Strategik vaqt tanlovi haqida

Yangi tadqiqot g'oyalari paydo bo'lsa, ularni tezda qayd qilishga odatlanib qolganman. Vaqt topganimda, bu g'oya ilgari o'rganilganmi yoki yo'qmi, internet orqali tekshiraman. Agar g'oya batafsil o'rganilmagan bo'lsa yoki avvalgidan yaxshiroq ma'lumot to'plamlari mavjud bo'lsa, shu mavzuga yaqin tadqiqot olib borayotgan professorlarimga bu g'oyani og'zaki tahlil qilish uchun elektron pochta orqali murojaat qilaman. Odatda uch xil natija kuzatiladi: bu mavzu oldin batafsil o'rganilgan bo'ladi, mavzuga oid ma'lumot to'plamlari deyarli yo'q bo'ladi yoki professor yaxshiroq mavzuni o'rganishni tavsiya etadi. Men iqtisodiy rivojlanish va unda siyosatning roli bilan bog'liq mavzularga qiziqaman.

Kecha Yale universitetida tahsil olgan professorim bilan AQShda siyosiy reklamalarning mazmuni va ularning bir qator ko'rsatkichlarga ta'siri haqida suhbatlashdik. Shu bilan birga, internetda hali yaxshi o'rganmagan, ammo anchadan beri intuitiv ravishda o'ylab kelgan bir g'oyam ham bor edi. Uni professorim bilan asosiy suhbatdan so'ng baham ko'rishga qaror qildim.

Suhbatdan parcha:

Men: "Menda shunday taassurot paydo bo'ldiki, Isroil hujumlarini asosan AQShda muhim hodisalar yuz berganda kuchaytiradi. Masalan, The New York Times gazetasida asosiy maqola shu mavzuda bo'lib, Falastinda 20 dan ortiq tinch aholi halok bo'lganligi haqidagi xabarlar boshqa yangiliklar orasida e'tibordan chetda qoladi. Masalan, Al Jazeerani o'qiganimda, urush mavzusi baribir bosh sahifada bo'ladi. Isroil hukumati uchun amerikalik fuqarolarning fikri eng muhim hisoblanadi. Bugun erta saylovlar ham bor. Menimcha, Isroil o'z hujumlarini AQShda bosh sahifani egallaydigan boshqa yangiliklar paydo bo'lganida ko'paytiradi. Shu mavzuni o'rganib ko'raymi?"

Professor kulib javob berdi: "Bu mavzuda 5-10 yil oldin yetakchi jurnalda chop etilgan maqola bor. Uni Ruben Durante va Ekaterina Juravskaya yozgan, bir o'qib ko'r, ajoyib maqola", dedi. "Ular ham aynan shu natijani tizimli ravishda topishgan".

Maqolani bu yerdan topishingiz mumkin. Uning mazmuni qisqacha quyidagicha:

"Siyosatchilar ommabop bo'lmagan choralarni ommaviy axborot vositalari va jamoatchilikni chalg'itadigan muhim yangiliklar bilan bir vaqtda amalga oshirishni strategik ravishda rejalashtirishlari mumkin. Biz bu gipotezani Isroil-Falastin mojarosi doirasida sinovdan o'tkazdik. Tadqiqotimiz shuni ko'rsatadiki, Isroil hujumlari AQShda keyingi kundagi yangiliklar muhim va oldindan ma'lum bo'lgan voqealar bilan band bo'lganda ko'proq sodir bo'ladi. Strategik vaqt tanlash fuqarolik qurbonlari xavfi mavjud bo'lgan va kechiktirish juda qimmatga tushmaydigan hujumlarga tegishli. Mazmuniy tahlil Isroil strategiyasining ayniqsa salbiy hissiy mazmun bilan to'ldirilgan keyingi kundagi yoritishni minimallashtirishga qaratilganligini ko'rsatadi. Falastin hujumlari esa AQSh yangiliklariga mos ravishda vaqt tanlanmagan ko'rinadi".

@musofir_iqtisodchi

Qoʻshilaman shu fikrga

~~Adam Smit’mi yoki Jon Nesh?~~Adam Smit’ni toʻldirgan Jon Nesh!

