#sovgʻa uchun tashakkur, xursandman @mutolaa_ustida

Ertaga Seul Mun’da “Sarmoya books” kitob doʻkoni 6-filialining ochilish munosabati bilan mani ham taklif qilishibdi. Shahrimizda kitob doʻkonlari, kutubxonalar soni koʻpayayotgani kishini xursand qiladi. Manfaatli boʻladi degan umiddaman.

#qonunlarruhi

Odatda barcha faylasuflar inson tabiatini oʻrganish orqali turli ilmlarni kashf qilishadi. Sharl Lui Monteskye ham inson tabiatini oʻrganish bilan nima uchun qonunlar zarurligini tushuntiradi. Uning fikricha inson aql idrok egasi sifatida xudo tomonidan oʻrnatilgan qonunlarni buzadi va oʻzi oʻrnatgan qonunlarni/prinsiplarni oʻzgartiradi. U oʻz-oʻzini boshqarish uchun imkoniyatlari cheklangan ojiz mavjudotdir.

Inson hissiyotli va ongli mavjudot sifatida uzoq muddatda oqibati ayanchli boʻlgan qarorlarni ham qabul qilishga moyil boʻladi. Shuning uchun ham xudo vaqti-vaqti bilan insonlarga din joʻnatib, umumaxloqiy normalarni/qonunlarni oʻrnatib turadi deydi Monteskye. Xuddi shu kabi qonun chiqaruvchilar ham siyosiy va fuqarolik qonunlari orqali insonlarga oʻz majburiyatlarini eslatib turishi kerakligini aytadi.

Aslida manashunday insonlar qotil yoki oʻgʻridan koʻra jamiyat uchun koʻproq xavf soluvchi mavjudot hisoblanadi. Oʻzining yovuz gʻoyasi bilan insonni dini, millati va shaxsiy tanlovlari tufayli diskriminatsiya qilgan inson vaqti kelsa oʻzining jirkanch gʻoyasi tufayli begunoh insonlarni genotsid qilishdan ham toymaydi. Zararli gʻoyalarning jamiyatga soladigan xavfi jismoniy tajovuz xavfidan karrasiga kuchliroq. Bunday insonlar Oʻzbekiston Respublikasi qonunchiligiga koʻra keskin jazolanishi zarur!

Erkin va Raqobatdosh bozorning ahamiyati

Bozor iqtisodiyotining ajralmas qismi bu - raqobat. Raqobat jarayoni korxonalarni samarali faoliyat koʻrsatishga va iste’molchilarning manfaatlarini oʻylashga undaydi. Jumladan, bozor iqtisodiyoti sharoitida yangi gʻoyalarni amalga oshirish hech qanday toʻsiqqa uchramaydi. Bunday yangiliklarning bozorda yashab qolish/qolmasligi ular taqdim qiladigan mahsulotning “iste’molchilar nazorati”dan oʻtish/oʻtmasligiga bogʻliq. Agar iste’molchilar mahsulotning qiymatini uning narxidan yuqori baholasalar, unda korxona foyda oladi va faoliyatini davom ettiradi. Ammo, aksincha, iste’molchilar mahsulotning qadrini uning narxidan past baholasalar, unda bu korxona zarar koʻradi va faoliyatini yakunlaydi. Demak, qaysi korxonaning “oʻyinda” qolishini belgilaydigan hakam bu - iste’molchilar.

Ba’zida, faoliyatini endi boshlagan korxonalar ishlab chiqargan dastlabki mahsulotlar juda qimmat turadi. Shuning uchun, uning dastlabki mijozlari kam sonli, daromadi yuqori insonlar boʻlishi mumkin. Dastlabki sotuvni amalga oshira olgan korxonada tajriba orttirish, mahsulot sifatini oshirish va narxini arzonlashtirishga vaqt va imkoniyat paydo boʻladi. Negaki bozorda, raqobat muhitida “yashab qolish instinkti” korxonani narx/sifat borasida samarali boʻlishga majburlaydi. Natijada korxona bozordagi ulushini kengaytirishi va yanada samarali faoliyat koʻrsatishi mumkin.

Proteksionizm iqtisodiy siyosati tarafdorlari “yangi tugʻilgan” korxonalarni turli imtiyozlar bilan qoʻllab-quvvatlash, dastlabki sotuvlarni amalga oshirish orqali ularni samarali qilishiga imkoniyat beradi deb ishonishadi. Ayni paytda, korxonani samarali boʻlishga majburlovchi mexanizm boʻlmish raqobat muhitini yoʻq qilishadi. Natijada, davlat himoyasida boʻlgan korxonaning bozorda “tirik qolish intinkti” boʻlmaydi hamda narx/sifat borasida qaygʻurmaydi.

Proteksionistlarning xatosi - korxonaning yashab ketishi uchun dastlabki sotuvlarni amalga oshirishiga imkon berish raqobat muhitini yoʻq qilish evaziga boʻlganida.

Kim nimani, qanday va kim uchun ishlab chiqarishini belgilaydigan hakam davlat emas, iste’molchilar boʻlishi kerak.

