Gúrrińshi

Танысың, қарақалпақша китапларды аудио вариантта тыңлаў имканиятын бериўши Gúrrińshi жойбары. Бүгиннен баслап Android системасының пайдаланыўшылары Gúrrińshi мобил қосымшасын өз қурылмаларына орнатып, қарақалпақша аудиокитапларды тыңлаўды баслаўы мүмкин. Қосымшаның iOS ушын арналған варианты да ҳәзирде таярланыў басқышында болып, жақын келешекте жәрияланыўы күтилмекте.

Соңғы 4‑5 жылда подкастлар, аудиокитаплар дүняда қайтадан ен жая баслады. Буған тийкарғы себеплердиң бири, аудиокитапларды тыңлаў адамнан актив дыққатты талап етпейди. Мысалы, текст варианттағы китапты оқысаңыз, дыққатыңыз тек ғана китапта, ондағы текстте болыўы керек, басқа ҳеш нәрсе ислей алмайсыз, ал аудиокитапларды болса басқа да жумысларыңызды ислеп жүрип, параллел тыңлаў имканияты бар.

Буннан он жыл алдын бизиң командамыз қарақалпақша китапларды электронластырыў мақсетинде, Kitapxana.com жойбарын баслап еди. Лекин, ол бизге күтилгениндей нәтийже алып келмеди. Ал, Gúrrińshi болса бизиң екинши урынысымыз, бул сапары аудио форматтағы китаплар бабында.

Жойбардан гөзленген тийкарғы мақсет қарақалпақ тилиндеги китапларды аудио форматқа өткизиў, оларды бир жерге жәмлеў ҳәм басқаларды да бул ҳәрекетлерде белсенди қатнасыўға шақырыў. Сондай‑ақ, бул арқалы жәмийетимиздеги көзи әззи инсанлардың қарақалпақ тилиндеги әдебий шығармалар менен жақыннан танысыўына үлкен мүмкиншилик жаратып бере алған боламыз.

Улыўма алғанда, қарақалпақ тили ҳәм әдебияты ушын арналған жойбарлар қанша көп болса, сонша жақсы. Тилекке қарсы, бул тараўда елеге шекем ислениўи керек болған жумыслар оғада көп. Ең актуал машқалалардың бири бул қарақалпақ тилиндеги материаллардың электрон форматта аз ушырайтуғынлығы. Усы машқала қарақалпақ тилиниң интернет әлемине кирип келиўине биринши тосқынлық есапланады ҳәм бул мәселе елеге шекем өз шешимин тапқан жоқ.

Усы контент жетиспеўшилиги мәселеси Kitapxana.com жойбарының раўажланыўына да өзиниң кери тәсирин тийгизип еди. Gúrrińshi де болса, әўел басында, тек ғана 3 аудиокитап-ақ бар. Бул сапары контентти көбейтиў ушын, краудсорсинг усылын сынап көрмекшимиз.

Краудсорсинг — бул қандай да бир мақсет жолында адамлардың бирлесип ҳәрекет етиўи. Солай екен, Gúrrińshi жойбарын раўажландырыў, бул арқалы қарақалпақ тилиндеги китапларды аудио вариантқа көшириў ҳәрекетлерине ҳәрбир ўатанласымызды өз үлесин қосыўға шақырып қаламыз.

Ҳәзир, дерлик, бәршениң қолында мобиль қурылма бар. Үйиңизде қарақалпақша китаплар, әдебий шығармалар да табылатуғын болса — демек, сиз жойбарға үлес қосыўға таярсыз: бир китапты алып, күнине ярым сааттан китапты оқып, оны қурылмаңызға аудио көринисте жазып барсаңыз, көлемине қарап бир ҳәптеден бир айға шекемги аралықта бир китапты толық аудио вариантқа өткерип жуўмақлаўыңыз мүмкин. Биз болса пайдаланыўшылар тәрепинен жиберилген ҳәрбир аудиокитапты платформамызда еркин еситиў мүмкиншилигин жаратып бериўге кепиллик беремиз.

Усы сценарий бойынша шамалап көретуғын болсақ, тек ғана Нөкис қаласының ~334 600 турғынының 0,3% и ҳәрбири бир китаптан өз үлесин қосқанда да, 1 000 аудиокитап жыйналып қалыўы мүмкин екен. Бул мақсетке ерисе аламыз ба — енди ол өзимиздиң ҳәрекетимизге байланыслы.

