دربارهٔ بنیادهای اسطوره‌ای و فرهنگی داستان رستم و سهراب.

بنده در چند ماه گذشته سخت گرفتار بودم، هم به‌جهت پایان‌نامه که انجام دادن کارهای اداری‌اش مستلزم عبور از هفت خوان رستم و اسفندیار بود، هم به‌جهت مشغله‌های دیگر. اما حالا که امیدی به وجود آمده تا اگر هم این مشغله‌ها کمتر نشود، دست‌کم شرایط ثبات بیشتری پیدا کند امیدوارم فراغت بیشتری پیش بیاید و ذهنم آزادتر باشد.
در جلسهٔ دفاع از پایان‌نامه‌ام استادانم مرحمت کردند و تذکّرات ارزشمندی دادند. اگر عمری بود، دربارهٔ برخی از این مسائل مطالبی عرض خواهم کرد، اما قبل از آن دوست دارم در اینجا بار دیگر از تعدادی از دوستان که در مراحل نگارش این پایان‌نامه به بنده یاری رساندند تشکر کنم تا این صفحه هم متبرّک به نام عزیزشان بشود. برخی از این دوستان، مخصوصاً دوستان سفرکرده، در یافتن برخی از منابع سخت‌یافت فرنگی کمک کردند. عده‌ای دیگر نکاتی را گوشزد کردند یا در برخی از مسائل فنی و اداری نگارش پایان‌نامه کمک‌حالم شدند یا در این دوره طرف هم‌فکری و مشورت و مشوّقم بودند. به ذکر فهرست‌وار نام این دوستان بسنده می‌کنم: خانم دکتر لیلی ورهرام، آقای دکتر احمدرضا قائم‌مقامی، آقایان میرسالار رضوی، عرفان پاپری دیانت، علی مزاری، رَشن صفّاری‌زاده، محمدجواد احمدی‌زاده، امیرمحمد سالاروند، محمد صداقت، پدرام زیبانژاد مفرد، مهدی رنجبریان، محمد نیکویی، حسین چوپانی عسگرآباد، حسین محمدنژاد داریانی، محمدرضا فرهادی‌نیا، و خانم‌ها مینا گلستانی، فرزانه اباذری شهرضا، کیانا کفّاشیان، نیکتا یکرنگ صفاکار. به‌علاوه، باید تشکر ویژه‌ای از آقای حمید علیمردانی کنم که دستگیری‌ها و محبت‌های ایشان سال‌هاست نجات‌بخش دانشجویان دانشکدهٔ ادبیات است. اگر همه به‌اندازهٔ ایشان با دلسوزی و شرافت و مسئولیت‌پذیری و فداکاری کار می‌کردند، کشور ما امروز بسیار از سوییس جلوتر می‌بود.

یادداشتهای حاشیهٔ قرآن قدس (۹)

این یادداشت تقدیم می‌شود به آقای آرش عبدالله‌نژاد

1. اَویارگه

اویارگه، یعنی "گاهِ ایوار"، در معنی همان ایوار به معنای غروب است، اما به این صورتی که در قرآن قدس هست ممکن است ساخت دیگری داشته باشد. در ظاهر اختلاف چندانی نیست، ولی ممکن است این دو در اشتقاق با هم اختلافی داشته باشند، اگر رأی محققان پیشین دربارهٔ اشتقاق ایوار درست باشد. چون این کلمه را در خط پهلوی به p نوشته‌اند، جزء دوم را از pāra دانسته‌اند به معنای "گذشتن"، یعنی گذشتن خورشید و بنابراین، آن را همریشه با خربران (خاوران) پنداشته‌اند.¹ اگر این p املای شبه تاریخی نباشد، این اشتقاق (یعنی adi-pāra یا adah-pāra) را باید پذیرفت و ما علی‌العجاله می‌پذیریم، مگر آنکه اطلاعی تازه به دست آید.
ولی اَویار را نمی‌توان مشتق از adi-pāra یا adah-pāra دانست، مگر به واسطهٔ قلب. اگر نخواهیم به آن‌ قلب قائل شویم، باید بگوییم که صورت آن بیشتر مانند است به vyārē سغدی و این لفظ سغدی ممکن است مشتق باشد از abi-ayāraka، یعنی یک پیشوند و مشتقی از اسم ayar به معنای روز. اگر در اشتقاق لفظ سغدی بر خطا نباشیم، اویار نیز مطابق قاعده مشتق است از abiayāra یا abi-ayār، یعنی بدون پسوند.
پس در این صورت اویار در اویارگه و ایوار دو لغت علی‌حده‌اند و این قدری عجیب است، زیرا که abyār، که صورت قدیمتر avyār است، به واسطهٔ Umlaut و مطابق قاعده ممکن است تبدیل به ēvyār شود و بعد آن y ساقط شود، مانند تبدیل dahyu به دیه، arya به ēr، و جز اینها. از این جهت، به نظر می‌رسد که اشتقاق قدیمی ایوار را باید کنار بگذاریم و ظاهراً معادلهای این ایوار در گویشهای دیگر هم مؤید این احتمال هستند. اگر بتوان این فرض را اثبات کرد، آن گاه p در املای ēbārag پهلوی (مطابق شیوهٔ آوانویسی دیوید مکنزی) املای شبه تاریخی خواهد بود.