Taxminan III asr oldin yashab oʻtgan olim, iqtisodiyot otasi Adam Smit oʻzining “xalqlar boyligining tabiati va sabablari haqida tadqiqot” kitobida bozorning erkin boʻlishi raqobat muhitini shakllantiradi va unda har bir ishtirokchi oʻz ulushini maksimallashtirishga harakat qilib, jamiyat farovonligini oshiradi deb aytgan edi. Shuningdek, u raqobat va bozor erkinligi har bir ishtirokchiga oʻz qobiliyatlari va resurlaridan maksimal darajada samarali foydalanishga imkon beradi deb ta’kidlagan. Bu nazariyani biz “Koʻrinmas qoʻl” deb ataymiz. Menimcha, bu nazariya amaliyotda ham ishlaydigan nazariyalar ichida eng samaralisi boʻlsa kerak.

Biroq, hayotining soʻngi yillarini XXI asrda yashab oʻtgan matematik va oʻyinlar nazariyasiga katta hissa qoʻshgan professor Jon Nesh Adam Smitning gʻoyasi har doim ham toʻgʻri boʻlmasligini, ba’zi hollarda individual manfaatlarga asoslangan raqobat eng optimal natija bermasligini koʻrsatgan. Unga koʻra, ayrim hollarda har bir ishtirokchi oʻz manfaatini koʻzlab harakat qilsa , umumiy natija na individ uchun va na jamiyat uchun optimal boʻlmasligi mumkin. Bunga klassik misol sifatida “mahbus dilemmasi” («дилемма заключенного») ni keltirish mumkin. (Izohda mahbus dilemmasini tushuntirganman)

Demak, agar ishtirokchilar oʻz ulushini maksimallashtirishga intilib raqobatga kirishsa, har ikkalasi kelishuv orqali erishishi mumkin boʻlgan kattaroq manfaatdan ayriladi. Buni biz “Nesh muvozanati” deb ataymiz.

Jon Nesh bu orqali individual manfaatlardan kelib chiqib raqobat qilish ba’zi hollarda umumiy manfaatni potensialdan pastroqda belgilashini, shuning uchun “Nesh muvozanati” bor nuqtalarda kooperatsiya (hamkorlik) qilish koʻproq foyda olib kelishini koʻrsatgan.

Xoʻsh, Nesh’ning gʻoyasi Smitning gʻoyasini inkor etadimi? Menimcha, yoʻq! Chunki, Smitning “koʻrinmas qoʻl”i asosan jamiyat farovonligi va resurslarni maksimal darajada toʻgʻri taqsimlashga qaratilgan boʻlsa, Nesh, ba’zi hollarda individual manfaatlarni koʻzlab raqobat qilganda har bir oʻyinchining manfaati hamkorlik qilingan ssenariyda olinishi mumkin boʻlgan manfaatdan koʻra kamroq boʻlishi haqida gapirgan. Ya’ni ikkisining yondashuvi ikki xil tizim va sharoitlar uchun edi. Bundan xulosa qilish mumkinki, Nesh Smit’ni inkor etmagan balki toʻldirgan.

@economist_martin

Iqtisodchilar nafasi sovuqmi?

19-asrda yashagan Thomas Karlayl iqtisodni "yoqimsiz" deb ataydi. Kapitalistlardan bezigan xalq orasida bu ma'lum mashhurlikka erishgandi. Darhaqiqat, iqtisodchilarning da'volarini eshitsangiz, ularning aksari juda yoqimsiz. Keng ko'cha va yo'llarimizni toraytirib, avtomobilda yurish narxini oshirish va shu orqali o'rta qatlamni avtobusga tiqib, faqat oz sonlio boylar avtomobilda yuradigan eko-shahar qurish. Ishsizlarni ishlatish uchun ularga beriladigan nafaqalarni to'xtatish. Davlatning saxiylik bilan qiladigan bayramoldi narxlarni tushirishni tanqid qilish. Tekin ta'lim va tibbiyotni qisqartirish. Taqchillik yuzaga kelib, xalq boshiga kulfat tushganda narxlarni oshirish qo'llab-quvvatlash. O'zlari ham amin bo'lmagan qandaydir uzoq muddatli o'sishni o'ylab bugungi baxtli onlarni "qurbon qilish".....

