‼⛳ Azərbaycanın gizli siyasi mərkəzi – Muğan

Əslində Muğan Azərbaycanın qeyri-adi coğrafiyası ilə seçilməyən regionlarındna biridir. Amma bu regionun çox qədim tarixi və özünəməxsus cazibəsi var. Muğan böyük bir tarixi dövr ərzində təkcə Azərbaycanın deyil, regionun hərbi-siyasi tarixində mühüm rol oynayıb.

Muğan bölgəsi qədim tarixi vardır. Bu da yəqin ki, bu bölgənin iqlimi ilə əlaqədardır. Yumşaq iqlimi, demək olar ki, sərt qışı olmadığı Muğan Mesapotamiya kimi ilk əkinçilik mərkəzlərindən biri olub.

Muğan Babazanlı abidələrinin 2800 il yaşı var. Muğanda əkinçilik və heyvandarlığın qədim dövrlərdən təşəkkül tapdığı, bu diyarda o dövr üçün heyrətamiz sayılacaq böyük təsərrüfatların mövcud olduğunu isbatlayan xeyli sayda tarixi fakt. Bunlardna biri də qədim tarixə malik Govurarx suvarma sistemidir.

Ancaq Muğan xüsusən də 10-cu əsrdən sonra bölgənin siyasi və hərbi tarixində mühüm rol oynamaya başlayıb. İlk olaraq Çingiz xan orduları qərbə doğru yürüşləri zamanı Muğanda qışlayıblar.
Daha sonra Əmir Teymur Qərbi Asiyaya yürüşü zamanı Muğanda qışlayıb. Və yeri gəlmişkən, monqol yürüşləri zamanı dağıdılmış Govurarx Əmir Teymurun göstərişi ilə 1368-ci ildə bərpa edilir.

Və belə görünür ki, sonrakı tarixdə Muğan böyük türk ordularının qış düşərgəsi rolunu oynamağa başlayıb. Yeri gəlmişkən, Osmanlı dövlətinin qurucusu Osman bəyin babası Süleyman şah Anadolu və daha sonra indiki Suriya torpaqlarına getməmişdən əvvəl Muğanda məskunlaşıb. Bu barədə Türkiyə tarixçisi Tufan Gündüzün açıqlaması var.

Muğan daha sonra Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Səfəvilər dövründə də mərkəzi hakimiyyətin ordusunun qışlaq yeri, əsas düşərgələrindən biri olub.
Bu ənənəni Nadir Şah Əfşar davam etdirib. Sonuncu fateh Nadir öz dövlətini qurub sərhədlərini möhkəmləndirdikdən sonra tac qoymaq üçün dövrün ehtişamlı paytaxtlarını deyil, Muğan çölünü seçdi. Türkmən tayfalarını toplayan Nadir Xan 1736-cı ildə Muğanda Novruz bayramı günlərində keçirilən qurultayda şah elan edildi. Bu həm də formal da olsa türkmən tayfalarının məşvərət və qurultayı idi. Həm də son qurultayı.

Muğan torpaqları tarix boyu böyük ordular və sərkərdələrə ev sahibliyi edib. Amma bu bərəkətli torpaqlar türkmən elatları üçün sadəcə qışlaq yerləri olmayıb, həm də zamanla ənənəvi toplanış yeri, elatların qeyri-rəsmi “paytaxtı” olub. Belə olmasaydı, böyük sərkərdə Nadir şahlıq toplantısını Muğana təyin etməzdi. Görünür ki, Muğanın tarixin açmadığı gizli sirləri var.

Kənan Rövşənoğlu

Asan hədəf olmamaq və karvana tez çatmaq üçün maksimal sürətlə hərəkət edirdik. Budur, maşrutumuzun üstündə yerləşən və ən təhlükəli nöqtələrdən biri sayılan dərəyə daxil olduq. Birdən gördüm ki, bir nəfər köndələninə yolda uzanıb. Sürücü-mexanik sürəti azaltmadı. Başa düşdüm ki, o, maşını diri, yaxud ölü olduğunu bilmədiyimiz adamın üstündən sürüb keçmək istəyir.