امیدواریم کسی تمامی کلمات مشابه در گویشهای مختلف ایرانی به معنای "غروب" را دوباره یکجا وارسی کند و جوابی بهتر و دقیقتر به این مسأله بدهد، اما از همین یادداشت مختصر نیز به نظر می‌رسد بتوان دریافت که ظاهراً مسأله را در گذشته درست مطرح نکرده‌اند (مگر آنکه نوشته‌هایی باشد که ما از آن بی‌خبر باشیم)، و این هم از برکات قرآنی است که آقای دکتر رواقی چاپ کرده است.
———

1. رجوع شود به کریستین برتلمه، ذیل فرهنگ ایرانی باستان، ص ۳۲؛ و صفحهٔ ۱۰۱ از مقاله ٔ ژوزف مارکوارت با عنوان "آدینه" در
   Ungarische Jahrbücher, 1927.

جلسهٔ دفاع از پایان‌نامهٔ کارشناسی ارشد بنده با عنوان «امکان وجود نمودهای شمنی در آیین مزدیسنا» فردا، چهارشنبه، بیست‌وهشتم شهریور ۱۴۰۳، ساعت ۱۵ در تالار مولوی (کمال) واقع در طبقهٔ چهارم دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران برگزار خواهد شد. خانم دکتر لیلی ورهرام راهنما و آقای دکتر سید احمدرضا قائم‌مقامی مشاور بنده در نگارش این پایان‌نامه بودند. خانم دکتر فرزانه گشتاسپ از پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و آقای دکتر علی شهیدی زحمت داوری این پایان‌نامه را تقبّل کرده‌اند.
حضور دوستان باعث دلگرمی و خوشحالی‌ست. دوستان خارج از دانشگاه تهران در صورت تمایل برای شرکت در جلسه می‌توانند به بنده اطلاع بدهند تا با نگهبانی هماهنگ کنم که مشکلی برای ورودشان به دانشگاه پیش نیاید.

در دو ماه‌ آینده، شاید بنده به‌علّت کثرت مشغله و تنگی وقت نتوانم چندان چیزی در این صفحه بنویسم، اما سعی می‌کنم در این مدت بیشتر #منابع_ایرانشناسی را به‌اشتراک بگذارم تا عضویت در این صفحه برای دوستان به‌کلّی خالی از فایده نباشد. مقالهٔ بالا نوشته‌ای‌ست از خانم بویس دربارهٔ ادبیات فارسی میانه. این مقاله شاید برای آشنایان به این مباحث چندان چیز تازه‌ای نداشته باشد، اما تمرین خوبی‌ست برای عادت به خواندن نوشته‌های فرنگیان.

ایرانی‌بازی به پدرام زیبانژاد که داند پس پردهٔ راز چیست؟ جهان را سرانجام و آغاز چیست؟ اگر کار ایزد همه نیکی است جهان از چه در چنگ تاریکی است؟ وگر آب‌ها را زلالی از او است نه این تنگی و خشکسالی از او است؟ زن و کودکان مانده در دام جنگ چنان ماهیانی به کام…

ایرانی‌بازی
به پدرام زیبانژاد

که داند پس پردهٔ راز چیست؟
جهان را سرانجام و آغاز چیست؟

اگر کار ایزد همه نیکی است
جهان از چه در چنگ تاریکی است؟

وگر آب‌ها را زلالی از او است
نه این تنگی و خشکسالی از او است؟

زن و کودکان مانده در دام جنگ
چنان ماهیانی به کام نهنگ

همه دست دیوان به کشتن دراز
رَدان سرشکسته بدان سرفراز

دل آتش از دود گشته سیاه
شده پشت ماه از شب غم دوتاه

یکی پاسخ آمد که آرام باش
چنین تندی از چیست؟ پدرام‌ باش

پی دوستان دوستگانی بنوش
به پیری به‌یاد جوانی بنوش

خردمند اندر پی جام بِه
در آغوش یار دلارام بِه

۱۹ آذر ۱۴۰۲

شائول شاکد مقالهٔ بسیار خواندنی و جالبی دارد به‌نام The myth of Zurvan: Cosmogony and eschatology (اسطورهٔ زروان: افسانهٔ آفرینش و معادشناسی). شاکد در این مقاله این مسئله را مطرح می‌کند که منابع خارجی بسیاری هستند که حاوی اسطورهٔ زروانند. بر طبق این اسطوره…

همباز/ امباز/ هنباز/ انباز: یک حدس ظاهراً همباز و امباز و هنباز و انباز چهار صورت از یک لغت واحدند. ریشه‌شناسی نشان می‌دهد از بین این چهار صورت «همباز» اصل بوده و سه صورت دیگرْ گشتهٔ آن هستند، گرچه از قرار معلوم در متون فارسی صورت «انباز» غلبه دارد. در فرهنگ…