ТАСБАҚАНЫҢ ТУЎЫЛҒАН КҮНИ (тымсал)

Бүгин тасбақаның туўылған күни. Усы себеп пенен отырыспаға түрли ҳайўанлар, жәнликлер жыйналған. Отырыспаны гүбелек басқарып атыр. Дәслеп қутлықлаў ушын сөз қурбақаға берилди.
– Ўарқ-ўарқ, тасбақа достым, туўылған күниң қутлы болсын, ўарқ-ўарқ, бала-шағаңның алдында аман жүргейсең, ўарқ-ўарқ, суўда жүрсең сымбатлы, ўарқ-ўарқ, қырда жүрсең қымбатлы болып жүре бергейсең, ўарқ-ўарқ… Қурбақа усылайынша бираз ўарқылдады. Кейинги сөз ҳәрреге берилди.
– Ыззззз, достым, ызззз, туўылған күниң, ыззззз, менен қутлықлайман, ызззз. Узақ өмир, ыззз, беккем, ызззз, денсаўлық тилеймен, ыззззз. Ҳәрре де көп ўақыт ызылдап қутлықлады. Изинен сөзге шыққан шекшек те туўылған күн ийесин қутлықлаў ушын берилип шырылдады. Гүбелектиң шыр-пыры шықты. «Регламентти сақлайық, дослар, тасбақа шаршап тур, тоқсанға шығыў да аңсат емес, ақыры. Ендиги сөйлейтуғынларға еки минуттан ўақыт беремиз». Ийт ҳәз етип үрип атыр еди, гүбелек «ийт үрер, кәрўан көшер» деген, қысқартайық, тасбақа талығып қалды» деп сөзин кесип таслады. Ешки де еки минутлық регламенттен өтип баратыр еди, гүбелек «сақалым бар деп сөйлей бересең бе?» деп тағы тасбақаны аяп атырғанын көрсеткиси келди. Ҳәммени асықтырды. Ақырында сөзге шыққанлар бир минут, ярым минуттан-ақ сөйлеген шығар. Қутлықлаўлар таўсылыўдан, гүбелек асығып, апыр-тапыр өзи сөйлей кетти. «Рахмет ҳәммеге, тасбақа бүгинги туўылған күниң менен тағы бир мәрте қутлықлайман». Гүбелек усыны айтты да, отырған орнында жан берди. Ол бағанадан берли негизинде 200-300 жыл өмир сүретуғын тасбақаның талығып қалыўынан гөре, өзиниң бары-жоғы бир күнлик өмириниң таўсылып қалыўынан қорқып отыр екен, бийшара.

Аллаяр Дарменов,
20.10.2024.@Allayar_Darmenov

#Өмирбек_жолына

Бу Дүньядан о Дүньяға

Нөкисте дүнья көп екен ғо. Нөкистиң адамлары дүньяқоңыздай неге дүнья жыйнай береди десем, кафе, ресторан ашыў ушын екен ғо. Кешегиде 26 – киши райондағы «Дүнья» тойханаға бараман деп Орақбалғадағы «Дүнья» ресторанға барыппан. Қайдан билейин, тазадан ашылған кафе деп еди, екеўи де жақында ашылған екен. Аўылда болып, Нөкиске бир-еки ай бармай қалсаң, адасып, аўмаң шығып қалатуғындай ғо. Сөйтип, бу Дүньядан о Дүньяға барыў ушын еки машынға миндим. Әй, усы кафе қурғыш қолы гүл, уста қарақалпағымның еки дүньясы да абат болғай.

А. Дарменов,
07.10.2024.@Allayar_Darmenov

ҚОСЫҚТАН ҚУРАЛҒАН МЫНА ЖЕР ШАРЫ Қосық – сөздиң патшасы,
сөз сарасы.
Абай

Желдей уйытқыр поэзия тулпары,
Мен бараман жалын қармап жармасып.
Қосықтан қуралған мына Жер шары,
Ол силкинсе қалар мени жыр басып.

Жыр – океан, жығып кетти ырашын,
Сезим суўсынына қанар жүрегим.
Жағыс узақ, қайтыў жоқ, жоқ илажым.
Ақыр көптен сезимсиреп жүдедим.

Сөздиң бағын аралайман бағмандай,
Сайлап үзсем ең мазалы жемисти.
Бүгин сөз қәдирсизленип қалғандай,
Сөзистан болып кеткендей жер үсти.

Ҳасыл сөзге бар дүньямды бартерлеп,
Ҳасыл адамларға үлеским келер.
Базда бул сөз дегенди де номерлеп,
Қатар тәртип пенен сөйлеским келер.

