1963 азы нæхи «уæрæседзауты» æнувыд архайдæй мадæлон æвзаг ахуыр кæныны æмæ рæзыны уавæр æваст къæссавæлдæхт фæци. Нæ ахуырдзау сывæллæттæ мадæлон æвзаджы хъомысæй иртæстгонд æрцыдысты тæккæ фæззæджы къæсæрыл: фыццæгæмтæй фæстæмӕ æппæт предметтæ дæр райдыдтой ахуыр кæнын уырыссагау, ирон æвзаджы урокты сахæттæ фесты дыууæ хатты къаддæр, æвзаджы ахуыргæнджытæ аззадысты æгуыстæй бæрнаджы бынаты. Æппæт уыцы фыдгæнды уынаффæтæ рахаста уæды Ирыстоны хицауад бынæттон «уæрæседзауты» фæндонæй, æмæ сын разамонджытæ уыдысты уæды ахуырады бæрнон кусджытæ Галазты Æхсарбег æмæ Чъерджиаты Хазби. Уыдон лæгæвзæрстæй сæ иузæрдион хъузæттимæ сæхицæн гæрстой размæ кæнгæ кады фæндæгтæ, æппæлæн ныхæстæй уырысы зæрдæ æлхæнгæйæ. Ирон ныййарджытыл та рацыдысты сайдæй, æмæ бархийæ сæ цоты баиртæстой ирон æвзаджы хъомысæй, бафтыдтой сæ уырыссаг æвзаджы дзидзитыл...

Йæ мадæлон æвзаг гуыбыны хæрдыл чи ауæй кодта, йæ ирон сæр сæрмæ чи нал хæссы, фыдызæхх кæмæн нал и, уыдон, ирæтты нæмттæ хæсгæйæ, Хуссар Иры гуырдзиагау дзæнгæда цæгъдынц, Цæгат Иры — уырыссагау. Уыдонæй вæййы фехъусæн иугъæдоны ихсыд, æнæмæт ныхас: «Ирон æвзаг кæй сæфы, уый у историон цау, царды фæзынд, æмæ нын нал и уыцы уавæрæй фервæзæн».

Айларты Измаил

Деэтнизаци - адӕм кӕнӕ йӕ хицӕн минӕвӕрттӕ сӕ этникон миниуджытӕ сӕфын куы райдайынц, ахӕм процесс; райдайы мадӕлон ӕвзаджы сӕфтӕй, стӕй та – национ хиӕмбарынады ӕмӕ этникон идентификации сӕфтӕй.

Абайты Васойы фӕдзӕхст

"Мӕ кӕстӕртӕм!
Мæ зæрдæ риссы, нæ мадæлон æвззаджы хъысмæтыл куы ахъуыды кæнын уæд. Куыстуæтты æмæ æхсæнадон æмбырдты нæ, фæлæ ма хæдзары, бинонты хсæн дæр тæссаг раны бахауд. Хъуамæ алчи дæр æмбара: æвзаджы фесæфт у – адæмы фесæфт. Нæй æвзаг – нæй адæм. Фæдисы хъæр: не ‘взаг бахъахъхъæнæм, бавæрæм! Æппæты фыццаг – хадзары мидæг, бинонты хсæн. Алы хæдзары къулыл дæр хъуамæ фыст уа егъау дамгъæтæй:

“АМ ИРОНАУ (ДЫГУРОНАУ) ДЗУРЫНЦ”.

Абон Абайты Васойы райгуырдыл сӕххӕст 124 азы

Ис ахӕм гӕнӕн ӕмӕ Ацӕмӕзы тыххӕй кадджытӕ Кавказы арӕнтӕй дарддӕр ахызтысты ӕмӕ сӕ фӕд ныууагътой, цӕгатырдыгӕй чи цӕры, уыцы адӕмты культурӕты дӕр.

Цӕвиттон, иртасджытӕ фӕнысан кӕнынц марийаг ном Асамат 'мӕ чувашаг дзырдбаст "Асамат кĕперы"-имӕ, (ома "арвӕрдын"
комкоммӕ та йӕ куы ратӕлмац кӕнӕм уӕд уыдзӕн "Асаматы хид") параллельтӕ. Ацӕмӕзы фӕлгонц уалдзыгон бонтимӕ баст кӕй, уымӕ гӕсгӕ, ахӕм æнгæсдзинадӕн ис бынат.

