Qaltiroq bosgan mahluqmanmi yoki haqqim bormi?

Bugun ziyolilarimiz o'ziga shu savolni berib, aniqlashtirib olishi lozim, chunki ularsiz ko'p narsa bajarilmay qolib ketyapti.

O'zbek tili jamiyatdagi o'rni borasida hozirda ikki undovga uchragan: birinchisi, o'zbek jamiyatning (va demak, tilining) umumiy tanazzuli bo'lsa, ikkinchisi hukmron elitaning til islohotini yaqqol sabotaj qilishi va paysalga solishidir.

Birinchi muammoga to'xtab o'tirmaymiz, chunki bu juda katta, murakkab mavzu. Ikkinchi muammo, bugun bir qator masalalarda amaldorlarning siyosiy iroda va xohishning yo'qligi tobora ayon bo'lmoqda. 90-yillardagi, tashqi siyosat talablariga binoan o'zgargan alifbo qoidalaridan, 00-yillardagi bu mavzuga qo'yilgan ta'qiqlardan tortib, "yangi" O'zbekiston davridagi til islohoti borasidagi jo'shqin faoliyat imitatsiyagacha deyarli 30 yildan beri paysalga solinayotgan til islohoti hukmron elitalar tomonidan turli sabablarga ko'ra, bu jarayonni orqaga qaytarib bo'lmasa, kamida sabotaj qilinayotgani, paysalga solinayotgani yaqqol ko'rinmoqda.

Masalan, 2018 yilning boshida Bosh vazir va Preziden Devonida tasdiqlangan rejaga ko'ra, 2021 yildan lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosiga to‘liq o‘tish kerak edi. «Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini keng joriy etish va yanada takomillashtirish bo‘yicha Harakatlar rejasi»ga ko'ra:
• amaldagi qonun hamda hukumat qarori yana-da takomillashtirilishi.
• tegishli qonunchilik talablari so‘zsiz bajarilishini taʼminlashga qaratilgan huquqiy mexanizmlar ishlab chiqilishi.
• O‘zbek tilidagi reklama matnlari va lavhalari lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosida yozilishi taʼminlanishi kerak edi. 2019 yilning iyuli oxirgi muddat sifatida ko‘rsatilgan.
• Bosma va elektron ommaviy axborot vositalarining lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosida faoliyat yuritishi to‘liq taʼminlanadi.

Bularning barchasi 2020 yilning oxiriga qadar to‘liq uddalanishi kerak edi. Natija qani?

Eng achinarlisi, bu harakatlardan avvalgi bosqich bo’lmish imlo islohoti hattoki amalga oshirilmadi. O'zbek tili va adabiyoti universiteti qoshida tuzilgan ishchi guruh ikki yil ishlab, hukumatga o'z takliflarini 2018 yil ohirlaridayoq kiritgan. Mana ikki yildir-ku, olimlar taklif etgan loyiha siyosatchilar tomonidan paysalga solinmoqda.

Aslida, hukmron elita til islohotini paysalga solayotgani taajjublantiradigan holat ham emas: tariximizga qarasak, O'zbekistonda pichoqqa ilinadigan barcha tashabbuslar doimo va deyarli faqat ziyolilardan chiqqan, bu tashabbuslar amaldorlarning ba'zida shiddatli, ba'zida yashirin qarshiligida amalga oshirilgan. Hattoki o'zbek millati (etnosi emas!) avvalo jadidlar deb tanilgan musulmon ziyolilarining "tasavvuridagi jamoa" sifatida vujuda keldi, bu "tasavvurdagi jamoa" Fitrat va uning shogirdi Fayzulla Xo'jayevning faol ishtirokida hozirgi O'zbekiston shaklida hayotga tadbiq etilgan.

O'zbek madaniy ijodkorlik doimo davlat institutlariga parallel ravishda yoki ulardan tashqarida olib borilganiga guvoh bo‘lamiz:
- 1921 yili til va orfografiya islohotiga bag‘ishlangan birinchi qurultoyni tashkil etgan Chig‘atoy gurungi ham,
- 1922 va 1923 yillarda birinchi o‘zbek talabalarini xorij universitetlariga yuborgan xayriya jamg‘armalari
- yoki «Yangi hayot do‘stlari» ham davlat bilan rasman bog‘liq bo‘lmagan. Bu tashkilotlarning barchasi keyinchalik davlat tomonidan taqiqlab qo‘yilgan.

Perestroyka davri va ilk mustaqillik yillari bilan bog'liq nimainki ijobiy yutuqlar bo'lsa (eng asosiysi, Mustaqillikni e'lon qilinishi, til muammosini ko'tarilishi, erkinlik uchun parlamentdagi kurashlar, paxta zo'ravonligiga qarshi kurash va hkz), bular ham ziyolilar faoliyati bilan bog'liq, amaldorlarning emas. Ba'zi dalillarga ko'ra, O'zbekistonning rahbariyati pinhona SSSRni saqlab qolmoqchi bo'lgan GKChP tarafida bo'lgan va Mustaqillikni majburan (jumladan, ziyolilar bosimiga javob sifatida) e'lon qilgan.

4 ОКТЯБРЬ — ЎЗБЕК ХАЛҚИНИНГ НОРАСМИЙ МОТАМ КУНИ

1938 йил 4 октябрь. Бу  — биринчи ўзбек кинорежиссёри, биринчи фотосуратчиси, биринчи ўзбек юристлари, биринчи журналистларининг боши кундага қўйилган кун.
1938 йилнинг айни шу куни СССР Олий суди Ҳарбий коллегияси **507 нафар ўзбекистонлик сиёсий маҳбус устидан шафқатсиз ҳукм чиқарган.

Булар – Абдулла Қодирий, Абдулҳамид Сулаймон ўғли Чўлпон, Абдурауф Фитрат каби ўзбек мунавварлари, Раҳим Иноғомов, Усмонхон Эшонхўжаев, Рустам Исломов, Файзулла Раҳимбоев, Акбар Исломов, Саъдуллахўжа Турсунхўжаев** каби давлат  арбоблари эди.

Илм дарғалари: Пўлат Солиев, Ғози Юнус Олимов,
Абдулҳай Тожиев, Акбар Исломов
Анқабой Худойбахтов, Санжар Сиддиқ, Қурбон Берегин, Аъзам Айюб, Отажон Ҳошимов каби инсонлар шу кунда қатлиом қилинганди.

Сиз доим хотирамиздасиз, жадидлар...

Ўзбекистон ташқи ишлар вазири Бахтиёр Саидов 26 сентябрь куни Нью-Йоркда Россия Ташқи ишлар вазирлиги вакиллари билан учрашувда “ўзаро ишончни мустаҳкамлаш йўлида давлатлар бир-бирларининг ички ишларига аралашмаслик тамойилига амал қилиши муҳимлиги”ни таъкилади.

На ўтмиш ва на келажак мавжуд.
Чунки ўтмиш эндиликда йўқ, келажак эса ҳали етиб келмаган.

©️ Парменид