Сөзмоншақ алып турса көздиң жаўын,
Тек ҳасыл сөз сүйсиндиргей халықты.
Ҳәзир шоу ҳәм подкастта сөздиң жаўы,
Ҳәр билгиш былғап жүр бир быламығын.

Азайды ма ҳасыл сөздиң жериги,
Ўарсақылық орнар жүрек төриңе.
Егер көмилгенде сөздиң өлиги,
Жерде орын жетпес сениң гөриңе.

Ҳасыл сөз, ҳадал адам – ол туўғаным,
Жасы үлкеннен сөзи үлкенди сыйлайман.
Сөз қуны да доллардай бир, әрманым,
Тез-тезден көтерилип турғай да.

Сөз ҳасылын тапсаң баладай жайнап,
Тыңлар қулақ таппай шығар ар-сарың.
Тек шайырлар ғана қайғырар ойлап,
Қосықтан қуралған мына Жер шарын…

Аллаяр Дарменов,
08.07.2024.@Allayar_Darmenov

#Сиз_сүйген_қосықлар_тәрийпи

СҮЙГЕНИҢ МИГРАНТ ПА, ТУРИСТ ПЕ?

Қарақалпақ қосықшылық өнери кейинги ўақларда әдеўир толысып қалды. Д. Қайыпов, Б. Мәтжанов, Т. Дошумова, Д. Мәмбетмуратов, З. Хожаназарова, Г. Айымбетова, М. Сапаева, Г. Мунтеевалар салған жолдан М. Өтемуратов, Б. Темирбаев, Б. Жуматаев, К. Хитжанов, С. Қәллибеков, Б. Разымбетов, Б. Пердебаев, Г. Өтепова, С. Аннақулова сыяқлы хошҳаўазлар жүрип киятыр.

Олардың қатарына кейинги ўақларда Ә. Айтжанов, Ж. Реймов, П. Жолдасбаев, Ә. Байныязов қусаған жаслар да қосылмақта. Әлбетте, қосықшылардың көп болғаны жақсы. Ақыры, сапа да саннан шығады. Жақсы қосықты, қосықшыны таныў ушын жаманын да тыңлаўға туўра келеди.

Өз халқының гейбир шеннен тыс ерсирек дәстүрлеринен күйинген халық шайыры Ибрайым Юсупов «Билимсизлеў жақларыңды,
Мен айтпасам ким айтады» деген еди. Бүгин биз айырым эстрадалық қосықларға (қосықшыларға емес!) аз да болса сын нәзер менен қараўымыз керектей. Буны анық қәниге айтсын деп сол қәнигениң аўзын бақлап отыра берсек, «Қазақстан, Россиялардан» бир шығайын деп турмыз.

Алдыннан және ескертейин, мақалада қосықшы(лар) емес, айтылған қосық(лар) талқыланады.

Белгили шайыр, үлкетаныўшы, Бердақ атындағы Қарақалпақ әдебияты тарийхы мәмлекетлик музейи директоры Ш. Пайзуллаева бир мақаласында «ер қосықшыларымызға не болған, гилең бийопа яр, мени таслап кеттиң, кыянет еттиң деп изинен жыламсырап қосық айтып жүр. Ерлик намыс-ар қайда? Бир бийопа ушын сонша сөз зая» деген еди. Сиз сүйип (яки күйип) еситип жүрген «Күнде ойлайман» қосығы болса сол бийопа ярлардың гимнине айланса тәжип емес. «Қосық» текстин ким жазғанын билмедим. Атқарыўшылар Казбек Мырза ҳәм Әлийшер Байныязов. Қосықтың ҳәмме қатарына тоқталмаймыз. Тек ондағы
Қазақстан, Россияға кетип қалды,
Мени таслап шет еллерге кетип қалды,
Жасымыз да бираз жерге жетип қалды,
Аҳ, мениң ярым, аҳ мениң жаным»,
-деген шуўмағын талқылайық.

Жасырарлығы жоқ, бүгин мәмлекетимизде көпшилик сырт еллерге барып мигрант сыпатында жумыс ислейди. Олардың ишинде Қазақстан менен Россия жетекшилик етеди. Соның арқасында хожалық бағып, үйли, дәўлетли болып атырғанлар қанша. Сонда еле турмысқа шықпаған бул жас қыз усы еки елге жумыс ислеўге кетип қалған ба? Солай болса қосықшылар ашшы ҳақыйқатлықты ортаға алып шыққан. Тәғдирдиң жазыўы менен еле турмысқа шықпай атырып-ақ турмыс машқаласын көрип атырған, шет еллерге барып жумыс ислеп жүрген қызларымыздың образын бере алған. Бирақ қосықта буған күйиниў, қайғырыў онша сезилмейди. Және күн көрис ушын сыртқа шығып кеткен сүйиклисиниң изинен ер жигиттиң булай «мени таслап кеттиң» деп шырлаўы да, жырлаўы да ғәлет.

