан тўртта узук тақар эдилар. Йўқ. Бўйниларидаги тилла зебигардон ҳам йўқ. Кўйлакларига разм солсам, эски, униқиб кетган рангсиз кўйлак.
- Онажон, жоним онам илтимос, ўзингиз тақинг, жооон онажон. Бу тиллалар фақат сизга ярашади. Жоон Онажон, ҳар кун биттадан янги кўйлак кийинг. Бутун дунё бойликлари сиздан айлансин Онажон! Илтимос, тақиб кўзларимизни қувонтириб юринг онажон, сизни чиройли кўриб дилимиз яйрасин онажон, илтимос ечманг. Илтимос, кетаман деманг, ҳали кўп яшайсиз. Ҳали кўп тўйларимизга бош бўласиз..
- Йўқ, буларнинг ҳеч қайси энди менга керак эмас. Ўлим эртароқ келса-ю эртароқ йиғиштириб кетса, битта-ю битта тилагим шу.
Эгилиб онамнинг қўлларини кўзимга суртар эканман, ўкраб йиғлаб юбордим.
Онам ҳаётни севувчи, ҳаёт учун курашувчи, оғир дамларни тушкунликка тушмай чидам ва матонат билан енгиб ўтувчи, қийинчиликлардан ҳам яхшилик ахтарувчи инсон эди. Нега бугун бу қадар тушкун кайфиятдалар? Онам нега ўзгардилар? Оналар аста секин ҳаёт билан ўртадаги ришталарни бирма бир оҳиста узиб кетар, биз ғофиллар буни сезмас эканмизда? Қани менинг мард ва виқорли, қадди баланд, шиддатли онам?
Бола пайтларим эди. Уйимиз олдидаги ялангликда қора шом тушганча тўп тепардик. Мени чақиришга борган онам, ўйинга қизиқиб кетар, “жонинг борича теп” деб ҳайқирарди. Йиллар ўтди. Онамнинг бу жанговар қиёфаси юрагимга бир умр шижоат бағишлаб келди.
99-йил Тошкентда портлаш рўй берди. Бир икки исломий шеърим учун, китобларим дўконлардан йиғиштириб олинди, ўзим ишдан бўшатилдим. Ховосга қайтиб келдим. Онам таъзиримни берса керак деб ўйлаган эдим, аксинча, “сенга туҳмат қилганларни олдига олиб бор” деб туриб олди. Ўшанда онамнинг важоҳати, кўзларидаги олов, ғазаб ва нафрат, она шер сингари ўкириши, мард ва енгилмас жангчи қиёфаси юрагимга бир умрга муҳрланиб қолди.
1989-йил, биринчи марта ойлик олдим. Унгача Тошкентда уч йил уйсиз, ишсиз, пулсиз чор ночор кун кечириб юрдим. Қўлимга пул тушиши, мен учун катта байрам эди. Шодлигим ичимга сиғмасди. Уйга кирдим-у, пулларни ҳамма ёққа варанглатиб соча бошладим. Пуллар ҳавода гир айланиб, чарх уриб айланиб учар, ерга тушганларини яна сочар, пуллар тўзонида телбаларча: “ Э- ҳе- ҳе -ҳе -ҳейй одамлар, кўриб қўйинглар, мен одам бўлдим, мен ҳам пул топдим, эҳе ҳе ҳе-ееее” дея ҳайқирардим. Сўнгра кўрпачага ўтирдим-у, ич ичимда хўрлигим келиб, аламдан ўкраб юбордим: “ Оҳ отажоним-а, отажоним-а, мен ҳам одам бўлар эканман-ку, менга ҳам пул битар экан-ку, мен ҳам пул топар эканманку, оҳ отажоним, қўлингизга бир пиёла чой тутолмадим, бир бурда нон қўёлмадим, нега йўқсиз отажон, топганим ҳаммаси сизники-ку, ҳаммасини олинг жоним отам, поёндозингиз бўлай, бир кунгина хизматингизни қилолмадим, бир кунгина кўнглингизни ололмадим, қўлингизга сув қуйишимга зор қилиб кетдингиз отажон, қанийди ҳозир тирик бўлсангиз шу пулларни оёғингиз тагига сочсам!”

Она ёнингга шошдим.

