زرینگاندنەوە

لە کاری خەلە و خەرماندا، دوای ئەوەی کڵۆش گێرە کرا و سوور لە کا جیا کرایەوە، مالۆسک پەیدا دەبێ. مالووسک، مالۆسکە یان مالۆچکە ئەو دانەیە کە دوای ئەوەی لە کا جیا کرایەوە، بەشێوەی لاکێشەیی لەپاڵ کا ڕادەکێشرێ. مالووسک هێشتا ئەوەندە خاوێن و پاقژ نیە کە هیچ کا و لاسک و کوێزری لەگەڵ نەبێ. بۆیەش پێویستیی بە پاک‌کردنەوەی زیاتر هەیە. کارێک کە دوای ئەوە ئەنجام دەدرێ زرینگاندن/زرنگاندن یان زرینگاندنەوە/زرنگاندنەوەی مالووسکی پێ دەڵێن. مامۆستا هێمن لە پێشەکیی تاریک و ڕووندا وشەکەی ئاوا بەکار هێناوە: "لە مانگی خەرمانانی ١٣٢٠ (١٩٤١) ڕۆژێکی چووبوومە سەر خەرمانان. کرێکارەکانمان خەریکی مالووسک و زرینگاندنەوە و باڵەکەو بوون و منیش لەکنیان دانیشتبووم و ئەسپەکەم وەسەر کوێزر کردبوو." (هێمن - لەکوێوە بۆ کوێ - پێشەکیی تاریک و ڕوون)