@atabekme

Gúrrińshi

Tanısıń, qaraqalpaqsha kitaplardı audio variantta tıńlaw imkaniyatın beriwshi Gúrrińshi joybarı. Búginnen baslap Android sistemasınıń paydalanıwshıları Gúrrińshi mobil qosımshasın óz qurılmalarına ornatıp, qaraqalpaqsha audiokitaplardı tıńlawdı baslawı múmkin. Qosımshanıń iOS ushın arnalǵan variantı da házirde tayarlanıw basqıshında bolıp, jaqın keleshekte járiyalanıwı kútilmekte.

Sońǵı 4‑5 jılda podkastlar, audiokitaplar dúnyada qaytadan en jaya basladı. Buǵan tiykarǵı sebeplerdiń biri, audiokitaplardı tıńlaw adamnan aktiv dıqqattı talap etpeydi. Mısalı, tekst varianttaǵı kitaptı oqısańız, dıqqatıńız tek ǵana kitapta, ondaǵı tekstte bolıwı kerek, basqa hesh nárse isley almaysız, al audiokitaplardı bolsa basqa da jumıslarıńızdı islep júrip, parallel tıńlaw imkaniyatı bar.

Bunnan on jıl aldın biziń komandamız qaraqalpaqsha kitaplardı elektronlastırıw maqsetinde, Kitapxana.com joybarın baslap edi. Lekin, ol bizge kútilgenindey nátiyje alıp kelmedi. Al, Gúrrińshi bolsa biziń ekinshi urınısımız, bul saparı audio formattaǵı kitaplar babında.

Joybardan gózlengen tiykarǵı maqset qaraqalpaq tilindegi kitaplardı audio formatqa ótkiziw, olardı bir jerge jámlew hám basqalardı da bul háreketlerde belsendi qatnasıwǵa shaqırıw. Sonday‑aq, bul arqalı jámiyetimizdegi kózi ázzi insanlardıń qaraqalpaq tilindegi ádebiy shıǵarmalar menen jaqınnan tanısıwına úlken múmkinshilik jaratıp bere alǵan bolamız.

Ulıwma alǵanda, qaraqalpaq tili hám ádebiyatı ushın arnalǵan joybarlar qansha kóp bolsa, sonsha jaqsı. Tilekke qarsı, bul tarawda elege shekem isleniwi kerek bolǵan jumıslar oǵada kóp. Eń aktual mashqalalardıń biri bul qaraqalpaq tilindegi materiallardıń elektron formatta az ushıraytuǵınlıǵı. Usı mashqala qaraqalpaq tiliniń internet álemine kirip keliwine birinshi tosqınlıq esaplanadı hám bul másele elege shekem óz sheshimin tapqan joq.

Usı kontent jetispewshiligi máselesi Kitapxana.com joybarınıń rawajlanıwına da óziniń keri tásirin tiygizip edi. Gúrrińshide bolsa, áwel basında, tek ǵana 3 audiokitap-aq bar. Bul saparı kontentti kóbeytiw ushın, kraudsorsing usılın sınap kórmekshimiz.

Kraudsorsing — bul qanday da bir maqset jolında adamlardıń birlesip háreket etiwi. Solay eken, Gúrrińshi joybarın rawajlandırıw, bul arqalı qaraqalpaq tilindegi kitaplardı audio variantqa kóshiriw háreketlerine hárbir watanlasımızdı óz úlesin qosıwǵa shaqırıp qalamız.

Házir, derlik, bársheniń qolında mobil qurılma bar. Úyińizde qaraqalpaqsha kitaplar, ádebiy shıǵarmalar da tabılatuǵın bolsa — demek, siz joybarǵa úles qosıwǵa tayarsız: bir kitaptı alıp, kúnine yarım saattan kitaptı oqıp, onı qurılmańızǵa audio kóriniste jazıp barsańız, kólemine qarap bir hápteden bir ayǵa shekemgi aralıqta bir kitaptı tolıq audio variantqa ótkerip juwmaqlawıńız múmkin. Biz bolsa paydalanıwshılar tárepinen jiberilgen hárbir audiokitaptı platformamızda erkin esitiw múmkinshiligin jaratıp beriwge kepillik beremiz.

Usı scenariy boyınsha shamalap kóretuǵın bolsaq, tek ǵana Nókis qalasınıń ~334 600 turǵınınıń 0,3% i hárbiri bir kitaptan óz úlesin qosqanda da, 1 000 audiokitap jıynalıp qalıwı múmkin eken. Bul maqsetke erise alamız ba — endi ol ózimizdiń háreketimizge baylanıslı.

@atabekme

даўамы, басы 👆

Нәтийжелерди жақсылаў ушын, бул жағына енди не ислеў керек деген күтилген сораўға экспертлер төмендегише пикирлерин билдирип өткен.