Я турист болып кеткен бе екен? Бизде көпшилик Дубай, Париж қусаған қалаларға қыдырғысы келеди. Қоңсы Қазақстанға да бирли-ярым зыярат туризми демесең, саяхат ушын баратырман дегенди қулақ есите бермейди.

Ҳә, онда бул жақта есаптан шығып, ушты-күйди жоқ болып көшип кеткен шығар. Бирақ қаяққа? Қазақстанға ма, Россияға ма? Р. Хожасовқа уқсап
Бир аўылда туўылдық,
Өтти балалығымыз,
Аўылдан көшип кеттиң,
Айра түсти арамыз,
десе ҳеш гәп дә. Шамасы, биринши қосықшыныкы Қазақстанға, екиншисиники Россияға кетип қалған қусайды-аў. Бирақ не ушын әйне усы еки ел? Мүмкин, усы қосық арқалы адамлар бул мәмлекетлерде тек жумыс ислеўге емес, саяхат етиўге, ҳәтте (сүйген ярын таслап) жасаўға да болады дегенди аңлап жететуғын шығар? Мүмкин, «қосық»ты жазған адам биз билмеген улыўма басқа нәрсени ойлаған шығар.

Не де болса қосықшыларымыз, қосықларымыз көбейе берсин, Ибрайым аға жазған «халықтың қабақ тәрезиси» бәрин өлшеп отырады дейин десек, жаңа өсип киятырған әўладта еле бул тәрези онша қалиплеспеген.

Сонлықтан, олар жүрек пенен тыңланатуғын қосық пенен жай ғана қулақ арқалы еситилетуғын қосықтың парқын билмей буўыны қатып кетпесе болар деп қорқамыз.

Аллаяр Дарменов,
Өзбекстан хәм Қарақалпақстан Жазыўшылар аўқамы ағзасы, жас шайыр.

Канал: @Allayar_Darmenov

Хан мақсым деп көкке көтермелеп атырғаның өзи ким деўшилерге Е.Үсенов авторлығындағы "Хан мақсым" китабының электрон нусқасын усынып отырмыз.
Тулғалы тарийхымызды таныўдан, танытыўдан шаршамаңыз!

Канал: @Allayar_Darmenov

Дуз ҳәм қыз

Қақшып алды күнниң нурын,
Толған ай – баскетбол тобы.
Басында бантик, қос бурым,
Тамағында зилдей зобы.

Баспалы кран, жер кран,
Водопровод – сәл ертек,
Суўға қоса тамағынан,
Дуз ɵтер ɵңешин ɵртеп.

Мазасы болмай сабақты да,
Тыңламайды уйып сирә.
Мектеби де узақты дә,
Жүриў жанға тийип тур-ә.

Қышырлатып кебир жолдан,
Келер оқыўшы – қара қыз.
(Ондайларды телевизордан
Кɵрсетпеймиз-аў сирә биз).

Ылайға батып етиги,
Қыста қыйын аўыл, енди.
Қыз – киятыр ол жетилип,
Мына бәле аўыр енди.

Замираны тыңлар уйып,
Бий апаны кɵрсем дейди.
Мен де модный кɵйлек кийип,
Үлкен концерт берсем дейди.

Уйқысында қысылып гә,
Терлеп-тепшип оянады.
Билдирмейди қысынып я
Билдириўге уялады.

Тазаланған суўдан ишип,
Қаланың қызы ɵседи.
Кɵремен: мектептен шығып,
Бир-бирине суў сеўиседи…

Мына қара қыз ɵспирим,
Тула бойы дуз толық.
Жылама, жаным, шүкирим,
Жаралғаныңа қыз болып.

Замираны тыңлар уйып,
Бий апаны кɵрсем дейди.
Мен де модный кɵйлек кийип,
Үлкен концерт берсем дейди...

А. Дарменов,
02.05.2024.@Allayar_Darmenov

Жуўапсыз сорақ

Қосықты хорлаў – гүна,
Емес мәзи уятсызлық.
Жаўлайжақ дүньяны мына,
Ғалаба әдебиятсызлық.

Тамада, вайнерди танып,
Шайырды танымаў қалай?!
Мәңгүрликке биз анық
Бет бурдық-аў еки талай.

Гийне тутпас олар бирақ,
Көнген соған қайыл болып.
Мәңгилик жуўапсыз сорақ:
«Не бар еди шайыр болып»?!