زرینگاندنەوە برێتی لە بەباکردنی دیسانەوەی مالووسکەیە بۆ ئەوەی خالیس و خاوێنتر بێ. بەو پێیە زرینگاندن یان زرینگاندنەوە واتای خالیس، خاوێن، پوخت، پەتی، پاک، پاقژ، بێخەوش، بێگەرد، زەڵاڵ، ساف و یەک‌دەست‌کردن دەدا. ئەگەرچی هیچ‌کام لە فەرهەنگەکان زرینگاندنەوەی بە واتای پاقژکردنەوەی مالۆسکیان نەگرتووە بەڵام لە هەنبانەبۆرینەدا بە چەند واتای دیکە هاتووە؛ 
١ دەنگدانەوەی مس و زێڕ و زێو
٢ درەنگ‌بوون، کە بۆ شەو دەگوترێ شەو زرنگایەوە با بنووین
٣ دەنگ لە گوێ هاتن گوێم زرنگایەوە
٤ پندر بوونەوە (نیوە وشک‌بوونەوەی جلی شۆردراو)
5 دوو جار لە کڵدا سووربوونەوە
سەبارەت بە خاڵی ٥کە لە کڵدا سوور بوونەوەیە، ئەوە بریتییە لەو کووپە، کیتەڵە یان گۆزە گڵەی کە ئەگەر شتێکیان تێدا هەڵگیرابا کە بۆنی گرتبا، بۆ وێنە کاتێک پەنیریان لە کووپەدا دەئاخنییەوە و دوایی پەنیرەکە دەخورا و کووپەکە بۆنی پەنیری پێوە دەما، دەیانخستە نێو کڵی ئاور. واتە ئاورێکی دامرکاو تا بۆنەکەی نەمێنێ. ئەو کارە پێی دەگوترا "زرینگاندنەوە". دیزە و گۆزە و کووپەی کۆنیان دەزرینگاندەوە هەتا خاوێن ببنەوە و بۆنیان نەمێنێ.
بەڵام ئاخۆ بنەمای وشەکە چیە و گەرەکمانە بۆچی بەکاری بێنین؟
زرینگاندن کردارە و زرینگاندنەوە کرداری دووپاتەکردنەوەیە. بەو واتا و بڕوایە کە دان بنەمایە و لە بنەڕەتدا لە کا جیایە. "اندن" لە کۆتایی زرینگاندن‌دا نیشانەی کردارە. بەو پێیە بنەمای کردارەکە "زرنگ" یان "زرینگ"ە. زرینگ خۆی بە 3 واتا دێ؛ 
یەکەم؛ دەنگی دەنگدانەوەی کانزای وەک مس و زێڕ و زێو
دووهەم؛ زیرەکی، ژیری، ئاقڵی، زیتی و وریایی
سێهەم؛ ڕۆنی تاواوە، ڕۆنی زەنگ
هەر سێی ئەوانە لە جۆری خۆیاندا دەتوانن بریتی لە بێخەوشی و خالیسیی خۆیان بن. بەو واتایە کە دەنگی مس و زێڕ و زێو دەنگێکی ساف و خالیسە و زیرەکی و ژیری نیشانەی بێخەوشیی عەقڵە. ڕۆنیش دوای ئەوەی کوڵا و قاڵ کرا، تەڕایی لێ دەگیرێ و وەک ڕۆنێکی پوخت و پەتی هەڵدەگیرێ و هەر بەو هۆیەش ماوەیەکی زیاتر دەوام دێنێ و زۆر درەنگتر خرا دەبێ.
ڕۆنی زرنگ پتر بە ڕۆنی زەنگ ناسراوە. واتە وشەکە بە شێوەی زەنگیش هەیە. ئەم زەنگە لە وشەی "زەنگی" برێتی لە ماری زۆر ڕەش و هەروەها مرۆڤی ڕەش و "قولەزەنگ" بە واتای کۆیلەی ڕەشیشدا هەیە. هەمان زەنگ وەک پاشگر لە وشەی شەوەزەنگیش‌دا بەرگوێ دەکەوێ کە بەواتای شەوی زۆر تاریک و نووتەکە. بەو پێیەش شەوەزەنگ لە شەوایەتیدا شەوی خالیس و پەتییە. لە کرداری "شەو زرینگانەوە"دا کە هەمان شەوی تەواوە، وشەکە جارێکی دیکە بە شێوەی زرینگ" خۆی دەردەخاتەوە. ئەوانە دەمانگەیەننە ئەو ئەنجامە کە وشەی زەڕ یان زێڕیش هەر لەو بنەمایەیە بە واتای کانزای بێخەوش و پاک. وەک چۆن یەک لە واتاکانی زرینگاندنەوە دەنگی دەنگدانەوەی زێڕە. کەواتە زرنگاندنەوە یان زرینگاندنەوە واتای بە زێڕ کردنیش بدا. بەو پێیەش زرینگاندنەوە بەجۆرێک لەگەڵ وشەی "نەقد"ی عەرەبی بەرامبەری دەکا.
وشەی نەقد بە مانای خوردکردنەوە و بەپارەکردنی شتە. چونکە ماڵ هەتا نەکرێ بە پارە، نرخەکەی نازاندرێ. لە ئەدەبیاتدا وشەی نەقد لەوەوە وەرگیراوە کە واتای هەڵسەنگاندن دەدا. نەقد لە بنەڕەتدا مانای خراپە گوتن یان گوتنی خراپییەکانی شتێک نیە بەڵکو جیاکردنەوەی چاک لە خراپ یان پێچەوانەیە. ئەمە لە زمانی کوردیدا بەناحەق وشەی "ڕەخنە"ی بۆ داندراوە کە ڕوون نیە لە کوێوە هاتووە. لە هەموو ئەو واتایانەی کە "ڕەخنە" لە زمانی کوردیدا هەیەتی، هیچ‌کامیان نیزیک لەو واتایە نین کە دەبێ هەیبێ.

نووسەر: ؟
هەناردەی خاتوو ژیندار

@farhangijin

پێڕستی نوێی ئەم هەفتە بریتین لەم کاناڵانە, بە ئەندام بوونتان ببنە هۆی مانەوەیان💚🌻

گاقۆڕ لە کەڵهوڕیدا بە مانگی گەلاوێژ دەڵێن،
له دەمەدەمی پاییزدا کە ئاوی کانیاوەکان کەم دەبێتەوە و گا و مانگا لە تینوویەتی دەقۆڕێنن، دەڵێن:  گاقۆڕ، مانگی گەلاوێژ
گاقۆڕ: کاتێ گا یان مانگایێک سەردەبڕدرێ.گا و مانگاکانی تر خوێنەکەی دەبینن کۆ دەبنەو لە دەوری خوێنەکە و دەقۆڕێنن، بەم قۆڕە دەڵێن گاقۆڕ، یان گابۆڕ
گاقۆڕ: لە مانای خوازەدا بە دەنگی شیون و ناڵەی بەرزی مرۆڤ دەڵێن

گابۆڕ: مانگی سەرماوەز، کاتێ هەوا زۆر سارد دەبێ دەڵێن: گا بۆڕ ئەدا، بۆیە وتوویان گابۆڕ.

