Қарақалпақ тилиниң сақланып қалыныўы тек технология қолында ма?

1-декабр — Қарақалпақ тилине мәмлекетлик тил бийлиги берилген күн. Бул күн тап Жаңа жыл байрамы сыяқлы жылына бир рет есленетуғын, дерлик пайдасы жоқ ҳәр қыйлы флешмоб, ушырасыў ҳәм соған уқсаған илажлар менен өтип кететуғын, ертеңине болса барлығы умытылатуғын күн. Басқалар ушын қандай билмедим, бирақ мен ушын 1-декабр тәшўишлер күни.

Мениң жеке пикиримше, бул күнди байрам деп есаплаўға тийкар аз сыяқлы. Егер қарақалпақ тили, ҳақыйқатында да, раўажланып атырған болғанда, онда гәп сөзсиз, бул күнди белгилеўге болар еди. Деген менен, UNESCOның World Atlas of Languages жойбарында қарақалпақ тилине Potentially vulnerable (шамалы әззи) статусы берилген. Бул қарақалпақ тилиниң жарқын келешегин көз алдымызға келтириўимиз қыйын дегени.

Тил байрамы мүнәсибети менен 4 жыл алдын да темаға байланыслы бир пост жазған едим. Ол жерде әпиўайы адамлар тилдиң раўажланыўына қандай үлес қоса алыўы ҳаққында идеяларым менен бөлискенмен. Мине, арадан төрт жыл ўақыт өтти, лекин мен, дерлик, бул мәселеде өзгерис көрмедим. YouTube, Instagram, Telegram сыяқлы платформаларда бираз контент шығып атырғандай, бирақ сапа жағынан еле дым төмен.

Улыўма алғанда, тилдиң раўажланыўы мәселесин, биринши нәўбетте, мәмлекет өз мойнына алыўы керек. Бирақ, бизде, негедур, олай емес — тил мәселеси күн тәртибинде турған жоқ. Сонлықтан, «тилди раўажландырыў» демей-ақ қояйық, ҳеш болмағанда, оны өз қәдири дәрежесинде услап турыў ҳәзирде тек тил ықласбентлери ҳәм энтузиастлардың ғана қолында ма деп ойлайман. Тилекке қарсы, бундай адамлардың саны да жүдә ҳәм азшылықты қурайды.

Соңғы жыллары жасалма интеллект (artificial intelligence) тараўы әдеўир раўажланып атыр. Буның нәтийжесинде, алдын имканияты көп болмаған аз ресурслы тиллер (low resource languages) буның арқасында көп пайдалы нәтийжелер алмақта. Мәселен, Google Translate’тиң ақырғы версиясына жаңа 110 тил қосылды. Тиллер арасында абхаз (сөйлеўшилер саны 190 000), коми (100 000), тува (130 000) сыяқлы тиллер де бар. Yandex компаниясы да өз аўдармашысына Россиядағы көплеген басқа халықлар тиллерин қосып атыр.

Бул тиллер қатарына қарақалпақ тилин қосыўдың илажы жоқ па еди? Неге технологиялық прогресс нәтийжелеринен басқа киши тиллер сыяқлы қарақалпақ тили де пайдалана алмайды? Буған тийкарғы себеп, қарақалпақ тилиниң санлы дүньяда дерлик жоқ екенлиги. Қарақалпақ тилиндеги ресурсларды электронластырыў жумыслары усы ўақытқа шекем исленбеген. Сканерленген китаплар бар, деген менен олар текст көринисине өткизилмеген.

Жасалма интеллект мүмкиншиликлеринен пайдаланыў ушын, үлкен көлемли мағлыўмат керек. Мысалы, Google Translate сыяқлы онлайн аўдармашы ислеўи ушын кеминде 100 000 гәпти өз ишине алған параллель тил корпусы зәрүр (жақсы, сапалы болыўы ушын, бир миллион гәп), яғный 100 000 қарақалпақша гәп ҳәм оның аўдармасы керек болады (қәлеген кең тарқалған тилге; баспадан шыққан китаплар санын есапқа алсақ, ең оптималы рус тили шығар). Бул корпус пенен машиналық үйрениў (machine learning) технологияси жәрдеминде, аўдармашыны «шынықтырыўға» болады.

