Хайдахтаах курдугуй?! Бу аҥаардас саха салаатын эрэ буолуо дуо, үөрэҕирии уопсай историятыгар адьас феноменальнай көстүү.
Итиэннэ “Сэргэлээх уоттара” култуура киинигэр “Сайдыы суолунан салайтаран” киинэ сүрэхтэниитэ уонна дьоро күн түмүктүүр чааһа- үөрүүлээх мунньах- буолла. Өрөспүүбүлүкэ, университет салалтатыттан, үгүс тэрилтэлэртэн, выпускниктартан эҕэрдэ эриэккэһэ, баҕа санаа бастыҥа ананна. Манна биир түгэҥҥэ тохтуум. Тэрээһин саҕаланыытыгар саха салаатыгар үлэлээбит, кини сүһүөҕэр туруутугар сүдү кылааттаах билигин биһиги кэккэбитигэр суох дьоммут мөссүөннэрэ, ааттара-суоллара сыана экраныгар көһүннэ. Саала бүттүүнэ сүһүөҕэр турда. Арай номнуо сааһыран, бүгүҥҥү тэрээһиҥҥэ маанылаах ыалдьыт буолан кэлэн олорор выпускниктар үөрэппит-такайбыт уһуйааччыларыгар илиилэринэн далбаатыыллар. Биир бэйэм ону көрөн олус долгуйдум. Кырдьык да, үөрэх үтүөтүн иҥэрбит, сайдыы суолун сахпыт тапталлаах уһуйааччыларын үтүө мөссүөннэрин көрөн, устудьуоннаабыт кэрэ кэмнэригэр, эдэр саас хатыламмат күннэригэр төннөн ыллахтара.
Маҥнай пединститут иһинэн саха салаата, онтон историко-филологическай факультет саха тылын уонна литературатын кафедрата, кэлин саха филологиятын уонна төрүт култуура факультета уонна күн бүгүн Арассыыйа хотугулуу-илиҥҥи норуоттарын тылларын уонна култуураларын института 85 сыл усталаах туоратыгар, сиэмэттэн үүнээйи ситэн-сириэдийэн, мутуктанан-салааланан, модьураан тахсарыныы, үүнэн-үрдээн, сайдан кэллэ. Төһөтүн да иһин, дьоҥҥо-сэргэҕэ, норуокка, саха салаата диэн аат бигэтик иҥэн хаалбыт, онон билигин институт төһө да тэнийэн-тиириллэн, араас хайысхаларынан үлэлии олордор, саха салаата диэн буолла да, бүтүн институт өйдөнүллэр. Саха салаатын өрөгөйдөөх үбүлүөйэ өр кэмҥэ умнуллубаттык, чаҕылхайдык ааста, выпускниктар, билиҥҥи устудьуоннар ситимнэһэр, ааспыты ахтар, кэлэри торумнуур үтүө түһүлгэбитинэн буолла.