Биринши нәўбетте, билимлендириў тараўындағы популизмди жоқ қылыў зәрүр. Ҳәзир ийт пенен қус «жоқарыға» жақсы көриниў ушын, билимлендириўге байланыслы ҳәр қыйлы илажларды көтерип шығып, әмелге асырыўға ҳәрекет етип атыр. Тараўды өз маманларына қалдырып, басқаның сырттан араласыўына жол қойылмаўы керек.

Билимлендириў тараўын «тәжирийбе қояны» ретинде пайдаланыўды тоқтатыў лазым. Мәселен, усы жылдан баслап таза сабақлықларды ислеп шығыў ушын эксклюзив ҳуқықты «Novda» деген компания қолға кириткен ҳәм де буны әмелге асырыў ушын мәмлекеттен пәлен миллиард сомлық буйыртпа алған — ҳешқандай тендерсиз. «Көшедеги кемпирлердиң» гәплерине қарағанда, бул компанияның «үлкен қыздың» оң қолына қатнасы бармыш.

Қабыл етилгенлигине еле көп ўақыт болмаған мәмлекетлик билимлендириў бағдарламасы бир жақта қалып, ҳешқандай бағдарламасыз дүзилген сабақлықлар оқыўшылардың қолларына жетип барғанлығын ҳәм муғаллимлер, ата-аналар, экспертлер бул сабақлықлардан көплеген кемшиликлерди таўып атырғанлығын айтып кетиў де орынлы.

2030-жылға барып PISA тестлеринде топ-30 лыққа кириў мақсети алға қойылған екен. Буны, әмелге асырыўдың, әлбетте, илажы жоқ. Топ‑30 лық бир жақта турсын, биз ҳәтте қоңсы Қазақстаннан кеминде он жыл артта екенлигимизди умытпаўымыз керек. Сонлықтан, бундай популистлик, әмелге аспаўы алдыннан мәлим болған мақсетлерди бир шетке жыйнастырып, прагматикалық мақсетлер қойылыўы дәркар.

Жоқарыда сөз етилген темаға қосымша ретинде мына видеоны көриўди усыныс етемен. Онда PISA тестлери нәтийжелери туўралы экспертлер менен сәўбет алып барылған.

Сол видеодағы экспертлердиң бири, Комил Жалиловтың өзиниң Telegram-каналы ҳәм бар, ол жерде билимлендириў тараўындағы машқалалар анализленип, критикалық көзқараслар жазып барылады. Қызығыўшылық билдиргенлерге, әлбетте, каналға қосылып қойыўды мәсләҳәт еткен болар едим.

@atabekme

PISA

Хабарыңыз болса керек, дүняның түрли мәмлекетлериндеги мектеп оқыўшыларының билим дәрежесин баҳалап бериўши PISA сынақларының 2022-жылы өткерилген имтихан нәтийжелери жәрияланып еди. Онда өзбекстанлы мектеп оқыўшылары биринши мәрте қатнасты.

PISA (Programme for International Student Assessment) — бул Экономикалық бирге ислесиў ҳәм раўажланыў шөлкеми (en. OECD; ру. ОЭСР) тәрепинен шөлкемге ағза ҳәм ағза болмаған мәмлекетлер арасында үш жылда бир мәрте өткерилетуғын тест сынағы болып, онда 15 жастағы мектеп оқыўшыларының математика, тәбийий пәнлер (science) ҳәм оқыў саўатханлығы бойынша билим ҳәм көнликпелери баҳаланады.

Соңғы тест нәтийжелери бойынша, Өзбекстан өткерилген сынақларда қатнасқан 81 мәмлекет арасында математика пәни бойынша 72-орын, оқыў саўатханлығы, сондай-ақ тәбийий пәнлер жөнелисинде 80-орынды ийелеген ҳәм үш пән бойынша да дизимдеги соңғы он мәмлекет қатарында келтирилип өтилген. Ҳәтте урыстан басы шықпай атырған Палестинаның нәтийжелери бизиң нәтийжелеримизден тәўир-ақ жоқары. Солай екен, бул тест сынақлары бизиң улыўма билимлендириў системамыздың ҳәзирги жағдайын айқын көрсетип бере алды десем, қәте айтқан болмайман.