Енди әдеттеги сораў, не ислеў керек? Тилди электронластырыў бул жеке энтузиастлардың қолынан келетуғын ис емес, сол ушын мәмлекет, әлбетте, өзи араласыўы керек. Китапларды электронластырыў, параллель ҳәм моно корпуслар жаратыў — бул тийкарынан инсан ресурсларын талап ететуғын процесс. Мәмлекетте бул ресурслар бар. Бәлким, оларды дурыс жолда пайдаланыў ўақты келген шығар? Егер инсан ресурсын жеткерип бере алмаса, грант яки соған уқсас қаржы жағынан болса да жәрдем бериўи мүмкин.

Мәмлекет тилдиң раўажланыўына үлес қоса алмайды яки буны қәлемейди екен, итимал, мағлыўмат жыйнаў жағынан жәрдем бериўге күши жетер? Технология жағын энтузиастлар жыйналысып бир нәрсе ислей алыўына көзим жетеди.

@atabekme

Qaraqalpaq tiliniń saqlanıp qalınıwı tek texnologiya qolında ma?

1-dekabr — Qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyligi berilgen kún. Bul kún tap Jańa jıl bayramı sıyaqlı jılına bir ret eslenetuǵın, derlik paydası joq hár qıylı fleshmob, ushırasıw hám soǵan uqsaǵan ilajlar menen ótip ketetuǵın, erteńine bolsa barlıǵı umıtılatuǵın kún. Basqalar ushın qanday bilmedim, biraq men ushın 1-dekabr táshwishler kúni.

Meniń jeke pikirimshe, bul kúndi bayram dep esaplawǵa tiykar az sıyaqlı. Eger qaraqalpaq tili, haqıyqatında da, rawajlanıp atırǵan bolǵanda, onda gáp sózsiz, bul kúndi belgilewge bolar edi. Degen menen, UNESCOnıń World Atlas of Languages joybarında qaraqalpaq tiline Potentially vulnerable (shamalı ázzi) statusı berilgen. Bul qaraqalpaq tiliniń jarqın keleshegin kóz aldımızǵa keltiriwimiz qıyın degeni.

Til bayramı múnásibeti menen 4 jıl aldın da temaǵa baylanıslı bir post jazǵan edim. Ol jerde ápiwayı adamlar tildiń rawajlanıwına qanday úles qosa alıwı haqqında ideyalarım menen bóliskenmen. Mine, aradan tórt jıl waqıt ótti, lekin men, derlik, bul máselede ózgeris kórmedim. YouTube, Instagram, Telegram sıyaqlı platformalarda biraz kontent shıǵıp atırǵanday, biraq sapa jaǵınan ele dım tómen.

Ulıwma alǵanda, tildiń rawajlanıwı máselesin, birinshi náwbette, mámleket óz moynına alıwı kerek. Biraq, bizde, negedur, olay emes — til máselesi kún tártibinde turǵan joq. Sonlıqtan, «tildi rawajlandırıw» demey-aq qoyayıq, hesh bolmaǵanda, onı óz qádiri dárejesinde uslap turıw házirde tek til ıqlasbentleri hám entuziastlardıń ǵana qolında ma dep oylayman. Tilekke qarsı, bunday adamlardıń sanı da júdá hám azshılıqtı quraydı.

Sońǵı jılları jasalma intellekt (artificial intelligence) tarawı ádewir rawajlanıp atır. Bunıń nátiyjesinde, aldın imkaniyatı kóp bolmaǵan az resurslı tiller (low resource languages) bunıń arqasında kóp paydalı nátiyjeler almaqta. Máselen, Google Translate’tiń aqırǵı versiyasına jańa 110 til qosıldı. Tiller arasında abxaz (sóylewshiler sanı 190 000), komi (100 000), tuva (130 000) sıyaqlı tiller de bar. Yandex kompaniyası da óz awdarmashısına Rossiyadaǵı kóplegen basqa xalıqlar tillerin qosıp atır.

Bul tiller qatarına qaraqalpaq tilin qosıwdıń ilajı joq pa edi? Nege texnologiyalıq progress nátiyjelerinen basqa kishi tiller sıyaqlı qaraqalpaq tili de paydalana almaydı? Buǵan tiykarǵı sebep, qaraqalpaq tiliniń sanlı dúnyada derlik joq ekenligi. Qaraqalpaq tilindegi resurslardı elektronlastırıw jumısları usı waqıtqa shekem islenbegen. Skanerlengen kitaplar bar, degen menen olar tekst kórinisine ótkizilmegen.