Сал юмушим кўпайиб,
Йўқлолмадим хафталаб,
Аммо соғинч юракни,
Ташлар нимта нимталаб.
Унутаман бор ғамим,
Қучоғингда эркалаб.
Сен дуо қилдинг она,
Қир-у давондан ошдим.
Тугармиди бу юмуш,
Бугун ёнингга шошдим.

Акам айтди хар куни,
Хавотирга тушибсан.
Томоғингдан сув ўтмай,
Ухламай ҳам қўйибсан.
Бир нечталаб суратим,
Ёстигингга қўйибсан.
Сен дуо қилдинг она,
Қир-у давондан ошдим.
Ҳаммасига қўл силтаб,
Бугун ёнингга шошдим.

Кел қўлингдан бир ўпай,
Каба тиллойим мени.
Тополмасман сендай дўст,
Мехрга бойим мени.
Содда муштифаргинам,
Қўллайди доим мени.
Сен дуо қилдинг она,
Қир-у, давондан ошдим.
Тугармиди бу юмуш,
Она ёнингга шошдим.

Расул Рахмон.
10,11,2024.

Зулайхо Ҳожи онамизга Оллоҳ узоқ умр берсин. Доимо намозларимизда яхши ниятда дуолар қиламиз. Зулайхо ая барча яқинларининг бахтига соғ ва омон бўлсинлар.

Акам телефон қилди: - Сени онам сўраяпти, бир келиб кетмасанг бўлмайди.
Юрагим ўртаниб кетди. “Бу чақириқ бекорга эмас. Демак, онамга нимадир бўлган. Нимадир бўлганда ҳам оғриқли нимадир. Эртага қолдириб бўлмайдиган дардли нимадир. Ҳозир бормасам бўлмайдиган ташвишли нимадир...” Ярим кечаси бўлишига қарамай, йўлга тушдим. Ёмғир ёғиб тургани учун, асфальт йўл қоп қорайиб кетган, тиқилинч, машиналар секин ҳаракатланарди. Атроф зим-зиё. Радио мурватини бураган эдим, ҳофизнинг ҳазин ноласи янгради: “Онам касалман деманг, Болам касалман деманг, Ҳоли ёмонман деманг, Адо бўламан.
Жон-у жаҳоним менинг,
Гули райҳоним менинг,
Сўлиб бораяпман деманг,
Тамом бўламан.
Қўшиқни тинглаб борар эканман, намланиб турган кўзларимдан ёш тўкила бошлади. Кўксим зириллаб, ичимни қалтироқ тутди, хўрланган ўксик овоз томоғимга тиқилди, тишимни тишимга босиб, инграб юбордим: “Наҳотки бу кунлар Онамнинг сўнгги кунлари, сўнгги лаҳзалари, наҳотки онам видолашув учун чақираётган бўлса??”
Ховосга кириб борганимда, тунги иккилар эди. Онам ухлаб ётган экан. Сингилларим:” Уйғотманг, сизни сўраб сўраб, ҳозиргина уйқуга кетдилар, чарчадилар, кун бўйи йўлга қараб ўтирдилар, ҳеч нарса емадилар, сизни қаттиқ соғинган эканлар, чақир тез етиб келсин, бўлмаса мени Тошкентга олиб боринглар, бўлмаса мен ўзим йўлга чиқиб кетавераман, боламга бир нарса бўлган, болам бир жойда оғриб ётибди, боламни топиб беринглар” деб кийимларини ахтариб қолдилар. Дўхтир, совуқда кўчага чиқиш мумкин эмас, йўл қўймайман деб зўрға тинчитди. Бўлмаса, онамни тўхтатишга бизни кучимиз етмасди.” – деди.