Tez qışqırdım ki, tankı saxla. O, ağlamsına-ağlamsına dedi ki, tankı saxlasam axı bizi vurarlar. Yenidən qışqırdım ki, vursaydılar bayaqdan vurardılar. Sən saxla. Tank yolda uzanmış adamın bir neçə metrliyində yola mıxlandı. Lyuku açıb tankdan çıxdım. Yerə tullanıb həmin adama tərəf getdim. O, ağsaqqal bir kişi idi. Gözləri yumulmuşdu. Özü də silahsız idi. Dizi üstə çöküb əlimi başının altına sürüşdürdüm. Ehmalca onu dikəltməyə çalışdım. Bu vaxt kişi elə bil huşa gəldi. Gözlərini açmağa çalışıb dedi: Ay oğul, at məni yıxdı, belim bərk sərpib, tərpənə bilmirəm.

Atı çək, məni qaldır qoy belinə, evin yolunu özü tapacaq. Mən qupquru quruyub qalmışdım. Eşitdiklərim məni heyrətə gətirmişdi. Sanki Araz qırağında idim və bu sözləri mənə atam deyirdi. Atdan yıxılmış bu kişi təmiz Azərbaycan dilində danışırdı, özü də elə bil ki, Əfqanıstana bizim Araz qırağındakı kəndlərdən birindən gəlib düşmüşdü.

Kişinin atı bizdən beş-on addım aralıda otlayırdı. Onun yüyənindən çəkib gətirdim, bu çəlimsiz qocanı qucağıma alıb atın üstünə qoydum və yüyəni onun ovcuna basdım. At da o saat yolun qırağı ilə bu dağlardakı hansısa kəndə tərəf üz tutdu.

Əfqanlar həm sağdan, həm soldan bütün bunları görürdülər. Amma həmin dəqiqələrdə bu dağlara elə bir sükut çökmüşdü ki! Bizə atəş açmırdılar, bizi vurmurdular. Görünür, onlar mənim bu cür hərəkət edəcəyimi gözləmirdilər. Çünki sovet əsgər və zabitləri əfqanların nəzərində vəhşi timsalında idilər. İndi isə onlar əsl insanlıq nümunəsi görmüşdülər. Əfqanları heyrətləndirən də elə bu idi. Odur ki, onların silahları susurdu.

Beləcə sağ-salamat gəlib Herata gedən karvana çatdıq. Bu gəlişimizlə də karvanı müşayiət edən əsgər və zabitləri hədsiz təəccübləndirdik. Onların hamısı məəttəl qalmışdı ki, biz təkbaşına o yolu necə keçib gəlmişik.

Sonradan öyrəndim ki, Əfqanıstanda xeyli azərbaycanlı yaşayır. Orada kəndlər var ki, hər birində beş-altı min nəfər yaşayır, hamısı da azərbaycanlıdır. Mənim Əfqanıstan təəssüratımın ən maraqlı səhifəsi də onlarla bağlıdır.

Onu da deyim ki, əfqanlar mənim kimliyimi öyrənmişdilər. Görünür, mücahidlərin kəşfiyyatı pis işləmirdi. Onlara bəlli olmuşdu ki, mən azərbaycanlıyam və müsəlmanam. Odur ki, əgər rus zabitləri dükan-bazara beş-altı silahlı əsgərin müşayiəti ilə gedib-gəlirdilərsə, mən qorxub-çəkinmədən nə isə almaq üçün tək də gedə bilirdim”.

Müəllif: Milli Kimlik Araşdırmaları Qrupunun üzvü Araz Şəhrili

‼️???? Azərbaycanlı gizirin Əfqanıstan xatirələrindən: yerli qızılbaş ilə təsadüfi görüş

Dünya mətbuatının yazdığına görə, bugün Əfqanıstanda iki yüz mindən çox azərbaycanlı – əfşar və qızılbaş yaşayır. Bu məlumatı gördükdə yadıma atam – Əməkdar jurnalist və fəxri neftçi Ələkbər Şəhrilinin danışdığı bir əhvalat düşdü. Atam isə bu hadisəni vaxtilə Gəncədə tanış olduğu, lakin təəssüf ki, sonradan adını unutduğu bir gizirdən eşitmişdir.