27.11.2024

Ньургун Боотурга пааматынньык тула

Бүгүн “Саха” национальнай көрдөрөр-иһитиннэрэр хампаанньа “Олох үөһүгэр” биэриитигэр Ньургун Боотурга пааматынньык туруоруу тула кэпсэтистибит. Онтон сиэттэрэн, ити боппуруос тула санааларбын тиһиим.
Ньургун Боотурга пааматынньык туруоруу туһунан тыл-өс иһиллибитэ син балайда буолла диэххэ сөп. Ханна туруорабыт, хайдах дьүһүннээх-бодолоох буоларый, туохтан оҥоробут уо.д.а. ыйытыылар тула араас санаа баар, мөккүһүү да үгүс. Биһиги Сахабыт сирин туох-ханнык иннинэ тымныынан, иккис курдук, көмүспүтүнэн-алмааспытынан, үсүһүнэн, илдьэ кэлбит үйэлээх үгэстэрбитинэн билэллэр. Мин ону бу кэлиҥҥи кэмҥэ, тас дойдуга тахсан быстах кэмҥэ үөрэнэ сылдьан ордук үчүгэйдик биллим. Ол курдук, Казахстан республикатыгар тиийэ сырыттахпына, сахаларбыт диэтибит да, адьас алмааһы сиэппитигэр укта сылдьарбыт курдук саныыр этилэр. Уонна олоҥхобутун билэллэр. Утаппыттыы үрүт-үөһэ ыйыт да ыйыт буолан сөхтөрбүттэрэ. Онуоха төһө кыалларынан, хайа сатанарынан, билэрбинэн хоруйдаһа сатыырга кыһанабын. Онуоха, барыта анаабыт курдук буолан, саас Сахабыт сирин күннэрэ ыытылыннылар. Олоҥхо театра “Кыыс Дэбилийэни” көрдөрдө, аан дойдуга биллибит Астана-балет театрга “Ньургун Боотур” операбыт турда. Дьэ мин онно хаһаахтар хайдах курдук сөхпүттэрин-махтайбыттарын, астыммыттарын-дуоһуйбуттарын көрбүтүм. Итиниэхэ киһиргэнии буолбакка, бу сахабыт култуурата, улуу олоҥхобут бу курдук таһымҥа таҕыста диэн киэн туттуу санаата ыга кууспута. Хаһаахтар сөҕүү бөҕө: “Бу үлүгэрдээх декорацияны, бачча элбэх дьону тас дойдуга, бу биһиэхэ, аҕалан көрдөрдүгүт!”- диэн.
Эмиэ ити кэмҥэ аны ыаллыы сытар Кыргызстан өрөспүүбүлүкэтин күннэрэ буолуллар. Ити бэлиэ күннэргэ Астанаҕа Манас пааматынньыгын арыйдылар. Сүрдээх үчүгэй, дьоһун пааматынньык. Бишкекка сылдьан көрдөхпүнэ, киин болуоссаттарыгар, национальнай музей иннигэр Манас пааматынньыга турар (2011 сыллаахха туруоруллубут). Эчи үрдүгэ, кыраһыабайа- киһи астына көрөр тутуута. Бу кыргызтар бэйэлэрин култуураларын, эпостарын, үгэстэрин өрө туталларын, сайыннаралларын чаҕылхай туоһута. Ити мин тус бэйэм илэ көрбүт-истибит холобурдарбыттан.
Ньургун Боотур биһиэхэ, сахаларга, сүдү суолталаах. Саханы саха дэппит, саханы аан дойдуга таһаарбыт олоҥхобут геройа. Биллэн турар, биһиги олоҥхобут сүрдээх элбэх варианнардаах, сюжетнай линиялардаах, түөлбэлэринэн наарданар, оттон Дьулуруйар Ньургун Боотур классическай, образцовай олоҥхо, “отут суол олоҥхоттон оҥоһуллубут олоҥхо” диэн. Ньургун Боотур сүрүн, түмэр уобарас курдук өйдөнүллэр. Оттон киниэхэ пааматынньык туруоруу туһунан кэскиллээх кэпсэтиилэр сүрүн сыалларынан саха сүрүн күүһүрдүү, бөҕөргөтүү, саха култууратын, үйэлэри уҥуордаан илдьэ кэлбит үгэстэрбитин өрө тутан, бу туһунан ытык өйдөбүлү дьоҥҥо-сэргэҕэ чиҥник иҥэрии, аан дойдуга таһаарыы диэн өйдүүбүн. Бу пааматынньык Саха сиригэр кэлэр ыалдьыттарга, туристарга буолбакка, туох-ханнык иннинэ биһиэхэ бэйэбитигэр сүдү суолталаах. Дьулуруйар Ньургун Боотур уобараһа, айыы бухатыырын уобараһа, мэлдьи кыайыыны-хотууну, эйэлээх, нус-хас, дьоллоох-соргулаах олоҕу, инникигэ эрэли, сырдык ыраны кытта ситимнээх. Бу- саха ыра санаата.
Киһи аймах олоҕун кэрчик кэмэ, хас биирдии историческай период бэйэтин ирдэбиллэрин туруорар. Ол ирдэбиллэри норуот бэйэтин үүнүүтүн-сайдыытын, саҥа кэрдиискэ тахсыытын туһа диэн толоруох тустаах. Онуоха саха улуу олоҥхотун геройугар, айыы аймаҕын араҥаччылааччы Дьулуруйар Ньургун Боотурга Сахабыт сирин тэбэр сүрэҕэр пааматынньык туруоруу- кэм ирдэбилэ. Бу саха дьонун-сэргэтин дириҥник ытыктыыр, сүгүрүйэр ытык сирдэрэ, сүрдэрэ, санаалара көтөҕүллэр, кынатталар түһүлгэлэрэ, саханы түмэр, сомоҕолуур аналлаах сүдү тутуу буолуо этэ. Бүгүҥҥү эфиргэ үгүс дьон өрөспүүбүлүкэбит араас муннуктарыттан эрийэн кэлэн бу дьыаланы өйүүллэрин биллэрдилэр. “Ньургун Боотурга пааматынньык туруорабыт дуу, суох дуу диэн ыйытыы туруо да суохтаах. Пааматынньык булгу туруохтаах!” диэни үгүстүк иһиттим. Бу норуот бастыҥ баҕата олоххо киирэн, бэрт сотору кэминэн Дьокуускай куораппытыгар Ньургун Боотур пааматынньыга дьэндэйэн тахсыа диэн эрэл улахан.