“Оҳ, Онажоним-а, оҳ Онажоним-а, жон-у жаҳоним онам-а, оҳ қайлардадир санғиб юрган, эси йўқ, ақлу ҳуши йўқ, ғариб, дайди, нимкала боласини соғинган Онажоним-а, мени одам ўрнида кўриб юрган Онажоним-а, шунчалик соғинчингизга арзитдингизми мени Онажон, арзимайман мен, ҳеч арзимайман”
Шу пайт онам уйқусираб, алағда, узуқ юлуқ гапира бошлади: “Муҳаммаджон, болам қаердасан? Бошингга нима иш тушди. Нега келавермайсан? Касал бўлдингми? Ётиб қолдингми? Оёғинг оғридими? Ё пулинг йўқми болам? Ким сени бунча хўрлади. Кел ахир! Нега қартайган қари Онам бориди, йўлимга қараб ўтирибди деб келавермайсан. Соғиндим кел, сени бир кўрай, бир қучоқлаб ўпай, бир ўзингни кўрсатиб кет? Бир жойинг оғрияптими, жонимни берай сенга болажоним. Айт, қаердасан, ҳозир ўрмалаб бўлса ҳам олдингга бораман. Мени қариб қолди дема, ҳали жоним бор, ҳали қаерда бўлсанг ҳам, ер юзини гир айланиб бўлса ҳам олдингга етиб боришга кучим етади. Жон болам, узоқларда қолиб кетган шўрлик болам, онасини олдида юрмаган ой болам, кўзимнинг нури, белимнинг қуввати, жоним жигарим болам, кееел!”
Онамнинг кўзлари юмуқ бўлса ҳам, қовоқларининг зийидан кўз ёши тинимсиз оқарди. Мен ухлаб ётган Зулайҳо хожи онамни юз кўзларидан қучоқлаб ўпа бошладим.
Азизлар, бу воқеа менинг ҳаётимда биринчи марта рўй бериши. Онам мени яхши кўришини билардим. Лекин уйқуда, беҳуш ҳолатда ҳам мени бунчалик яхши кўришини биринчи марта кўриб туришим эди. Ҳа, оналар мана шундай, сизнинг ҳам онангиз мана шундай, бутун жон жаҳони билан сизни яхши кўради, сизни соғинади, таналаридаги миллион миллион ҳужайралари билан яхши кўради. Ҳатто уйқу ҳолатларида ҳам, ҳатто беҳуш бўлсалар ҳам, юрак юраклари билан, таналаридаги ҳамма ҳаммма қон томирлари, ҳамма фикру ўйлари, жон-у жаҳонлари билан сизни соғинади. Битта менинг онам эмас, ҳаммма ҳамммамизнинг оналаримиз шундай севади. Ҳоҳ ўнгларида, ҳоҳ тушларида, ҳох ҳушсиз бўлсалар ҳам, таналарида сўнгги томчи қон қолган бўлса ҳам, ўша сўнгги қон билан бизни дунёдаги энг азиз инсон дея севадилар. Ўнгида севгани, соғиниб ўртангани учун ҳаммамиз оналаримизга олтиндан хайкал қўйишимиз керак. Беҳуш ҳолатларида ҳам севганидан кейин бундай оналарга бриллиантдан хайкал қўйсак, камлик қилади. Бундай муҳаббатнинг баҳоси йўқ. Ҳеч ким бизни оналаримизчалик севмайди.
Оналаримиз ҳақларига дуода бўлайлик, оналаримизни ардоқлайлик, тирикликларида бошимизга кўтарайлик азизлар!