Jasalma intellekt múmkinshiliklerinen paydalanıw ushın, úlken kólemli maǵlıwmat kerek. Mısalı, Google Translate sıyaqlı onlayn awdarmashı islewi ushın keminde 100 000 gápti óz ishine alǵan parallel til korpusı zárúr (jaqsı, sapalı bolıwı ushın, bir million gáp), yaǵnıy 100 000 qaraqalpaqsha gáp hám onıń awdarması kerek boladı (qálegen keń tarqalǵan tilge; baspadan shıqqan kitaplar sanın esapqa alsaq, eń optimalı rus tili shıǵar). Bul korpus penen mashinalıq úyreniw (machine learning) texnologiyasi járdeminde, awdarmashını «shınıqtırıwǵa» boladı.

Endi ádettegi soraw, ne islew kerek? Tildi elektronlastırıw bul jeke entuziastlardıń qolınan keletuǵın is emes, sol ushın mámleket, álbette, ózi aralasıwı kerek. Kitaplardı elektronlastırıw, parallel hám mono korpuslar jaratıw — bul tiykarınan insan resursların talap etetuǵın process. Mámlekette bul resurslar bar. Bálkim, olardı durıs jolda paydalanıw waqtı kelgen shıǵar? Eger insan resursın jetkerip bere almasa, grant yaki soǵan uqsas qarjı jaǵınan bolsa da járdem beriwi múmkin.

Mámleket tildiń rawajlanıwına úles qosa almaydı yaki bunı qálemeydi eken, itimal, maǵlıwmat jıynaw jaǵınan járdem beriwge kúshi jeter? Texnologiya jaǵın entuziastlar jıynalısıp bir nárse isley alıwına kózim jetedi.

@atabekme

dawamı, bası ?

Aynura Dartmouth’qa kiriw arqalı biziń jámiyetimizde keńnen tarqalǵan kóplegen stereotiplerdiń buzılıwına sebepshi bolǵan desem, aljaspaǵan bolaman. Birinshiden, qaraqalpaqstanlılar da dúnyanıń top universitetlerine tolıq grant tiykarında kire alıwı múmkin. Álbette, bul júdá qıyın, lekin durıs baǵdarda háreket etken, umtılǵan adam buǵan erise aladı.

Ekinshiden, jámiyetimizdegi kópshilik adamlar hám olardıń kózqarasları konservativ. Tilekke qarsı, qız balalarǵa kelgende, sol konservatizm ótkir kóriniske ótedi. Yaǵnıy, qız balanıń oqıwına, ásirese shet elde oqıwına, ul balalarǵa salıstırǵanda, kóbirek qarsılıqlar boladı. Aynuranıń keysi bul konservatizmdi biraz bolsa da, jumsartıwına túrtki bolıwına isenemen.

Úshinshiden, shet elde oqıw ushın orayda, máselen, Nókiste tuwılıp, bilim alıw shárt emes. Shomanayda tuwılıp-ósip hám sol jerde bilim alǵan Aynura basqa da regionlardaǵı jaslarǵa úlgi boları anıq.

Tórtinshiden, top universitetlerge kiriw tek ǵana Prezident mektebiniń pitkeriwshileriniń mańlayına jazılmaǵan. Bul sońǵı aytılǵan pikir Prezident mektebine kiriw testlerinen óte almaǵan yamasa ápiwayı mekteplerde oqıp atırǵan oqıwshı-jaslarǵa motivaciya boladı, menińshe. Aynura 9 jıl Shomanaydıń ápiwayı mektebinde tálim aldı, tek sońǵı eki jılın qánigelestirilgen mektepte dawam ettirdi (agentlikke qaraslı ekenliginen xabarım bar).

Jerlesimizdiń jetiskenligi bul bir mártelik fenomen be yaki qaytalawǵa bolatuǵın shablon ba — bunı waqıt kórsetedi. Biraq, men keleshekte The Ivy League universitetleri, Harvard, Stanford, MIT sıyaqlı dárgaylarǵa oqıwǵa kirgen basqa da jaslarımız haqqında xabarlardı kútip qalaman. Al, Aynuranı bolsa bul úlken jetiskenligi menen shın júrekten qutlıqlayman hám oqıwlarında tasqın tabıslar tilep qalaman.

P.S. Dartmouth haqqında men dáslepki ret 8-klasımda, informatika páni sabaǵında esitip edim. BASIC baǵdarlamalastırıw tili sol jerde oylap tabılǵan eken ?.

@atabekme

Ivy League’ta birinshi qaraqalpaq(stanlı?)

Kópshilikke belgili bolsa kerek, AQSHta The Ivy League (qaraqalpaqsha: Shırmawıq ligası, russha: Лига плюща) atlı 8 jeke universitetten ibarat associaciya bar. Bul universitetler, tiykarınan, AQSHtıń arqa shıǵısında jaylasqan bolıp, tek AQSHtıń ǵana emes, al dúnyanıń eń ataqlı universitetleri qatarına kiredi.