Гольдеров тылбааһа), Дюйшен учуутал төбөтүгэр итийбит инчэҕэй иэдэһинэн саба түһэн баран, хайдах да кыайан кыатаммакка, тохтоло суох бөтүөхтүүр Алтынай (“Маҥнайгы учуутал” сэһэн- Н.А.Кондаков тылбааһа) мөссүөннэрэ харахпар субу баарга дылы. Көлөһүннээх сүүһүн тымырдара күүрбүт, кууллаах бурдугу сүгэн тыраабы дабайан доҕолоҥноон иһэр Даниярга өрө сүүрэн тиийэн көмөлөһө охсуох, Кемель уолу Абакир: "Академик, сирэйгин имитиэ-иэм!"- диэн уордаах хаһыытыттан көмүскэһиэх, Дюйшен учуутал тыал-буурҕа быыһыгар, үөр бөрө аил таһыгар кэлэн улуйар дьулаан түүнүгэр туохха да түбэспэтэр ханнык диэн дьону кытта тэҥҥэ долгуйар, ыксыыр-ыгылыйар турукка киирэҕин… Ол курдук умсугутуулаах, абылаҥнаах, киһини долгутар, сүрэх ортотунан киирэр үтүөкэн айымньылар. Айтматов геройдара төлөннөөх таптал, аан ийэ дойду, олох туһунан дорҕоонноох тойугу доргуччу туойаллар.
Бүтүн киһи аймах дириҥ ытыктабылын, билиниитин ылбыт улуу суруйааччы умсулҕаннаах айар үлэтин киэҥ далайыгар дуоһуйа умсабын.

Выдержка из постановления Конституционного Суда РФ от 07.06.2000 г. № 10-П (пункт 2.1):

<...>

Конституция Российской Федерации не допускает какого-либо иного носителя суверенитета и источника власти, помимо многонационального народа России, и, следовательно, не предполагает какого-либо иного государственного суверенитета, помимо суверенитета Российской Федерации. Суверенитет Российской Федерации, в силу Конституции Российской Федерации, исключает существование двух уровней суверенных властей, находящихся в единой системе государственной власти, которые обладали бы верховенством и независимостью, т.е. не допускает суверенитета ни республик, ни иных субъектов Российской Федерации.

Конституция Российской Федерации связывает суверенитет Российской Федерации, ее конституционно - правовой статус и полномочия, а также конституционно - правовой статус и полномочия республик, находящихся в составе Российской Федерации, не с их волеизъявлением в порядке договора, а с волеизъявлением многонационального российского народа - носителя и единственного источника власти в Российской Федерации, который, реализуя принцип равноправия и самоопределения народов, конституировал возрожденную суверенную государственность России как исторически сложившееся государственное единство в ее настоящем федеративном устройстве.
Содержащееся в Конституции Российской Федерации решение вопроса о суверенитете предопределяет характер федеративного устройства, исторически обусловленного тем, что субъекты Российской Федерации не обладают суверенитетом, который изначально принадлежит Российской Федерации в целом. <...>

www.consultant.ru

"Конституция Российской Федерации"(принята всенародным голосованием 12.12.1993 с изменениями, одобренными в ходе общероссийского…

Принята всенародным голосованием 12 декабря 1993 года с изменениями, одобренными в ходе общероссийского голосования 1 июля 2020 года КОНСТИТУЦИЯ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ (см. Обзор изменений данного документа) Мы, многонациональный народ Российской...

Бу кинигэни булар киһи

От всей печени!

Знали, что в теле человека наиболее сложно устроенное скопление нейронов за пределами головного и спинного мозга – нервная система кишечника? Она много чем внутри рулит, включая даже выработку серотонина. Есть коммуникация мозга и кишечника в обоих направлениях. Есть взаимное влияние эмоций и физиологических процессов. Любопытно отражение этого в языке: «нутром чувствую», «бабочки в животе», «я их не перевариваю», «меня от этого тошнит», «сидит у меня в печенках». Соматические (соматизм – слово, обозначающее часть тела) коды универсальны для всех языков и культур, но в то же время они отличаются национальным своеобразием, сфокусированностью на разных частях тела. Например, соматизм печень в русских фразеологизмах встречается в двух случаях: «сидит в печёнках», «достал до печёнок», а в казахском языке соответствующий соматизм бауыр – в 65 фразеологизмах.

В алтайском языке печень буур по семантике близка «сердцу», передаёт более глубокие переживания, сочувствие, проявление положительных (тёплых родственных) чувств. Фразеологизм бууры jылу («печень его тёплая») передаёт значение «сердце доброе». Бала азыраганныҥ бууры jылу, мал азыраганныҥ оозы ÿстÿ / Кто ребёнка взрастил – у того душа добрая, кто скот вырастил – у того рот в масле. Фразеологизм бууры кÿйер («печень его горит») означает «душа болит».

Ичи калтыраар («нутро дрожит») означает «побаиваться». Тышты килтиреер, ичи калтыраар / Внешность блестит, нутро дрожит. Синонимичные фразеологизмы ичи кÿйер и ичи öртöлöр («нутро горит») означают «переживать». Фразеологизм ичин öйöр («нутро его жмёт») означает «не давать покоя». Комургайлу öлöҥ кол сайар, комудалду санаа ич öйöр / Сухая трава руку колет, печальная дума нутро жмёт.

Про соматизмы прочитал в статье Н.Р. Ойноткиновой «Соматический код культуры в пословицах и поговорках алтайцев». Там любопытно. И про мудрое сердце, и лоб как способность стыдиться, глаза как средство достижения целей и многое другое.

? Дьон өйдөһөр эрдэхтэринэ
Ыарахан да олох чэпчэкитэ.

Василий Саввин