Китап алыў дүкәннан...
Әй қайдем-аў, не билейин,
«Прәсенти жаман, оннан,
Кредитимди төлейин».

Тәрбияшы апай — ютуб,
Шала билемиз гимнди.
Журт гәзитти жыртып,
Интернетке сыйынды.

Берекет таппайсаң бақырып,
Ким қәдир тапқан заманында.
Тойға барғанбыз, ақыры,
Буннан да жаманында.

Қыял сүрип, сөз қурап,
Жүриў тәғдир сайыл болып.
Шешими жоқ қатал сорақ:
Нем бар еди шайыр болып?!

Аллаяр Дарменов,
10.04.2024.@Allayar_Darmenov

«Баспасɵз бозлаўлары» дүркиминен
АЯНЫШ

Аязлы гүз келди самалы ҳүўлеп,
Қуты жоқ қонақтай кетемен демес.
Газета – гɵне Арал турған гүрлеп,
Жағысқа қашан қайтар, ҳешким билмес.

Почташы кәсиптиң тɵмени енди,
Күн бойы великте гәзит тарқатыў…
Журналға жазылыў дегени енди –
«Айлығыңнан қырқаман» деп тил қатыў…

Қысқыға ушырап ҳәзир «Еркин»лер,
«Жаслар»ды оқымас жаслар ҳәзирги.
Телефоннан канал ашып әллекимлер,
Журт пул тɵлемей-ақ оған жазылды.

Қәтеге сүрнигип ҳәрбир сɵзинде,
Қалай да бийпул деп алдайды ɵзин.
«Фром то уз» саў болсын, ең изинде
Қәтеге қәдимгидей үйренер кɵзиң.

«Мәжбүрий жазылдырды» деп дад салып,
Даўласып доқ урар, илажың қанша.
Жасар наўқас үмит «кетер жақсарып»,
Ислейсең соңғы сан гәзит шыққанша.

«Жеткиншек» бармайды мектепке ҳәзир,
Атын да билмейди гәзиттиң бала.
Телефонға үңилип болғанша соқыр,
Қулына айланды гаджеттиң ғана.

Еки «Әмиўдәрья» турар жаўдырап,
Тусаўлы жолбарыстай ɵкирине.
Дым «қатты»лап атыр Баспаɵз бирақ,
Буйыртпа берип қойған кепинине.

Моллаға ақшадан уятлы, әттең,
Тек қарызланбай «ɵлсе» жоқ әрманы.
Гәзитлер гүм, журнал жабылса ертең,
Халықтың да сол күни жоқ болғаны.

Баспасɵз…
Буйырса, жазарман және басқа сɵз…

Аллаяр Дарменов,
27-30-март, 2024-жыл.

@Allayar_Darmenov

ӘЛЛЕКИМЛЕР

Жыйналысқа бармайды ол,
Баслығыңа бар, түсиндир.
Пах! Не деген картина зор
Писип тур!

Әй, мәңгүр баслық, билемен,
Еле бираз «молодой»саң,
«Айлығын қырқ, сɵгис беремен»,
Деп оны сен жазалайсаң…

Селекторда не бар оған,
Мәжилиспазлық модасы,
Кɵкирегинде туўлаған
Нотасы!

«Неге қатнаспадың?» деп сен
Жаға жыртыўға шамалайсаң.
«Нотаңды астыңа тық» деп,
ϴзиңше бир жазалайсаң…

Таўсылмайды жыйнағы,
Яшуллысы кɵп илимниң.
Қалды мақала жуўмағы,
Ҳә түриңниң…

Келмесе яшуллың шығып,
Қарның силкип ҳаҳалайсаң,
Илимпазды жерге жығып,
Илимсизлерше жазалайсаң…

Шембиликке шақырмасын,
Тикпесин нәлше кебирге.
Ҳешким қосық жаздырмасын
Қәбирге.

Ол лираға ашық, билсең,
Ал, сен бийжɵн мазалайсаң.
Сәлемнама,
қутлықлаў,
тостлар жаздырып
Музасын қосып жазалайсаң

Күнлер келеди,
Бетонлар қаплап қара жерди,
Буўлығып гүллер бой соза алмай,
Шақырар олар әллекимлерди:
Художник дей ме?
сазгер?
илимпаз?
шайыр керек дейди-аў, япырмай?
Қара жер,
Ана жер,
Қайдағы кɵк шɵп – гүллер,
Аўыстырып алажақ сизлерди
Дүньядағы бар баслықларға.
Келиң қәне, «әллекимлер!»

Жыйналысқа бармайды ол,
Айтып бар баслығыңа…

Аллаяр Дарменов,
2, 3-март, 2024-жыл.

Дөретиўшилик канал: @Allayar_Darmenov