Sirtdan qaragan inson uchun bular juda razil, xudbinona ko'rinadi. Biz ishongan yorug' va baxtli jamiyatga qarshilik qilishayotgandek go'yo. Aslida-chi ?

Biz insonlar ko'pincha dalillarga emas, balki ishonishni xohlagan “haqiqatimiz”ga ishonamiz. Bizning ma’lumotlarni qabul qilishimiz, voqelikni kuzatishimiz o'zimiz va atrofimizdagi dunyo haqida tasavvurlarimizga moslashadi. Biz nafaqat kognitiv tarafkashliklarga duchor bo'lganmiz, balki ularni mustahkamlaydigan asoslarni ham qidiramiz. Biz faktlarni e'tiqodimiz prizmasi orqali izohlaymiz; biz gazetalarni o'qiymiz va unda e’tiqodimiz tasdiqlaydigan xabarlarni qidiramiz. Yel universitetining huquq professori Den Kaxan demokratlarga ovoz bergan amerikaliklar antropogen omil (insonning global isishga ta'siri)ning ilmiy isbotlari bilan to’qnash kelganida ularni chin dildan qabul qilishganini, biroq, respublikachilar shu ma'lumotlarga skeptiklik qilishgan kuzatgan. Bundan ham hayratlanarlisi, bu ta'lim yoki aqliy salohiyat bilan bog’liq emas. Respublikachilarning yuqori salohiyatli vakili, o’rta ta’limni arang tamomlagan trampchilar kabi faktlarni rad etishgan. Hech kim bunga qarshi immunitetga ega emas. O'z kelajagimiz haqida o'zimizni ishontirish istagi ham iqtisodiy hodisalarni tushunishimizda muhim rol o'ynaydi. Biz global isishga qarshi kurashish va bir vaqtda iste'molimizni kamaytirmaslikni xohlaymiz. Shu sababli siyosiy munozaralarda "yashil o'sish" tushunchasi mashhur. Bu atrof-muhitga zararsiz mahsulotlarni ishlab chiqarish, shu bilan birga, avvalgi narxda sotishni anglatadi. Ammo agar bu shunchalik oson bo'lsa, nega mamlakatlar allaqachon yashil o’tishni amalga oshirmadi? Biz baxtsiz hodisalar va kasalliklar ancha uzoqda, faqat boshqalarga ta'sir qiladi deb o'ylashni yaxshi ko'ramiz. Bu xavfsizlik
kamarisiz mashina haydashga yoki nosog’lom ovqatlanishga sabab bo’ladi. Davlat qarzining ko’payib ketishi bizning ijtimoiy xizmatlarimizga xavf tug'dirishi mumkinligiga ishonishni xohlamaymiz - yoki hech bo'lmaganda, boshqa birov hisobni to'lashiga aminmiz. Biz hamma odamlar yaxshi xulq-atvorga ega bo’ladigan, kompaniyalar ixtiyoriy ravishda ifloslanishni va soliqlardan qochishni to'xtatadigan, odamlar politsiya xodimlarisiz ham ehtiyotkorlik bilan harakatlanadigan dunyoni istaymiz. Shuning uchun Gollivud rejissyorlari bizning kutilmalarimizga mos yakunlarni havola etishadi. Bu baxtli yakunlar adolatli dunyoga ishonchimizni, yaxshilik yomonlik ustidan g’alaba qozonishini tasdiqlaydi. Populistlar tomonidan ilgari suriladigan utopik iqtisodiy takliflarni rad etadiganlar esa insoniyatning dushmani sifatida ko’rinadi. Shu bois, chiroyli xayolotdan ko’ra, achchiq haqiqatni namoyon etuvchi iqtisodiyot ko'pincha "yoqimsiz" deb ataladi.