(مامۆستا ڕەنجبەر)

لە کاناڵی ( وشەی دانسقەی کوردی) وەرگیراوە.

@farhangijin

دوو برا ویستیان میرات بەش بکەن، برا گەورەکە ویستی فێڵ لە برا بچووکەکەی بکات،
برا گەورە گوتی: ئێمە براین تۆ سەرپشک دەکەم کام زەویت لا باشە ئەویان هەڵبژێرە، حەز دەکەی بەرجۆ بۆ من پشت جۆ بۆ تۆ، حەز دەکەی پشت جۆ بۆ تۆ بەرجۆ بۆ من؟

بەر = خوارەوە
پشت = سەرەوە
جۆ = جۆک، جۆگە، جۆگەلە.
ئەم ئیدیۆمە دوو تەڵەی زمانەوانیی تێدایە،
یەکەمیان، هەردوو بژاردەکە هەر یەک واتا دەدەن، ئەویش دیاری‌کردنی زەوی خوار جۆگە بۆ خۆی واتە برای گەورە،
وە زەوی سەرەوەی جۆگە بۆ برای بچووک لە هەردوو بژاردەکەدا.
تەڵەی دووەم، دیاری‌نەکردنی زەوی ئاوی و دێمە، بەڵکوو ئاماژەدان بە زەوی خوارەوەی جۆگە و سەرەوەی جۆگە، دیارە خوارەوەی جۆگە ئاوییە و باشترە لە زەویی سەرەوەی جۆگە کە زەویی دێمە.

نەزمی فەرحۆ

@farhangijin

ماچ

(ناو) تەماسی لێوەکانی کەسێ لەگەڵ ئەندامێکی لەشی یەکێک، یا لەگەڵ شتێ بۆ دەربڕینی خۆشەویستی، ڕێز، سپاس و شتی وا؛ «ڕامووس»؛ «ڕامووسان». r ئەم تەماسە ئەغڵەب وێڕای مژێکی سووک یا توندە و لەوانەیە زۆر کورت بێ یا بڕێک درێژ بخایەنێ و وا هەیە دەنگی مڵچە یا شڵپەشی لێ پەیدا بێ.

باوەڕ

1 پژمل (پشت‌‌مل) ی کچان ماچ کەی، حەیایان نامێنێ.
2 پژملی کوڕان ماچ کەی سەریان نەوی دەبێ.
3 ڕفێدە دە تەندوور بکەوێ ماچی دەکەن و لەسەر سەری دادەنێن، دەڵێن با هەرزانیی بێ.
4 لێوت بپەڕێ خۆشەویستێکت دێ و تێری ماچ دەکەی.
5 مووت لەسەر تاق بێتەوە دەبێ ماچی بکەی دەنا خۆشەویستەکەت نابینی.
6 هەرکەس ڕوومەتی خورا، دەبێ چاوەڕێی دیتنی خۆشەویستێکی بێ کە ڕووی یەکتر ماچ دەکەن.

لێک‌‌دانەوەی خەون

ماچ دووری‌‌یه.

مەسەل
قسەی قەدیمییانە، ماچ قەرەوڵی گانە
ئافرەتێکی کە ڕازی بێ ماچ بدا بە پیاوێک، بۆ سەرجێ‌‌یی لەگەڵ کردنیشی ڕازی دەبێ.

گەورەكچ بە ماچێک حیز نابێ
کەسێک که ڕابردوویەکی پاکی هەبێ، ئەگەر بەهەڵکەوت کارێکی خراپیش بکا، مانای ئەوە نیە کە ئیتر لە پاکی و چاکی لای داوە و لەوە بەدواوە هەر کاری خراپ دەکا.