Нәтийжелердиң анализлерине келетуғын болсақ, ол жерде ҳәм қызық, ҳәм қорқынышлы статистика бар. Еле де түсиниклирек етип айтатуғын болсам, PISA тестлеринде сораўлар қурамалылығы жағынан дәрежелерге бөлинген: ең аңсат сораўлар 2‑дәреже деп көрсетилген болса, ең қыйыны — 6‑дәреже. Усыннан келип шығып, өткерилген PISA сынақларында бизиң мектеп оқыўшыларымыздың сораўларға берген дурыс жуўапларының пәнлер ҳәм сораўлардың қурамалылық дәрежеси бойынша статистикасы төмендегише:

— математика пәни бойынша 14% оқыўшылар 2‑дәреже, 4,2% — 3‑дәреже, 0,7% — 4‑дәрежени ала алған;

— оқыў саўатханлығы бойынша 12,2% — 2‑дәреже, 1,8% — 3-дәреже, 0,1% — 4‑дәреже;

— тәбийий пәнлерде 16,5% — 2‑дәреже, 2,2% — 3‑дәреже, 0,1% — 4‑дәрежени көрсеткен.

5 ҳәм 6‑дәрежелер бойынша статистика қәне? — деп ҳайран болыўыңыз мүмкин. Жуўап: бундай көрсеткиш бизде жоқ. Өйткени, бирде-бир оқыўшы ҳешбир пән бойынша 5 ямаса 6‑дәрежели қурамалылықтағы тестлерди шеше алмаған. Бул, әлбетте, қорқынышлы нәтийже. Салыстырыў ушын, сингапурлы оқыўшылардың 41% и математикадан кеминде 5‑дәрежени алған.

Оннан да қорқынышлысы, оқыўшыларымыздың 60% тен артығы ҳәрбир пән жөнелисинде ҳәтте 2-дәрежени де көрсете алмаған. Мысалы, оқыў саўатханлығы бойынша минимал 2‑дәреже ушын критерий мынандай: «орташа узынлықтағы тексттиң тийкарғы идеясын анықлай алыў; анық көрсетилген, бирақ қурамалы критерийлер тийкарында мағлыўмат таба алыў; егер анық етип көрсетилген болса, тексттиң мақсети ҳәм формасы ҳаққында пикир жүргизе алыў». Буннан келип шығатуғыны сол, биздеги 86% оқыўшылар әпиўайы текстти оқып, оны анализлей алыў көнликпесине ийе емес.

Қоңсы мәмлекетлер менен нәтийжелеримизди салыстырып қарайтуғын болсақ, Қазақстан бизден әдеўир алдында: математикадан 46, тәбийий пәнлерден 49 ҳәм оқыў саўатханлығынан 61‑орынларды алған. Постсовет еллериниң арасында Эстония жетекшилик етип атыр: математикадан 7, тәбийий пәнлерден ҳәм оқыў саўатханлығынан 6‑орынларды алған. Бәрекелла, эстонлар. Әне, кимнен үлги алыў керек.

даўамы 👇

dawamı, bası 👆

Nátiyjelerdi jaqsılaw ushın, bul jaǵına endi ne islew kerek degen kútilgen sorawǵa ekspertler tómendegishe pikirlerin bildirip ótken.

Birinshi náwbette, bilimlendiriw tarawındaǵı populizmdi joq qılıw zárúr. Házir iyt penen qus «joqarıǵa» jaqsı kóriniw ushın, bilimlendiriwge baylanıslı hár qıylı ilajlardı kóterip shıǵıp, ámelge asırıwǵa háreket etip atır. Tarawdı óz mamanlarına qaldırıp, basqanıń sırttan aralasıwına jol qoyılmawı kerek.

Bilimlendiriw tarawın «tájiriybe qoyanı» retinde paydalanıwdı toqtatıw lazım. Máselen, usı jıldan baslap taza sabaqlıqlardı islep shıǵıw ushın eksklyuziv huqıqtı «Novda» degen kompaniya qolǵa kiritken hám de bunı ámelge asırıw ushın mámleketten pálen milliard somlıq buyırtpa alǵan — heshqanday tendersiz. «Kóshedegi kempirlerdiń» gáplerine qaraǵanda, bul kompaniyanıń «úlken qızdıń» oń qolına qatnası barmısh.

Qabıl etilgenligine ele kóp waqıt bolmaǵan mámleketlik bilimlendiriw baǵdarlaması bir jaqta qalıp, heshqanday baǵdarlamasız dúzilgen sabaqlıqlar oqıwshılardıń qollarına jetip barǵanlıǵın hám muǵallimler, ata-analar, ekspertler bul sabaqlıqlardan kóplegen kemshiliklerdi tawıp atırǵanlıǵın aytıp ketiw de orınlı.