Iqtisodchilar ham insoniyatning baxtli va farovon yashashini hech birimizdan kam xohlashmaydi. Ular shunchaki, imkoniyatlarimiz chegarasini yaxshi bilishadi. Ular biz hamma narsani yarata oladigan Xudo emas, ojiz bandalar ekanimizni eslatib turishadi. Kuchsizligimizni, imkoniyatimiz yetmasligini eslatadigan narsalar pushti ko'zoynakni yechishga majbur qiladi va bu og'riqli. Garchi "og'riq" foydali bo'lsa-da, biroq hammaga ham yoqavermaydi.

@Fan_choyxonasi

Olimpiada Top-15. O'zbekiston - kutilmagan "underdog".

Olimpiadadagi o'rin va mamlakatning iqtisodiy holati o'rtasida korelatsiya borligi sir emas, lekin ba'zida bu qoidadan chetga chiqadigan istisno holatlar ham bo'ladi. O'zbekiston yalpi ichki mahsulot bo'yicha 67-o'rinda tursa-da, Olimpiadada esa 13-o'rinni oldi. Agar oltin medallar sonini aholi jon boshiga to'g'ri keladigan yalpi ichki mahsulot (GDP per capita) nisbatida hisoblasak, O'zbekiston Top 15 dagi davlatlar orasida 1-o'rinni egallagan ekan.

YaIMga nisbatan o‘lchangan reyting [(oltin medallar soni) / (YaIM jon boshiga)]:

1) O'zbekiston
2) Xitoy
3) Vengriya
4) Janubiy Korea
5) Italia

@req404

Journalofsports

A study of relationship of Olympic medal ranking with GDP and per capita income

The emerging markets now claim half of all Olympic medals. They are now claimants of around 50 percent of gold, silver, and bronze medals, which is quite surprising.

Yashirin iqtisodiyot ko'lami haqida

O'zbekistonda yashirin iqtisodiyot ko'lami tez-tez muhokama qilinib, mavzu bir zumda tinadi va vaqt o'tib yana tilga olinadi (a, b, c). Uni qisqartirish formulasi oddiy va qayta qayta tilga olinadi. Soliq tizimini osonlashtirish va raqamlashtirish, soliq to‘lovlarining va undan kelgan daromadlarni sarflanishdagi shaffoflikni taminlash, va huquqbuzarliklar uchun qat'iy jazolash orqali odamlar va bizneslar rasmiy soliq tizimiga qo‘shilishga rag‘batlantiriladi. Biroq buni malakali amalga oshiradigan davlat salohiyatiga erishish qiyinroq masala.

Yashirin iqtisodiyot ko'lamini to'g'ridan-to'g'ri o'lchash esa shishaga momaqaldiroq tutishdan qiyinroq. Eng ilg‘or bilvosita metodika va yaxshi taxminlardan foydalanib qandaydir raqam topsangiz ham, bu raqam aslidan qancha farq qilinishi savol bo‘lib qolaveradi.

Men bu mavzuda bakalavr dissertatsiyamni yozgan edim, 5 yil bo‘libdi. 1991 yildan 2017 yilgacha bo‘lgan yashirin iqtisodiyot ko‘lamini strukturaviy tenglamalar yordamida o‘lchaganman. 2017 yil uchun yashirin iqtisodiyot ko'lami o‘sha yilgi YaIMning 29% ($21.5 milliard) tashkil qilgan edi va yildan yilga tushib borayotganini aniqlagan edim. Kimdirga qiziq bo‘lishi mumkin deb, sifati past bo'lsa ham shu yerda ulashib qo‘yaman.

@musofir_iqtisodchi

Nega vazirliklarni yopish farovonlikka olib keladi? NASA va SpaceX misolida.

Yaqinda "Lolazor" podkastining Bekzod Hoshimov bilan bo'lgan sonida qaysi vazirliklarni yopish kerakligi haqida suhbat bo'lib o'tdi. Shu podkastni ko'rayotib, Amerikada universitetimda "Politics 201" degan fanda o’tgan "Why the private sector is more efficient than the government" degan mavzu esimga tushdi. O’sha mavzuda nimaga vazirliklar yoki davlat qoshidagi tashkilotlar vazifalarini xususiy tashkilotlarga qaraganda yomonroq bajararishi aytilgan edi.