لێک‌‌دراوەکانی ڕستەیی و ئاماڵ‌‌ڕستەیی

ئەی خۆ به ماچ نیه!
لە جوابی كەسێک‌‌دا دەگوترێ كە پرسیار دەکا ئاخۆ فڵانە شت بە پارە دەدرێ. ئاواش دە کار دەکرێ: «نانا بە ماچ دەتدەنێ!» یا «ئەی پێت وایە بە ماچە؟ r ئەم جوابە پێشان‌‌دەری ئەوەیە کە جواب‌‌دەرەوە سەری لە پرسیاری بێ‌‌جێی پرسیارکەر سوڕ ماوە: «– بۆچما ئەو پارکینگە بە پووڵە؟ – ئەی پێت وا بوو بە ماچە؟!»

دەستت ماچ دەكا
کاتێ یەکێک هەواڵی کەسێکی غایب لە کەسێکی حازر بپرسێ، حازرەکە وەک جوابێکی بەئەدەبانە دەیڵێ و مەبەستی ئەوەیە کە کەسە غایبەکە حاڵی باشە.

کاری چاک نازانێ، ئی خراپیش دەستی ماچ دەکا
لەبارەی کەسێک‌‌دا دەگوترێ کە پەیتاپەیتا کاری خراپ یا کارخراپی دەکا.

پێک‌‌هاتەکانی له چاوگ وەرگیراو

ماچ (لێ) ئەستاندن
ڕازی یا ناچار کردنی کەسێ بۆ ئەوەی ڕێگە بدا ماچی بکەی.
کوتیان: ئەو ماڵە کچێکی زۆر جوانی هەیە، کەس به پیاو نازانێ و قسه و سەتمەنیش دەگەڵ کەس ناکا. کەچەڵ کوتی: ئەگە وایە ئەمن دەچم هەتا ماچێکی لێ‌‌نەستێنم نایەمەوە...
[خەجێ نان‌‌نەخۆر، هەقایەت]
ئەوڕۆ وەختی نوێژی شێوان/ دوو قسەم لەگەڵ کرد بە لێوان/ سینگت باغی قەیسی و سێوان/ ماچم هەستاند بە ڕبە و پێوان
[مەلا حوسێن عەبدوڵڵازادە]

ماچ دان (بە کەسێک)
ئیجازە دان بە کەسێک بۆ ئەوەی ماچت بکا. r بە تایبەتی بۆ ماچ کردنی ڕوومەت یا لێو دەگوترێ کە ماچی لێو عادەتەن جینسی‌‌یە بەڵام هی ڕوومەت دەکرێ جینسی بێ یا غەیری جینسی: «ماشەڵا کچی من چەندە عاقڵە! دا وەرە ماچێکی بدە بە بابی خۆت. »
ئەگەر دەتهەوێ چریکەم وەک باز بێ/ ماچێکم دەیه با کەیفم ساز بێ
[فۆلکلۆر]

ماچ کردن(ی کەسێک یا شتێک)
لێو بە ئەندامێکی لەشی کەسێک یا بە شتێکەوە نان بۆ دەربڕینی خۆشەویستی و ڕێز و شتی وا (فلش ماچ).
گەنمم نێ بیکەم ده چاڵ/ سۆفی نیم، بۆچمه بەرماڵ/ بەڕەم نێ، نامهەوێ ماڵ/ ڕۆژێ سەد ماچان دەکەم/ بێ‌‌پووڵ و دەستی بەتاڵ
[پایانیانی، کانی مرادان: 110]

کارێک دەستی کەسێک ماچ کردن
پێویست بوونی کارێکی ناخۆش یا نابەدڵ (نەخوازراو) لەسەر کەسێک. r تەنزی تیایە و زۆرتر کاتێ دەگوترێ کە بیانەوێ بێژن ئەو کەسە دەبێ حەتمەن ئەو کارە بکا: «ئەگە میوەفرۆشیشت پێ ناكرێ ئەوە كوورەخانە دەستت ماچ دەكا. »

لێک‌‌دراوەکان

باج‌‌ئەستێن/ باج‌‌ئەستێن/ خەرج‌‌ئەستێنی ماچان
(مەجاز) لاوێکی کە لە ڕێ‌‌بازان ڕادەوەستێ و کچان ڕازی یا ناچار دەکا ماچی بدەنێ. r لە بەیت و بەندەکانی موکریان‌‌دا دەگوترێ.
ئەنجا سەد بری به بری ده خودای بوایه ئەمن باج‌‌گر و باج‌‌ئەستێنێکی ماچان بام له گەردنێ ڕەنگین و حەلیم‌‌بەگی/ له پێش کۆچی؛ له دوای دە خێڵی، نەوەڵڵا نیوەڕۆیان لەسەر ڕێگایه دە مەڕ خوێ دانێ
[خلەدەرزی: حەیران]