2030-jılǵa barıp PISA testlerinde top-30 lıqqa kiriw maqseti alǵa qoyılǵan eken. Bunı, ámelge asırıwdıń, álbette, ilajı joq. Top‑30 lıq bir jaqta tursın, biz hátte qońsı Qazaqstannan keminde on jıl artta ekenligimizdi umıtpawımız kerek. Sonlıqtan, bunday populistlik, ámelge aspawı aldınnan málim bolǵan maqsetlerdi bir shetke jıynastırıp, pragmatikalıq maqsetler qoyılıwı dárkar.

Joqarıda sóz etilgen temaǵa qosımsha retinde mına videonı kóriwdi usınıs etemen. Onda PISA testleri nátiyjeleri tuwralı ekspertler menen sáwbet alıp barılǵan.

Sol videodaǵı ekspertlerdiń biri, Komil Jalilovtıń óziniń Telegram-kanalı hám bar, ol jerde bilimlendiriw tarawındaǵı mashqalalar analizlenip, kritikalıq kózqaraslar jazıp barıladı. Qızıǵıwshılıq bildirgenlerge, álbette, kanalǵa qosılıp qoyıwdı másláhát etken bolar edim.

@atabekme

PISA

Xabarıńız bolsa kerek, dúnyanıń túrli mámleketlerindegi mektep oqıwshılarınıń bilim dárejesin bahalap beriwshi PISA sınaqlarınıń 2022-jılı ótkerilgen imtixan nátiyjeleri járiyalanıp edi. Onda ózbekstanlı mektep oqıwshıları birinshi márte qatnastı.

PISA (Programme for International Student Assessment) — bul Ekonomikalıq birge islesiw hám rawajlanıw shólkemi (en. OECD; ру. ОЭСР) tárepinen shólkemge aǵza hám aǵza bolmaǵan mámleketler arasında úsh jılda bir márte ótkeriletuǵın test sınaǵı bolıp, onda 15 jastaǵı mektep oqıwshılarınıń matematika, tábiyiy pánler (science) hám oqıw sawatxanlıǵı boyınsha bilim hám kónlikpeleri bahalanadı.

Sońǵı test nátiyjeleri boyınsha, Ózbekstan ótkerilgen sınaqlarda qatnasqan 81 mámleket arasında matematika páni boyınsha 72-orın, oqıw sawatxanlıǵı, sonday-aq tábiyiy pánler jónelisinde 80-orındı iyelegen hám úsh pán boyınsha da dizimdegi sońǵı on mámleket qatarında keltirilip ótilgen. Hátte urıstan bası shıqpay atırǵan Palestinanıń nátiyjeleri biziń nátiyjelerimizden táwir-aq joqarı. Solay eken, bul test sınaqları biziń ulıwma bilimlendiriw sistemamızdıń házirgi jaǵdayın ayqın kórsetip bere aldı desem, qáte aytqan bolmayman.

Nátiyjelerdiń analizlerine keletuǵın bolsaq, ol jerde hám qızıq, hám qorqınıshlı statistika bar. Ele de túsiniklirek etip aytatuǵın bolsam, PISA testlerinde sorawlar quramalılıǵı jaǵınan dárejelerge bólingen: eń ańsat sorawlar 2‑dáreje dep kórsetilgen bolsa, eń qıyını — 6‑dáreje. Usınnan kelip shıǵıp, ótkerilgen PISA sınaqlarında biziń mektep oqıwshılarımızdıń sorawlarǵa bergen durıs juwaplarınıń pánler hám sorawlardıń quramalılıq dárejesi boyınsha statistikası tómendegishe:

— matematika páni boyınsha 14% oqıwshılar 2‑dáreje, 4,2% — 3‑dáreje, 0,7% — 4‑dárejeni ala alǵan;

— oqıw sawatxanlıǵı boyınsha 12,2% — 2‑dáreje, 1,8% — 3-dáreje, 0,1% — 4‑dáreje;

— tábiyiy pánlerde 16,5% — 2‑dáreje, 2,2% — 3‑dáreje, 0,1% — 4‑dárejeni kórsetken.

5 hám 6‑dárejeler boyınsha statistika qáne? — dep hayran bolıwıńız múmkin. Juwap: bunday kórsetkish bizde joq. Óytkeni, birde-bir oqıwshı heshbir pán boyınsha 5 yamasa 6‑dárejeli quramalılıqtaǵı testlerdi sheshe almaǵan. Bul, álbette, qorqınıshlı nátiyje. Salıstırıw ushın, singapurlı oqıwshılardıń 41% i matematikadan keminde 5‑dárejeni alǵan.