Əslən Qərbi Azərbaycandan (Ermənistan Respublikasının Qafan rayonundan) olan həmin gizir SSRİ-nin 40-cı ordusunun desant diviziyasının tərkibində Əfqanıstan müharibəsində (1979–1989) iştirak etmiş, bir neçə orden və medalla təltif olunmuşdur. Beləliklə, azərbaycanlı döyüşçünün nəql etdiklərini onun öz dilindən oxucuya təqdim edirik.

“Əfqanıstanda xidmət edirdim. Bizim batalyon sovet işğalına qarşı mübarizə aparan mücahidlərin xüsusilə fəal olduğu məntəqələrdən birində dislokasiya olunmuşdu. Reydə çıxır, mücahidlərə silah daşıyan karvanları axtarırdıq. Beləcə günlər, həftələr, aylar bir-birini əvəz edirdi. Əvvəllər batalyonun zabitləri, gizirləri arasında xətir-hörmət var idi. Sonra kənardan bir zabiti bizə komandir göndərdilər. Onu tanımaq üçün bizə çox yox, cəmi iki-üç gün vaxt lazım oldu.

Sən demə bu, kütbeyin, özündən razı və çox kobud bir adam imiş. Zabitlərlə yerli-yersiz mübahisə edir, onlara əsassız iradlar tutur, onları tribunalla qorxudur və təhqir edirdi. Mən də onun “diqqətindən” kənarda qalmadım. Əvvəl-əvvəl nədənsə narazı olanda bunu irad şəklində bildirirdi. Amma bir-iki gün sonra zabitlərin yanında mənə qoyun deməkdən çəkinmədi.

Mən də tərəddüd etmədən elə həmin zabitlərin yanında ona cavab verdim ki, siz komandirsiniz, amma özünüzü əsl donuz kimi aparırsınız. Əfqanıstan müsəlman ölkəsidir və burada sizin kimi donuzları sevmirlər. Bu sözləri deyəndə mən artıq hər şeyi nəzərə almışdım. O, məni şərləyib hərbi tribunala da verə bilərdi, hərbi əks-kəşfiyyatı da üstümə yönəldə bilərdi, yaxud da bəzi yaltaq zabitlərin əli ilə təhlükəli qurğu da qura bilərdi. Amma sözümü dedim və bu qanmaz adama layiq olduğu epiteti yapışdırdım.
Həngamə də elə o gündən başlandı. Komandir mənə düşmən kəsildi. Mən indi özümü əfqanlardan deyil, öz komandirimdən qorumalıydım.

Bir gün batalyona Herata gedən böyük avtomobil karvanını müşayiət etmək tapşırıldı. Bunun üçün tanklar, PDM-lər (piyadanın döyüş maşını) ayrıldı və karvan yola düşdü.
Təxminən saat yarımdan sonra məni təcili batalyon komandirinin yanına çağırdılar. Tələsik gəldim, əlimi gicgahıma qaldırıb raport verdim ki, əmrinizlə gəlmişəm. Komandirin yanaqları və burnu qıpqırmızı qızarmışdı. Hiss etdim ki, karvanı yola salandan sonra möhkəmcə “vurub”. O, məni altdan yuxarı acıqlı-acıqlı süzüb əmr etdi: Tanka min və özünü karvana çatdır. Sən də mühafizə dəstəsində olmalısan.

Mənim üçün bu ölüm hökmü demək idi. Çünki tək bir sovet tankı əfqan döyüşçülərinə – rusların “duşman” adlandırdıqları mücahidlərə əla bir hədiyyə olacaqdı. Dərənin içiylə gedən bir tank hər iki tərəfdə ucalan dağların, təpələrin üstündə mövqe tutmuş və yaxşı silahlanmış əfqanlar üçün hazır bir yem idi.