Associaciyadaǵı universitetler: Brown University, Columbia University, Cornell University, Dartmouth College, Harvard University, University of Pennsylvania, Princeton University hám Yale University. Bul universitetler júdá hám joqarı sapalı bilim beriw múmkinshiligine iye bolıp, ol jerde dúnyaǵa tanılǵan kóplegen adamlar óz waqtında tálim alǵan.

Jaqın kúnlerde bir xabardı oqıp júdá quwandım. Jerlesimiz Aynura Dartmouth College’ine tek oqıwǵa qabıllanıp ǵana qoymastan, ol jerde bakalavr basqıshında oqıwın tolıq qaplaytuǵın granttı da jeńip alǵan eken (jılına $85,000)! Bul jeke men ushın, ele jıldıń yarımında bolsaq ta, sózsiz, jıl jańalıǵı boldı.

Dartmouth College’ine 1769-jılı tiykar salınǵan bolıp, ol házirgi kúnde, shama menen, 8,5 milliard AQSH dollarlıq endaument fondqa, sonday-aq 1,2 milliard AQSH dollarlıq jıllıq byudjetke iye. Salıstırıw retinde keltirip ótetuǵın bolsam, Qaraqalpaqstan Respublikasınıń 2024-jılǵı byudjetinde dáramatlar 241 million AQSH dolları, qárejetler bolsa 404 million AQSH dolları ekvivalentinde bolıwı kútilmekte.

Dartmouth College U.S. News & World Report baspasınıń AQSH universitetleri reytinginde 18-orındı iyelegen. Sonday-aq, berilgen maǵlıwmat boyınsha, universitettiń qabıllaw kórsetkishi 6% eken, bul degeni báseki júdá kúshli hám bul oqıw ornına hújjet tapsırǵan shártli 100 abiturienttiń tek altawı ǵana oqıwǵa qabıllanadı. Salıstırıw ushın, bul kórsetkish Stanford hám MIT ushın 4%, al Harvard ushın 3%.

Qaharmanımız Aynuranıń bul jetiskenliginde onıń bilimi, qızıǵıwshılıqları menen birgelikte onıń proaktivligi úlken rol oynaǵan desem, aljaspaǵan bolaman. Ol ózin akademiyalıq bilimleri jaǵınan ǵana kórsetip qoymastan, bunnan tısqarı basqa hár qıylı baǵdarlamalarǵa qatnasıp, belsendi bolıp otırǵan. Mısalı, ol 2021-jılı TechGirls Exchange baǵdarlamasında finalshı bolǵan, 2023-jılda Asian Girls In Action baǵdarlamasında Oraylıq Aziyanıń birden-bir elshisi retinde Tayvan mámleketine barıp kelgen. Buǵan qosımsha retinde, ol mektep oqıwshıları ushın universitet dárejesinde ilimiy izlenisler alıp barıw imkaniyatın beriwshi Pioneer Academics joybarında 100% lik grant penen qatnasıp, amerikalı professorlardan sabaq alǵan hám birgelikte ilimiy maqalalar tayarlaǵan.

dawamı ?

даўамы, басы ?

Айнура Dartmouth’қа кириў арқалы бизиң жәмийетимизде кеңнен тарқалған көплеген стереотиплердиң бузылыўына себепши болған десем, алжаспаған боламан. Бириншиден, қарақалпақстанлылар да дүньяның топ университетлерине толық грант тийкарында кире алыўы мүмкин. Әлбетте, бул жүдә қыйын, лекин дурыс бағдарда ҳәрекет еткен, умтылған адам буған ерисе алады.

Екиншиден, жәмийетимиздеги көпшилик адамлар ҳәм олардың көзқараслары консерватив. Тилекке қарсы, қыз балаларға келгенде, сол консерватизм өткир көриниске өтеди. Яғный, қыз баланың оқыўына, әсиресе шет елде оқыўына, ул балаларға салыстырғанда, көбирек қарсылықлар болады. Айнураның кейси бул консерватизмди бираз болса да, жумсартыўына түртки болыўына исенемен.

Үшиншиден, шет елде оқыў ушын орайда, мәселен, Нөкисте туўылып, билим алыў шәрт емес. Шоманайда туўылып-өсип ҳәм сол жерде билим алған Айнура басқа да регионлардағы жасларға үлги болары анық.