Onnan da qorqınıshlısı, oqıwshılarımızdıń 60% ten artıǵı hárbir pán jónelisinde hátte 2-dárejeni de kórsete almaǵan. Mısalı, oqıw sawatxanlıǵı boyınsha minimal 2‑dáreje ushın kriteriy mınanday: «ortasha uzınlıqtaǵı teksttiń tiykarǵı ideyasın anıqlay alıw; anıq kórsetilgen, biraq quramalı kriteriyler tiykarında maǵlıwmat taba alıw; eger anıq etip kórsetilgen bolsa, teksttiń maqseti hám forması haqqında pikir júrgize alıw». Bunnan kelip shıǵatuǵını sol, bizdegi 86% oqıwshılar ápiwayı tekstti oqıp, onı analizley alıw kónlikpesine iye emes.

Qońsı mámleketler menen nátiyjelerimizdi salıstırıp qaraytuǵın bolsaq, Qazaqstan bizden ádewir aldında: matematikadan 46, tábiyiy pánlerden 49 hám oqıw sawatxanlıǵınan 61‑orınlardı alǵan. Postsovet elleriniń arasında Estoniya jetekshilik etip atır: matematikadan 7, tábiyiy pánlerden hám oqıw sawatxanlıǵınan 6‑orınlardı alǵan. Bárekella, estonlar. Áne, kimnen úlgi alıw kerek.

dawamı 👇

Утопия

“Параллель дүнья” жаңалықларынан үзиндилер:

— Ислам Каримов 2000-жылы еки мүддетли президентлик лаўазымын жуўмақлап, мийнет демалысына шықты. Ол ғәрезсиз мәмлекеттиң туңғыш президенти ретинде өзбекстанлылардың ядында қалатуғын болды;

— Нурсултан Назарбаев 2000-жылы еки мүддетли президентлик лаўазымын жуўмақлап, мийнет демалысына шықты. Ол ғәрезсиз мәмлекеттиң туңғыш президенти ретинде қазақстанлылардың ядында қалатуғын болды;

— Владимир Путин 2008-жылы еки мүддетли президентлик лаўазымын жуўмақлап, мийнет демалысына шықты. Ол аўыр 90-жыллардан (лихие 90-е) кейинги мәмлекеттиң раўажланыўына үлес қосқан лидер ретинде россиялылардың ядында қалатуғын болды;

— Шавкат Мирзиёев 2026-жылы еки мүддетли президентлик лаўазымын жуўмақлап, мийнет демалысына шықты. Ол мәмлекеттиң раўажланыўында әҳмийетли болған реформаларды әмелге асырған басшы ретинде өзбекстанлылардың ядында қалатуғын болды.

Тут-тут-тут-туут тут-тут-тут-туут тут-тут-тут-туут… Бул не екен деп, көзимди ашсам, будильник екен ғой, шыңғырлап атырған…

@atabekme

Utopiya

“Parallel dúnya” jańalıqlarınan úzindiler:

— Islam Karimov 2000-jılı eki múddetli prezidentlik lawazımın juwmaqlap, miynet demalısına shıqtı. Ol ǵárezsiz mámlekettiń tuńǵısh prezidenti retinde ózbekstanlılardıń yadında qalatuǵın boldı;

— Nursultan Nazarbaev 2000-jılı eki múddetli prezidentlik lawazımın juwmaqlap, miynet demalısına shıqtı. Ol ǵárezsiz mámlekettiń tuńǵısh prezidenti retinde qazaqstanlılardıń yadında qalatuǵın boldı;

— Vladimir Putin 2008-jılı eki múddetli prezidentlik lawazımın juwmaqlap, miynet demalısına shıqtı. Ol awır 90-jıllardan (лихие 90-е) keyingi mámlekettiń rawajlanıwına úles qosqan lider retinde rossiyalılardıń yadında qalatuǵın boldı;

— Shavkat Mirziyoev 2026-jılı eki múddetli prezidentlik lawazımın juwmaqlap, miynet demalısına shıqtı. Ol mámlekettiń rawajlanıwında áhmiyetli bolǵan reformalardı ámelge asırǵan basshı retinde ózbekstanlılardıń yadında qalatuǵın boldı.

Tut-tut-tut-tuut tut-tut-tut-tuut tut-tut-tut-tuut… Bul ne eken dep, kózimdi ashsam, budilnik eken ǵoy, shıńǵırlap atırǵan…

@atabekme

Адамлар не дейди

Егер маған кимдур “бизлердиң жәмийетимизди артқа қарай тартып атырған ең жаман әдет қайсы?” деп сораў берсе, ойланбастан турып “адамлар не дейди”ни айтып жуўап берген болар едим. Бәлким, бул ҳәзирги дәўирдеги жәмийетимиздиң ең үлкен машқалаларының бири емес шығар, деген менен мен буны адамлардың, жәмийеттиң алға илгерилеўин әстелететуғын ямаса буған, улыўма, тосық болатуғын барьерге мегзеймен.

