"Mafkura" haqida gapirar ekan, Žižek nimani nazarda tutadi?

Žižek chuqur fikrlovchi sifatida tanilgan, biroq uni tushunish qiyin bo‘lishi mumkin. Uning mafkura haqidagi qarashlari mashhur, lekin ko‘pincha to‘liq tushunilmaydi. Uning ushbu g‘oyasini eng yaxshi tushuntirish uchun Jon Karpenterning bir filmiga murojaat qilishi – aynan Slavoy Žižekka xos xatti-harakatdir.

Žižek kim va u mafkura haqida nima deydi?

Slavoy Žižek dunyodagi eng mashhur faylasuflardan biri. U o‘zining o‘ziga xos xatti-harakatlari, kinoga oid tez-tez keltiriladigan misollari va hayratlantiruvchi bayonotlari bilan tanilgan. Žižek yillar davomida ko‘plab suhbatlarda qatnashgan, parodiyalangan va keng muhokama qilingan.

Biroq, ko‘pchilik uni faqat vaqti-vaqti bilan qiladigan “hayratlanarli” xatti-harakatlari va intervyulari orqali biladi. Aslida esa uning fikrlari ko‘p hollarda e’tibordan chetda qoladi. Bu achinarli hol, chunki uning g‘oyalari ko‘pincha chuqur va o‘tkir bo‘ladi. Bugun biz uning sevimli mavzularidan biri – mafkura haqida nima deyishini ko‘rib chiqamiz.

Mafkura nima?

Ko‘pchilik “mafkura” so‘zini eshitganda, “izm” bilan tugaydigan keng siyosiy-ijtimoiy e’tiqodlarni tasavvur qiladi: kommunizm, liberalizm, konservatizm va hokazo.

Žižek esa bu atamani marksistik ma’noda ishlatadi. Karl Marksga ko‘ra, mafkura – odamlarga yolg‘on g‘oyalarni singdiruvchi diskurslar to‘plamidir. Bu yolg‘on g‘oyalarga ishongan odamlar dunyo, uning ishlash tartibi va undagi o‘rniga nisbatan “yolg‘on ong”ni rivojlantiradilar. Marksning fikriga ko‘ra, mafkurasiz biror jamiyat uzoq vaqt davomida mavjud bo‘la olmaydi.

Masalan, O‘rta asr Yevropasida din jamiyat tuzilmasini qo‘llab-quvvatlovchi mafkura sifatida ishlatilgan. Dehqonlarga hokimiyatdagilar Xudoning irodasi bilan joylashgani va dunyo faqat Xudo tomonidan belgilangan tartibda ishlashi mumkinligi aytilgan. O‘z navbatida, qullikka yaqin holatda yashagan odamlarga bu xabar Xudo ularga pastki pog‘onada bo‘lishni buyurganini ko‘rsatgan.

Žižekning yondashuvi

Marksga ko‘ra, kapitalizm yoki liberalizm kabi boshqa mafkuralar ham xuddi shunday ishlaydi. Ular yaratiladi, ma’lum bir ijtimoiy tuzilmani qo‘llab-quvvatlashga xizmat qiladi va yangi g‘oya yuzaga kelganda eskiradi. Yangi mafkura bo‘shliqni to‘ldirganda jamiyat tuzilmasi tezda o‘zgarishi mumkin.

Žižek, asosan marksist bo‘lgan holda, bu g‘oyani yanada chuqurlashtiradi. Lui Altusserning mafkura haqidagi fikrlariga tayanib, Žižek unga psixologiyani qo‘shadi. Marks uchun mafkura ongli bir harakat bo‘lsa, Žižek mafkurani biz yashayotgan dunyoni shakllantirishga yordam beradigan ongsiz hodisa sifatida tasvirlaydi.