Amma nə edə bilərdim?! Əmrə əməl etməliydim. Axı mən azərbaycanlıyam, qorxaqlıq edə bilməzdim. Lakin bir iş vardı ki, burada söhbət yalnız mənim həyatımdan getmirdi. Mənimlə birlikdə tankın heyəti – 18-20 yaşlı əsgərlər də ölümün ağuşuna atılırdılar. Odur ki, komandirə müraciət etdim:
- İcazə verin yola yalnız sürücü-mexaniklə çıxım. Mənə başqa əsgər lazım deyil.
Komandir iblisanə bir təbəssümlə cavab verdi:
- Olar. Əmri icra et!

Çevrilib həmişə hərbi əməliyyatlar zamanı komandirlik etdiyim tanka tərəf getdim. Yola düzəldik. Sürücü-mexanik Əfqanıstanda yenicə xidmətə başlamış 18-19 yaşlı bir rus idi. Həyəcan keçirdiyi və qorxduğu açıq-aşkar hiss olunurdu. Ona ürək-dirək verib sakitləşdirməyə çalışdım. Bazadan aralandıqdan bir az sonra məndə belə bir hiss yarandı ki, bizi izləyirlər. Efirdə səslər bir-birinə qarışmışdı. Əfqan dilində danışıqlar eşidirdik. Sanki yırtıcı öz şikarı ilə oynadığı kimi, onlar da bizimlə əylənirdilər.

‼️⛳️ Rusiya - Osmanlı müqavilələrində Azərbaycan hansı ərazilərdə nəzərdə tutulurdu?

1724 -cü ilin iyununda İstanbulda Rusiya imperiyası ilə Osmanlı Türkiyəsi arasında İran mülklərinin, yəni Azərbaycanın bölünməsinə dair müqavilə imzalandı. Rus sakini Neplyuyev və Osmanlı vəziri İbrahim Paşanın imzaları ilə möhürlənmiş traktatda qeyd olunur:

"... bütün asılılıqları və mənsubiyyətləri ilə Ezerbadijan vilayəti ... və bütün İrəvan əyalətinə tabe olan bütün şəhər və qəsəbələr Osmanlı imperiyasının mülkiyyətinə keçir. "
Bu müqavilədə Azərbaycanın bəzi torpaqları sadalanır: "... Təbriz, Ərdabad, Təbriz gölü, Mərənd, Meraqa, Rumiyə, Xoy, Çarise, Selmas, Qarabağ, Gəncə, Erivan, Naxçıvan və digər Ardibijan əyalətləri ...".

1727 -ci ildə, II Pyotrun dövründə bu müqavilə Rusiya və Osmanlı imperiyaları arasında təsdiq edildi və orada yazıldı: "... Kürlə Araks arasındakı bütün ərazi, yəni bütün Ədirbican".
"Azərbaycan vilayətinə daxil olan Gürcüstandan başqa, Gəncə, Erivan, Xoy, Qarabağ, Təbriz və s. xüsusi xanlar tərəfindən idarə olunan ərazilərdə daxildi... "

Beləliklə, sizdə gördüyünüz kimi hələ o dövrlərdə Rus çarları Azərbaycanı bir siyasi və inzibati subyekt olaraq göstərirdi və belədə qəbul edirdi. Şəhərlərimizin də adları bir-bir sadalanır.
Yani tarixi bazamız istər rus, istər qərb mənbələrində kifayət qədər zəngindir.

Əsas odu bizdə bunu öyrənək və paylaşaq!

#azərbaycan #qarabağ

‼️? Ermənilərin iddiasına görə, guya Paris sülh konfransı Ali Şurası Azərbaycanın müstəqilliyini tanımamışdı.

Bununla da Azərbaycanın, AXC varisi kimi, əraziilərini şübhəyə almağa qalxırlar. Əlbətdə öz aləmlərində.

Gəlin baxaq görək 1920-ci ildə, Amerikanın qazetəri bu haqqda nə yazırdı.

1. The New York Times, 1920-01-16: Vol 69 Iss 22637:
   "Gürcüstan və Azərbaycan Parisdə yenicə TANINIB, lakin onların mövcudluğu şimaldan və şərqdən Xəzərin o tayından gələn Qırmızı qüvvələr tərəfindən təhdid edilir."