Yaqqol misol tariqasida NASA va SpaceX keltirilgan edi. Ma’lumot uchun, NASA davlat tashkiloti bo'lib, vazirliklarga o’xshab tuzilgan. Uning vazifasi kosmosni o’rganish, kosmosda AQSH infrastrukturasini o’rnatish va asosiysi Sovet Ittifoqini bu sohada ortda qoldirish bo’lgan. Bu tashkilotga byudjetdan juda katta mablag’ ajratilingan. Bir qarashda keraksiz xarajat kabi ko'rinsa-da, NASA Amerikaning asosiy siyosiy-marketing quroli bo'lgan. So'nggi yillargacha kosmos sohasida dominant bo'lib kelayotgan tashkilot, 2008 yili o'zidan ancha kichik bo'lgan xususiy SpaceXga birinchilikni berib qo'yadi. Birinchilikni yo'qotishiga asosiy sabab NASAning davlat tashkiloti bo'lganidir.

NASA o'zining Space Shuttle-larini samoga uchirish uchun o'rtacha $450 milliondan $1.5 milliard dollargacha xarajat qilgan, va bu holat 50 yil davomida odatiy xol bo'lib kelgan. Raketa qurish xarajatlari katta bo'lgani uchun bu kabi loyihalarni faqat davlat amalga oshira oladi degan fikr mavjud bo'lgan. Shuning uchun Ilon Mask raketa uchirish rejasini aytganda, ko'pchilik bunga jiddiy qaramagan. Lekin oradan vaqt o'tib, NASA o'rtacha $1 milliard dollar xarajat qiladigan raketalarini SpaceX atiga $62 millionga uchirish yo'lini topadi. Qanday qilib, deb qiziqayotgandirsiz? Sababi oddiy inson psixologiyasida yotadi - “Inson hech qachon birovning puli haqida o'zinikichalik qayg'urmaydi”.

NASA 50 yil narxni kamaytirish haqida o'ylamaganligining asosiy sababi u byudjet tomonidan moliyalashtirilgani edi. Shuttle-ni uchishini arzonlashtirish NASA boshqaruvi uchun kerak bo'lmagan, chunki byudjetdan istalgancha pul ajratilingan. SpaceX esa shaxsiy sarmoya evaziga qurilgan va resurslari cheklanganligi sababli, u eng optimal va arzon yechimlarni qidira boshlagan. Raketalarning asosiy xarajati uning komponent qismlarida edi. Bitta raketa uchirish uchun uning uchta qismi o'zidan uzilib, stratosferaga tashlab ketilar edi. Mask jamoasi bilan komponentlarni uzmasdan qayta uchuvchi Falcon 9 raketasini yaratib, raketaning qismlarini tashlab ketish o'rniga, ularni yerga qaytarib, qayta ishlatib, xarajatlarni 16 barobarga kamaytirishgan.

Haqiqatan ham, agar yoshlikni eslasak, ota-onamiz bergan pulni qaramasdan ishlatsak-da, o'zimiz mashaqqat bilan ishlab topgan pulimizni qanchalik tejardik. “Meniki”, “O'zimniki” degan tushunchalarga negativ qarash bo'lsa-da, aynan xususiylik resurslarni to'g'ri taqsimlashga olib keladi.

O'zbekistondagi ko'plab vazirlik va davlat tashkilotlari ham NASA kabi byudjet mablag'larini noto'g'ri ishlatmoqda. Ularning o'rniga xususiy sektor vakillariga imkon berilsa, samarali yechim bo'lardi. Misol uchun, Raqamli Texnologiyalar vazirligining vazifasi davlat xizmatlarini raqamlashtirish va IT eksportini oshirishdir. Lekin, bu kabi vazifalarni xususiy sektor vakillari vazirlikdan ko'ra ancha yaxshiroq bajara oladi. Qizig'i shundaki, ko'p IT rivojlangan davlatlarda IT vazirliklar yo'q.
Mening fikrimcha, xususiy sektor o'zi bajara oladigan yo'nalishlarga vazirliklarni tayinlash noto'g'ri qaror. Qopol qilib aytganda, vazirliklarning ko'pligi byudjetdan pul olish uchun yacheykalarning ko'pligiga teng...

@req404