Цымыдисаг ма уый у, ӕмӕ рагон марийӕг ном Патраш, ӕвӕццӕгӕн, баст у Нарты Батрадзимӕ.

Эмиль Чоран фыста: "Адӕймаг бӕстӕйы нӕ цӕры, цӕры ӕвзаджы мидӕг. Фыдыбӕстӕ ӕвзаг у ӕмӕ ӕндӕр ницы". Ӕмӕ 'цӕгӕй дӕр, ӕвзаг канд информаци дӕттыны фӕрӕз нӕу, фӕлӕ ма у культурӕйы, адæмы мысӕнуаты ӕмӕ цардыуаджы арф ӕвдисӕг.
​
Фыдыбӕстӕ у, ӕвзаг кӕй сфӕлдыста, уыцы миддунейы ӕцӕгдзинад. Адӕймагӕн йӕ бон у йӕ бӕстӕ ныууадзын, фӕлӕ уыцы уавӕры дӕр ӕвзаг баззайы, лæгæн йӕ ивгъуыд чи бахъахъхъӕны, ахӕм мадзаллæй.
​
Не 'взаг сафгӕйӕ нæхи дæр​ сафӕм. Ӕвзаг уды хӕдзар у, ӕмӕ, суанг дунейыл хъеллау кӕнгӕйӕ дӕр, адӕймаг хӕдзары баззайы, цалынмӕ йӕ мадӕлон ӕвзагыл хъуыды кӕнын ӕмӕ ӕнкъарын фӕразы, уӕдмӕ
#qwydytæ

Инӕлар - маршал Юбер Лиотэйы гуманон колониализм

Фӕлтӕрд ӕфсӕддон уӕвгӕйӕ, Лиотэйы нӕ фӕндыд, Алжиры цы рӕдыдтытӕ сыл æрцыд, уыдон фӕлхат кӕнын, уым "сабырдзинадмӕ тыхфбаст"-ы процесс​ адаргъ дӕсгай азты дӕргъы дыууӕрдыгӕй дӕр дзӕвгар зиантимӕ. Европӕйаг административон модельтӕ хъарыны бӕсты йе 'ргом аздӕхта бынӕттон адӕмы ӕууӕнк фидар кӕнынмӕ, традицион хицаудзинады институттӕ бахъахъхъӕнынмӕ ӕмӕ мароккайнаг хицауадимӕ ӕмгуыст кӕнынмӕ

​Фӕлӕ уӕддӕр, бынӕттон институтты​ ​хъахъæд​ нӕ ивта Лиотэйы системӕйы империон ӕрдзыхъӕд. Французаг чиновниктӕ разамынд лӕвӕрдтой хицауады ӕппӕт департаменттӕн-финанстӕн, ӕхсӕнадон куыстытӕн, ӕнӕниздзинад хъахъхъӕнынӕн, ахуырадӕн, юстицийӕн ӕмӕ 'ндӕртӕн. Мароккайнӕгты бӕрны баззадысты дины фарстатӕ, исламы тӕрхондӕттӕ 'мӕ ӕндӕр ахӕм æнæхсызгон хабӕрттӕ. Афтӕмӕй, Лиотэйы системӕ бынӕттон адӕмӕн лӕвӕрдта мӕнг стимултæ французаг колониалон администрациимӕ ӕмгуыст кӕнынмӕ. Лиотэ ӕмбӕрста, мароккайнаг элитӕтӕ бӕстӕйы разамынд дӕттыны хъуыддаджы куы архайой, уӕд, колониалон ӕгъдау цӕмӕй уа, уый тыххӕй ӕфсӕддон тыхӕй пайда кӕнын дзы нал хъæудзæн​.

Уыйадыл ахӕм "гуманон колониализм" (ӕви soft power) мароккайнӕгтӕн сарӕзта хӕдбардзинады илюзи ӕмӕ 'мрæстæджы ​ахъаз кодта францаг протекторат сфидар кӕнынӕн.