Бизиң жәмийетте, негедур, орталықтың пикири дерлик абсолют дәрежеге жеткерилген. Яғный, адамлар басым көпшилик ҳәрекетлерин, биринши нәўбетте, әтирапындағы басқа адамлардың “линзасынан” өткерип алады. Егер сол коллектив буның ис-ҳәрекетлериниң “дурыслығын тастыйықламаса”, усы адам өзин басқалардан ажыралып қалғандай сезинеди.

Буны бир-еки жасалма мысалларда көрип өтсек.

Толыбай жаслығынан сүўрет салыўға қызығады. Устазлары оны туўма талант ийеси деп биледи ҳәм ол ҳәзир мектепти питкерейин деп тур. Лекин, Толыбайдың ата-анасы оның жоқары оқыў орнында искусство бойынша билим алыўына қарсылық етип атыр. Себеп неде десе, адамлар “ана көшениң басында туратуғын Пийшенбайға уқсаған пияңшик сүўрет муғаллими бола ма” деп гәп айтады екен. Әне усы бир аўыз гәп тәсири менен жәмийет талантлы бир сүўретшиден айырылады. Оның орнына экономика, юридика яки соған уқсаған, адамлар еситсе “оҳо..” дейтуғын тараўда оқып шыққан, бирақ та қәнигелик бойынша ҳешқандай жетискенликке ерисе алмайтуғынлар саны және биреўге көбейеди.

Нөкисбай ағамыз мәмлекетлик шөлкемде басқарыўшы болып ислейди. Астында мәмлекет тәрепинен берилген машинасы да бар. Кеңсеси үйинен дым узақ болмаса да, жумысқа сол машинада барып келеди.

Жақында денсаўлығы себепли шыпакер көригине барған екен, ол жердегилер “артықша салмағыңыз бар, көбирек физикалық ҳәрекет ислеўиңиз керек, илажы барынша көплеў пияда жүриң деп кеңес етипти. Енди мәсләҳәтке әмел етип жумысына пияда қатнайын десе, адамлардың гәплеринен қорқады: “Нөкисбай баслық жумысына жаяў қатнап жүр, не болған екен-әй, Ташкенттегилер машинасын алып қойды ма екен, я” деген гәплер яки соған уқсаған мыш-мышлардың тарап кетиўинен қорқады.

Ал, Нөкисбай баслық болса денсаўлық кетсе кетсин, бирақ адамлар арасында “лишний” гәплер болмаса болды деп, салмағының еле де өсиўине үлес қосып жүре береди.

Бул “адамлар не дейди” арқалы жәмийеттеги шахслар өзлерин бир қәлипке салып қояды. Усы қәлипке түспейтуғынлар жәмийетте өзин “изгой” деп қабыллайды.

Ойымша, жәмийетимиз өте консерватив болыўына себеплердиң және бири де — бул адамлардың өзлериниң әтирапында жасалма шегара қурып алғанлығында. Консерватив жәмийет түсиниги, әдетте, раўажланыўдан тоқтап қалған дегенди аңлатады.

Мениң жеке пикирим, сизиң қандай да бир шешим қабыллаўыңызда адамлардың не айтыўы оныншы ҳәм оннан кейинги дәрежелерде болыўы керек, яғный вариантлардың бири, бирақ жалғыз дурыс вариант емес. Баслысы, сизде өзиңиздиң шешимиңизге деген толық исенимиңиз болса, алға қарай баса бериң, ҳәр қыйлы консерватив пикирлерге ҳеш те қулақ аспаң. Сизиң қандай кийим кийиўиңиз, ким менен мүнәсибетте болыўыңыз, неше жаста турмыс қурыўыңыз, ким менен дос болыўыңыз, қай жерде оқыўыңыз ямаса ислеўиңизди коллектив қәлип емес, ал жеке өзиңиз шешиўиңиз керек.

Жәмийет алға илгерилеўи ушын, онда көп пикирлилик, плюрализм болыўы лазым. Тек ғана “адамлардың не деўи” арқалы шешимниң “дурыслығы” тексерилетуғын жәмийеттиң прогрессив келешегине исеним жоқ.