2. Current History 1920-09: Vol 12 Iss 6:
   "Bu mühüm siyasi bəyannamələrə uyğun olaraq, Birləşmiş Ştatlar Parisdə Ali Şuranın qondarma Gürcüstan və Azərbaycan respublikalarının müstəqilliyinin TANINMASI barədə qərarını təsdiqləməkdən imtina etdi və bu barədə Rusiyanın cənubundakı nümayəndəsinə kontr-admiral Makkalliyə təlimat verdilər."

3. Current History 1920-06: Vol 12 Iss 3:
   "Bu cür, üç Zaqafqaziya hökumətindən yeganə faktiki mövcudluğu Birləşmiş Ştatlar tərəfindən tanınan, indiki Ermənistan Respublikası yarandı, (1920-ci ilin aprelində), baxmayaraq ki, həmin ilin yanvarında Müttəfiqlərin Ali Şurası Ermənistan kimi, Gürcüstan və Azərbaycanın de-fakto hökumətlərini TANIDI."

Anladığınız qədər, Ali Şura de-fakto hər üç Respublikanı de-fakto tanıdı, lakin daha sonra ölkələrimizin işğalı bu məsələlərin inkişafını mənasız etdi.

#axc

‼️ Qızılbaş elçilərinin nadir görüntüsü
Roma Papası - V Paolo Borqezinin Romada, Santa Maria Maggiore kilsəsində yerləşən qəbirüstü abidəsində həkk olunmuş səhnələr içərisində, Paolonun Qızılbaş elçilərini qəbul etməsi səhnəsi.

? "Avropa təsviri sənətində Şah İsmayıl Səfəvi ikonoqrafiyası" kitabından bir parça.

#qızılbaşlar

‼️? Azərbaycan ərazisində Padar yaşayış məskənləri. Kimdi Padarlar?

Padarlar oğuz tayfalarından biridir. Padar adının dəqiq mənası məlum deyil. Bir versiyaya görə, “padar” Monqol komandiri Cağatay oğlu Baydarın, adının fonetik təhrifidir. Başqa birinə görə, padar sözü “cəsur” deməkdir.

Həm də türk dillərindəki “badar” sözü “kiçik bir sahə, tarla” mənasını verir. İndiyə qədər Azərbaycan dilində əhali olmayan, boş yerlərə “padar-bucaq” deyilir (“boş torpaq” anlayışında).

Padarlar, Türküstandan Azərbaycana (Araz çayının cənubunda) Elxanilər dövründə köçürüldülər.
XVI əsrin əvvəllərindən bəri padarlar Qızılbaş tayfa konfederasiyasının bir hissəsi olmuşdurlar.

XVI əsrin ortalarından etibarən, Şirvanda gücünü möhkəmləndirmək və dağ tayfalarına qarşı, Səfəvi hökuməti, böyük və döyüşkən bir qəbilə olan Padarları Şirvana, müasir Azərbaycan Respublikası ərazisinə köçürdü. Padarların yaşayış məntəqələri (türk dilində – “oba”) Dərbənddən Muğan çölünə gədər səpələnmiş və hərbi məskunlaşma zənciri təşkil etmişdirlər.

Onların ən məşhurları Padar, Padarqışlaq, Axtaçı, Yekyaqurşağlıdır. XIX əsrdə, yaşayış məntəqələri Quba qəzasında – Şabran-Padar, Armud-Padar; Göyçayda – Padar-Gülməli; Ağdamda – Qaradağlı-Padar; Şamaxı, Nuxa (Şəki) və Cəbrayil rayonlarında – Padar.
Qazax xalqında Padar sözünün mənfi bir məna daşıdığı bilinir. Bir qazax kiməsə nifrət etdikdə, qohum və ya düşmənə ona qarşı – “Padar’ına lənət” ifadəsini istifadə edir.
Şəkildə Padar qəbiləsindən olan hərbi xadim, Şeyx Dursunun Ağsudakı türbəsi əksini tapıb. Bu məqbərənin fərqli bir xüsusiyyəti, daxili konturun çadırın xarici formasını izləməsidir.

Bir oxucumuzun yazdığına görə, Gəncədə Padar tayfası ilə əlaqəqadar heç bir toponim olmasada, ancaq maraqlı bir deyim var- ağamız padar olub, dünya başımıza dar olub.

#toponimika