ماچ‌‌ومووچ
(ناو) ماچ‌‌گەلی دەنگ‌‌داری یەک لەدوای یەک.
جا دەڵێ کاکه لەو دۆشەگی بۆو دۆشەگی خۆیان دە باڵ ئێگدی ئاویشت. شەقەی ماچ‌‌ومووچان وەک دەمانچەی تیر دەهات.
[عەلی شەمسی: بەیتی لاس و خەزاڵ]
سابڵاغ کووچەبەکووچە/ فەقەت جێی ماچ‌‌ومووچە/ قیمەتی تەواو نابێ/ کیژی مەمک‌‌هەڵووچه
[پایانیانی، کانی مرادان: 151]

شەقەماچ
(ناو) ماچی زۆر توند و دەنگ‌‌دار.

سەرچاوە🖊: سەلاح پایانیانی

@farhangijin

مەڕە لەڕێ لە گوێسوانێک، گیای دەقرتاند بە ددانێک،
مەبەست لە مقەستی سەرتاشینە، ( مقەستی سەرتاشین: جۆرە مقەستێکی باریکی تایبەتە، دەلاکەکان بۆ کورتکردنەوەی قژی سەری مرۆڤ بەکاری دێنن).
( لەڕ: لاواز،
گوێسوانە: بەو دارانە دەوترێ کە لە بنمیچی خانووەوە دەردەچن بۆ لای دەرەوە)
مەڕە لەڕێ لە گوێسوانێ: مەبەست لە مقەستی سەرتاشینە کە قژ دەبڕێێت، هەروەها قژی درێژی بە گوێسوانە چوواندووە، گیا دەقرتێنێ بە دداننێ، مەبەست لە بڕینی قژە بە مقەست،
وەڵام: مقەستی سەرتاشین.

»»»»»»»»»»»»»»»
فەرهەنگی ژین، وشەدانی کوردی-کوردی
لینکی کاناڵ:
@farhangijin:
https://t.me/farhangijin

لینکی کۆڕی کاناڵ
https://t.me/farhangijin

هەوەڵ پەیامی کاناڵ: https://t.me/farhangijin/4

بەرخەوان: شوانی بەرخ

بەلەباقە: نەخۆشیی بزن

بەلەمس(بەلەمز): بزنێکە دەم و لووتی سپی بێ و گوێی ڕاست ڕاوەستن.

پەڵخ: پاڵاخ، بەچکەی گامێش

تنگێڵە: مەشکەی لیپاولیپ لە ئاو

تەژیر: هۆڵی مەڕ، ئاغەڵ

جاوەڵووکە: گیایەکە کە ئەگەر مەڕ بیخوات، ماستی گەلێک باشی دەبێت.

چاربەری: بزنی چوارساڵە

شیرێژ: دۆی دوای مەشکەژاندن دەکوڵێننەوە شیرێژی لێ دروست دەبێ.

شێلمۆک: پەنیری کوڵاو

غادم: کەڵی خەساو، کەڵی گون‌دەرهاتوو

فتراق: بەن‌سامۆتە، دوو بەنی ئەستوور و درێژن بە پاش‌تەڕکی زینەوە.

فرۆ: هەوەڵ شیری حەیوان دوای زان گەرم دەکرێ، دەبێتە فرۆ و دەخورێ

قانگدان: دەرپەڕاندنی گیاندار بە دووکەڵ دەباڵکردن.

کەشکە‌فەریکە: کەشک کە هێشتا توند و ڕەق نەبووبێ.

کۆڵەسوار: بە کەسێک دەگوترێ سواری باش نەزانێ

کۆنەسوار: سوارچاک، سواری بەئەزموون و باش

فەرهەنگی ئاژەڵداری
کۆکردنەوە: عومەر ئیمام

فەرهەنگی ژین، وشەدانی کوردی-کوردی
لینکی کاناڵ:
@farhangijin:
https://t.me/farhangijin