@atabekme

Adamlar ne deydi

Eger maǵan kimdur “bizlerdiń jámiyetimizdi artqa qaray tartıp atırǵan eń jaman ádet qaysı?” dep soraw berse, oylanbastan turıp “adamlar ne deydi”ni aytıp juwap bergen bolar edim. Bálkim, bul házirgi dáwirdegi jámiyetimizdiń eń úlken mashqalalarınıń biri emes shıǵar, degen menen men bunı adamlardıń, jámiyettiń alǵa ilgerilewin ásteletetuǵın yamasa buǵan, ulıwma, tosıq bolatuǵın baryerge megzeymen.

Biziń jámiyette, negedur, ortalıqtıń pikiri derlik absolyut dárejege jetkerilgen. Yaǵnıy, adamlar basım kópshilik háreketlerin, birinshi náwbette, átirapındaǵı basqa adamlardıń “linzasınan” ótkerip aladı. Eger sol kollektiv bunıń is-háreketleriniń “durıslıǵın tastıyıqlamasa”, usı adam ózin basqalardan ajıralıp qalǵanday sezinedi.

Bunı bir-eki jasalma mısallarda kórip ótsek.

Tolıbay jaslıǵınan súwret salıwǵa qızıǵadı. Ustazları onı tuwma talant iyesi dep biledi hám ol házir mektepti pitkereyin dep tur. Lekin, Tolıbaydıń ata-anası onıń joqarı oqıw ornında iskusstvo boyınsha bilim alıwına qarsılıq etip atır. Sebep nede dese, adamlar “ana kósheniń basında turatuǵın Piyshenbayǵa uqsaǵan piyańshik súwret muǵallimi bola ma” dep gáp aytadı eken. Áne usı bir awız gáp tásiri menen jámiyet talantlı bir súwretshiden ayırıladı. Onıń ornına ekonomika, yuridika yaki soǵan uqsaǵan, adamlar esitse “oho..” deytuǵın tarawda oqıp shıqqan, biraq ta qánigelik boyınsha heshqanday jetiskenlikke erise almaytuǵınlar sanı jáne birewge kóbeyedi.

Nókisbay aǵamız mámleketlik shólkemde basqarıwshı bolıp isleydi. Astında mámleket tárepinen berilgen mashinası da bar. Keńsesi úyinen dım uzaq bolmasa da, jumısqa sol mashinada barıp keledi.

Jaqında densawlıǵı sebepli shıpaker kórigine barǵan eken, ol jerdegiler “artıqsha salmaǵıńız bar, kóbirek fizikalıq háreket islewińiz kerek, ilajı barınsha kóplew piyada júriń dep keńes etipti. Endi másláhátke ámel etip jumısına piyada qatnayın dese, adamlardıń gáplerinen qorqadı: “Nókisbay baslıq jumısına jayaw qatnap júr, ne bolǵan eken-áy, Tashkenttegiler mashinasın alıp qoydı ma eken, ya” degen gápler yaki soǵan uqsaǵan mısh-mıshlardıń tarap ketiwinen qorqadı.

Al, Nókisbay baslıq bolsa densawlıq ketse ketsin, biraq adamlar arasında “лишний” gápler bolmasa boldı dep, salmaǵınıń ele de ósiwine úles qosıp júre beredi.

Bul “adamlar ne deydi” arqalı jámiyettegi shaxslar ózlerin bir qálipke salıp qoyadı. Usı qálipke túspeytuǵınlar jámiyette ózin “изгой” dep qabıllaydı.

Oyımsha, jámiyetimiz óte konservativ bolıwına sebeplerdiń jáne biri de — bul adamlardıń ózleriniń átirapında jasalma shegara qurıp alǵanlıǵında. Konservativ jámiyet túsinigi, ádette, rawajlanıwdan toqtap qalǵan degendi ańlatadı.

Meniń jeke pikirim, siziń qanday da bir sheshim qabıllawıńızda adamlardıń ne aytıwı onınshı hám onnan keyingi dárejelerde bolıwı kerek, yaǵnıy variantlardıń biri, biraq jalǵız durıs variant emes. Baslısı, sizde ózińizdiń sheshimińizge degen tolıq isenimińiz bolsa, alǵa qaray basa beriń, hár qıylı konservativ pikirlerge hesh te qulaq aspań. Siziń qanday kiyim kiyiwińiz, kim menen múnásibette bolıwıńız, neshe jasta turmıs qurıwıńız, kim menen dos bolıwıńız, qay jerde oqıwıńız yamasa islewińizdi kollektiv qálip emes, al jeke ózińiz sheshiwińiz kerek.

Jámiyet alǵa ilgerilewi ushın, onda kóp pikirlilik, plyuralizm bolıwı lazım. Tek ǵana “adamlardıń ne dewi” arqalı sheshimniń “durıslıǵı” tekseriletuǵın jámiyettiń progressiv keleshegine isenim joq.

@atabekme