Китобда, шунингдек, ёзувчининг ён дафтаридаги битиклар, хотиралар, атоқли шоир ва ҳофизлар, дин пешволари ҳақидаги битиклар ҳам ўрин олган. Улар ҳам жонли, ҳаётий хотиралар асосида битилган бўлиб, ёзувчи маънавий оламини англашга ёрдам беради. Хулоса қилиб айтганда, истеъдодли шоир ва адиб Муҳаммад Исмоилнинг ушбу китоби “Дунёнинг ишлари” дан кейин Она сийсосини ёритувчи энг мукаммал асарлардан бири сифатида баҳоланишга лойиқ асарлардан биридир. Асар ўзининг маънавий-маърифий ҳамда тарбиявий аҳамияти билан ҳам китобхонларга манзур бўлади, деган умиддамиз.
Қурдош Қаҳрамонов,
филология фанлари доктори

Китобда овсинлар ҳақида ҳам ниҳоятда ибратли ҳикоялар бор. “Йўл-йўриқ” номли ҳикояда ёзувчи қизини узатаётган пайтда онаси келиб олдига ўтқазиб насиҳат қилиши, икки оиладаги биронта гапни бир-бирига етказмаслик ҳақида маслаҳат берар экан, неварасига овсинлар ҳақидаги бир ибратли ҳикояни айтиб беради. Маълум бўлишича бир хонадонда икки овсин бир-бири билан келишолмай жиққамуш бўлишар экан. Улар бир-бирининг сочини юлиб турганда ажратаман деб ўртага тушган қайнонани келинлардан бири итариб юборади. Қайнона йиқилиб тоси синибди. Шу воқеадан сўнг иккала овсин ҳам битта-битта фарзанддан бошқа фарзанд кўрмабди. Ушбу ибратли воқеалардан сабоқ чиқарган қизи борган хонадонда бахт топиб кетганлигидан хурсанд бўлган ўғил онасидан ғоят миннатдор бўлади.
Китобда онасининг овсини билан муносабатлари акс этган лавҳалар ғоят ҳаётий ва таъсирчан ёзилган. Бу лавҳаларни шунчаки ўқиб бўлмайди, китобхонни ҳам тўлқинлантиради. Бу ҳикоя амакисининг катта қизи Саодат опа ўз онаси Ойпашша чеча ҳақида айтган фикрлари асосида ёзилади. Ойпошша овсини Зулайҳо момони ниҳоятда ҳурмат қилар, улар бир-бири билан нафақат опа-сингил, балки ота-боладай муносабатда бўлишгани, биронта иш Зулайҳо момонинг маслаҳатисиз адо этмаганини, ҳатто қизларини узатмоқчи бўлганда ҳам энг аввало Зулайҳо момонинг розилиги олинганини сўзлаб беради. Маълум бўлишича Ойпошшо чечанинг ҳам тўққизта фарзанди, юздан ортиқ невара-чеваралари бўлган. 91 ёшида вафот этган Ойпошшо чеча ўлими олдидан фарзандларига қилган илтимоси ҳеч қимни бефарқ қолдирмайди. Ойпошша момо болаларига, менга чечамни телефон орқали кўрсатадиган қилиб улаб беринглар, чечамни соғиндим, бир кўриб қолай, чечам билан юзма-юз гаплашай, дебдилар. Иккала овсин анча вақт гаплашибдилар. Қизининг айтишича, у ҳатто болалари билан ҳам телефон орқали хайрлашмаган, фақат овсини билан видолашиб, унинг розилигини олгандан сўнг вафот этган. Ҳеч кимни бефарқ қолдирмайдиган ушбу вокеалардан кейин ёзувчи инсоннинг инсонга бўлган меҳр-муҳаббатини, улкан инсоний туйғуларни бошқалар учун ибрат намунаси сифатида баён этади.
Асарда она руҳияти, унинг ички маънавий дунёси гўзаллигини очувчи кўплаб тасвирларга дуч келамиз. “Олиандра гули” деб номланувчи бу воқеада ҳаж сафарига борган она Жидда шаҳри аэропортига тушганда аэропорт атрофи беҳиштдай гулзор, чор атрофда чамандай очилиб ётганини кўради. Ҳайрат билан гулларнинг олдига борганда улардан шундай гўзал ва ифорли ҳид таралибдики, она беихтиёр жаннатга тушдим, деб ўйлабди. Юртига қайтгач она фарзандларига ўша гулнинг уруғини топтиради ва ҳовлисига эктиради. Ёзувчи излаб-излаб топган гулни ҳовлисига эктиргани ва мана йигирма йилдирки ҳовлисидан ўша ифорли ҳид аримаслигини ҳикоя қилади. Ушбу оддийгина эпизодда айтилган воқеалар орқали биз она қалбининг нақадар ҳис-туйғуларга, нафосатга бойлигини, гўзалликни ҳис қилиши ва унга ошуфталигини билиб оламиз. Бундай қалбларда фақат меҳр-муҳаббат мужассам этганлиги, ёмонликка ўрин йўқлигини ҳис қиламиз.
Кўриниб турганидек, она-бола муносабатлари ҳаққоний тасвирига эга. Асарда тасвирланаётган ҳар бир лавҳа, эпизод ёки деталлар онанинг фарзандларига бўлган меҳр-муҳаббатини, турмуш қийинчиликларига қарамай уларни ўқитиш, одам қилиш, ҳалол ризқ-насиба билан боқиш, кийинтириш ғамида тинимсиз меҳнат қилиш, айни пайтда керак ўринларда уларга қаттиққўллик билан тўғри тарбия бериш, келажакда халқига, ватанига хизмат қиладиган фарзандлар бўлиб етишишига ишонч билан қараётган она тимсоли сифатида гавдаланади. Китобда она шаънига бағишланган кўтаринки, сохта мадҳиялар йўқ, барчаси адиб ўзи иштирок этган, бошидан кечирган вокеалар, жонли, ҳаётий манзаралар фонида ёритилади.