Mafkura va til
Žižek o‘z g‘oyasini Jyak Lakan psixologiyasiga asoslangan holda rivojlantiradi. Lakanga ko‘ra, biz dunyo bilan bevosita emas, balki til orqali ifodalangan tasavvurlar orqali o‘zaro aloqada bo‘lamiz. Shu sababdan, mafkura nafaqat dunyoni yashiradi, balki biz uni qanday tasavvur qilishimizni shakllantiradi.

Masalan, Žižek sevadigan hazillardan birini ko‘rib chiqamiz:
“Mijoz restoraniga kirib, ‘Ofitsiant, menga qaymoqsiz qahva olib keling,’ deydi. Bir necha daqiqadan so‘ng, ofitsiant qaytib kelib, ‘Kechirasiz, janob, bizda qaymoq yo‘q. Sut qo‘shilmaganini olib kelsam bo‘ladimi?’ – deydi.”

Bu hazil bir xil narsa – qora qahva – qanday qilib turlicha qabul qilinishini ko‘rsatadi. Jismonan qahva bir xil bo‘lsa-da, biz uni qaymoqsiz yoki sutsiz deb tasavvur qilamiz. Mafkura, biz dunyoni ongsiz ravishda qanday ko‘rishimizga ta’sir qiluvchi omillardan biri bo‘lib, qahvamizni sut yoki qaymoq yo‘qligi nuqtai nazaridan qabul qilishimizga yordam beradi.

Mafkuraning ta’siri

Žižekning asosiy fikrlaridan biri – biz o‘zimizni mafkuradan ozod deb hisoblasak ham, aslida undan ta’sirlanamiz. Masalan, ko‘pchilik zamonaviy liberal kapitalizmga muqobil yo‘q deb o‘ylaydi. Bu qarash kapitalistik mafkuraning amalda ekanini ko‘rsatadi. U nafaqat jamiyatni boshqaradi, balki odamlarni muqobil tizimlarni tasavvur qilishdan mahrum qiladi.

Mafkurani qanday qo‘llash mumkin?

АҲВОЛИМИЗ

Кўр бизим аҳволимиз, ғафлатда қандай ётамиз,
Жойи келган чоғида виждонни пулға сотамиз.

Ўғлимизға на адаб, на фан, на яхши сўйламак,
На Худони буйруғи бўлғон улум* ўрготамиз.

Коримиз шундан иборат бўлди ушбу вақтда,
Ўнтадин бедона боқиб, ёзу қиш сайротамиз.

Ҳамда ҳар кун такяларда наша кўкнори чекиб,
Баччаға кокил солиб, оҳ-воҳ ила ўйнотамиз.

Қоримиз, боёнимиз, балки бу вақт аҳвондамиз,
Ногаҳон кўрсак агар бир бесоқолни қотамиз.

Ўртадан чиқса агар миллатни яхши суйгучи,
Биз ани даҳрий санаб, тафонча бирла отамиз.

Келингиз, ёшлар, зиёлилар, бу кун ғайрат қилинг,
Ухлағонларни, агар қодир эсак, уйғотамиз.

(Абдулла Қодирий, 1915 йил)

Top 10 talikda ham emas)

Boylik, hokimiyat va martaba deb inson sodir etgan gunohlar va qilmishlar to’lovi naqadar og’ir!

- Mohandas Karamchand Gandi, “Mening hayotim”

Qisqa hikoya:

Dekabr oftobi. Isinish uchun uydan ko’chaga chiqdim.

Muhabbat - bu har kuni isbotlanishi kerak bo‘lgan teorema.

Suqrot
@eski_z

By educating ourselves… and acting upon it.

Hech narsadan afsuslanmayman.

Biz, hozirga kelib, o'z ambitsiyasi uchun o'zini o'tga-cho'qqa uradigan, yutuqlarga nisbatan fetishi bor jamiyatni yaratdik.

Ta’lim va sog’liqni saqlash tizimi hech qachon biznesga aylantirilmasligi kerak, deb o’ylayman. Bular har bir insonning huquqi, faqat imtiyozli guruh vakillarigina qo’lga kirita oladigan hashamat ramzi emas.