@economist_martin

Tanlab kuzatish xatosi (selection bias) haqida

Kundalik hayotimizdagi har xil kuzatuvlar bizni sabab va oqibat bog’liqliklari to’g’risida o’ylantirishi tabiiy holat. Ammo ko’pchilik statistika fanining eng bazaviy va, mening nazarimda, eng muhim konsepsiyasini shunday kuzatuvlarni tahlil qilayotganda qo’llamaydi. Bu esa xulosalardagi xatolarga olib keladi.

Men aytayotgan konsepsiya quyidagicha ifodalanadi: “ikki hodisa bir biri bilan bog’liq bo’lishi sababiyatni anglatmaydi” (correlation doesn’t imply causation).

Bog’liqlik sababiyat orqali emas, balki tanlab olish tufayli vujudga kelishi mumkin.

Misol uchun: Harvard va u kabi nufuzli universitetlarning bitiruvchilari ko’pincha o’ta aqlli va muvaffaqiyatli insonlar. Shuning uchun, aksariyat odamlar Harvardda o’qishni muvaffaqiyat sababi deb hisoblaydi. Aslida esa, Harvard tasodifan talabalarini tanlab olmaydi, balki o’ta raqobatli jarayon asosida hujjat topshirganlarning orasida eng aqllilarini o’qishga qabul qiladi. Tadqiqotlarga ko’ra, nufuzli universitetlarning bitiruvchilari bilan o’sha oliygohlarga qabul qilingan lekin u yerda o’qimagan insonlarning daromadlari orasidagi farq mavjud emas. Ya’ni, Harvardga kelganda, eng muhim omil - bu u yerga o’qishga qabul qilinish uchun yetarli qobiliyatlarga ega bo’lish, u yerda o’qish emas.

Boshqa misol: basketbol bo’yni o’stiradi deb hisoblash. To’g’ri, professional basketbolchilar ko’pincha baland bo’yli bo’ladi. Ammo bu ular yoshligidan basketbol o’ynagani sababli degani emas. Baland bo’yli insonlar basketbolda tabiiy ustunlikka ega bo’lgani uchun, ular ushbu sport turi bilan professional darajada shug’ullanishga moyilroq bo’ladi. Ya’ni, professional basketbol bo’ydor o’yinchilarni, xuddi Harvard aqlli talabalarni tanlaganday, tanlab oladi. Bu degani esa, farzandingizni bo’yi baland bo’lishini xohlasangiz, uni basketbolga berishingiz sizga katta ehtimollik bilan yordam bermaydi.

Tanlab kuzatish xatosi asosida qabul qilingan qarorlar keng ko’lamli fojialarga olib kelishi ham mumkin. Masalan, bugungi kunda dunyoning ko’pgina rivojlangan mamlakatlarida davlatning iqtisodiyotdagi ulushi katta va soliqlar stavkasi baland. Bunday bog’liqlikni kuzatib, biz “davlatning ulushini oshirish iqtisodiy rivojlanish uchun foydali” degan xulosaga borishimiz mumkin. Bu, albatta, tanlab kuzatish xatosi tufayli butunlay noto’g’ri fikr bo’ladi. Rivojlanayotgan mamlakatlar shunday xato tufayli davlatning iqtisodiyotdagi ulushini oshirsalar, iqtisodiy o’sishning o’rniga jiddiy salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishadi.

Erkaklardagi Siyosiy Impotentlik Oʻzbekiston avtokratik davlat. Biznikiday davlatlarda ayollar bilan bir qatorda erkaklar ham har tomonlama ezilib yashaydi. Erkaklarning haq-huquqlari avtokratiyamizdagi ozuqa zanjirining eng tepasidagi boshqa erkaklar tomonidan…

Tolibon hukumatining savdoga qoʻygan cheklovlari va uning oqibatlari - davomi

Narx tizimi ma’lumotni yaratish, toʻplash va uzatish jarayonini ta’minlaydi. Ushbu jarayonda yakka shaxs u yoqda tursin, hattoki hech bir markaziy rejalashtirish idorasi egalik yoki nazorat qila olmaydigan juda tarqoq ma’lumotlar jamlanadi. Taqchil resurslarning qimmatlashi bozorga oʻsha resursning muqobili yoki oʻsha mahsulotning oʻzi koʻproq yetkazib berilishi kerakligi haqida ishlab chiqaruvchilarga signal beradi. Natijda tadbirkorlarda bozordagi taqchillikni bartaraf etishga ragʻbat paydo boʻladi hamda qoʻshimcha qiymat yaratiladi. Bozordagi taqchillik erkin bozorda shakllangan narx tizimi orqali bartaraf etiladi. Bu albatta uzoq muddatli jarayon boʻlishi ham mumkin.

Agar, aksincha, hukumat bozordagi narxlarni nazorat qilsa va talab koʻp boʻlgan mahsulotlarning narxlari tabiiy ravishda oʻsishiga yoʻl qoʻymasa, tadbirkorlarda oʻsha mahsulotni koʻproq ishlab chiqarishga ragʻbat paydo boʻlmaydi. Natijada taqchil resurslar yanada taqchil boʻlib, bozorda ishlab chiqarish hajmi oʻsmasligi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, savdoga qoʻyilgan cheklovlar jamiyatni qashshoqlashuviga olib keladigan eng muhim omil sanaladi.

#XalqaroMunosabatlar #Tahlil @economist_Martin @StratFocusCA