Төртиншиден, топ университетлерге кириў тек ғана Президент мектебиниң питкериўшилериниң маңлайына жазылмаған. Бул соңғы айтылған пикир Президент мектебине кириў тестлеринен өте алмаған ямаса әпиўайы мектеплерде оқып атырған оқыўшы-жасларға мотивация болады, мениңше. Айнура 9 жыл Шоманайдың әпиўайы мектебинде тәлим алды, тек соңғы еки жылын қәнигелестирилген мектепте даўам еттирди (агентликке қараслы екенлигинен хабарым бар).

Жерлесимиздиң жетискенлиги бул бир мәртелик феномен бе яки қайталаўға болатуғын шаблон ба — буны ўақыт көрсетеди. Бирақ, мен келешекте The Ivy League университетлери, Harvard, Stanford, MIT сыяқлы дәргайларға оқыўға кирген басқа да жасларымыз ҳаққында хабарларды күтип қаламан. Ал, Айнураны болса бул үлкен жетискенлиги менен шын жүректен қутлықлайман ҳәм оқыўларында тасқын табыслар тилеп қаламан.

P.S. Dartmouth ҳаққында мен дәслепки рет 8-класымда, информатика пәни сабағында еситип едим. BASIC бағдарламаластырыў тили сол жерде ойлап табылған екен ?.

@atabekme

Ivy League’та биринши қарақалпақ(станлы?)

Көпшиликке белгили болса керек, АҚШта The Ivy League (қарақалпақша: Шырмаўық лигасы, русша: Лига плюща) атлы 8 жеке университеттен ибарат ассоциация бар. Бул университетлер, тийкарынан, АҚШтың арқа шығысында жайласқан болып, тек АҚШтың ғана емес, ал дүньяның ең атақлы университетлери қатарына киреди.

Ассоциациядағы университетлер: Brown University, Columbia University, Cornell University, Dartmouth College, Harvard University, University of Pennsylvania, Princeton University ҳәм Yale University. Бул университетлер жүдә ҳәм жоқары сапалы билим бериў мүмкиншилигине ийе болып, ол жерде дүньяға танылған көплеген адамлар өз ўақтында тәлим алған.

Жақын күнлерде бир хабарды оқып жүдә қуўандым. Жерлесимиз Айнура Dartmouth College’ине тек оқыўға қабылланып ғана қоймастан, ол жерде бакалавр басқышында оқыўын толық қаплайтуғын грантты да жеңип алған екен (жылына $85,000)! Бул жеке мен ушын, еле жылдың ярымында болсақ та, сөзсиз, жыл жаңалығы болды.

Dartmouth College’ине 1769-жылы тийкар салынған болып, ол ҳәзирги күнде, шама менен, 8,5 миллиард АҚШ долларлық эндаумент фондқа, сондай-ақ 1,2 миллиард АҚШ долларлық жыллық бюджетке ийе. Салыстырыў ретинде келтирип өтетуғын болсам, Қарақалпақстан Республикасының 2024-жылғы бюджетинде дәраматлар 241 миллион АҚШ доллары, қәрежетлер болса 404 миллион АҚШ доллары эквивалентинде болыўы күтилмекте.

Dartmouth College U.S. News & World Report баспасының АҚШ университетлери рейтингинде 18-орынды ийелеген. Сондай-ақ, берилген мағлыўмат бойынша, университеттиң қабыллаў көрсеткиши 6% екен, бул дегени бәсеки жүдә күшли ҳәм бул оқыў орнына ҳүжжет тапсырған шәртли 100 абитуриенттиң тек алтаўы ғана оқыўға қабылланады. Салыстырыў ушын, бул көрсеткиш Stanford ҳәм MIT ушын 4%, ал Harvard ушын 3%.

Қаҳарманымыз Айнураның бул жетискенлигинде оның билими, қызығыўшылықлары менен биргеликте оның проактивлиги үлкен роль ойнаған десем, алжаспаған боламан. Ол өзин академиялық билимлери жағынан ғана көрсетип қоймастан, буннан тысқары басқа ҳәр қыйлы бағдарламаларға қатнасып, белсенди болып отырған. Мысалы, ол 2021-жылы TechGirls Exchange бағдарламасында финалшы болған, 2023-жылда Asian Girls In Action бағдарламасында Орайлық Азияның бирден-бир елшиси ретинде Тайвань мәмлекетине барып келген. Буған қосымша ретинде, ол мектеп оқыўшылары ушын университет дәрежесинде илимий изленислер алып барыў имканиятын бериўши Pioneer Academics жойбарында 100% лик грант пенен қатнасып, америкалы профессорлардан сабақ алған ҳәм биргеликте илимий мақалалар таярлаған.

даўамы ?