Boshing oqqan tomonga ketaverganing bilan uzoqqa keta olmaysan.

faqat ish...
faqat ish...
boshqasi sarob,
boshqasi shamolning oniy suroni...

Taglik effekti

Choliqushi qorong‘i, so‘qqabosh muallimalaridek sovuq monastrida tahsil olgan paytlarida bir ajoyib kashfiyot qilganini eslaydi. Darsda o‘tirgan vaqtida sal oldinga egilib, derazadan iyagini partaga tegizibroq qarasa, kulrang olamidan o‘zgacharoq manzarani ko‘ra olar ekan. U manzara bo‘lib juda bir "manzara" ham emas, aslida. Ko‘radiganlari qulayman deb turgan uy, osmon, ana boring, bir nechta fotografiya qoidalarini pisand qilmay o‘sgan chigal daraxtlar. Anavi uy ham ko‘zni quvnatar darajada chiroyli emas; buning ustiga har doim yo‘q husnini buzib, balkonida yuvilgan tagliklar osilib turardi. Shunday bo‘lsa ham Feride bir xil ritmdagi gaplardan, faqat oq va qora ranglardan iborat monastiridan, unga har doim qoidalarni eslatib turuvchi opalaridan ana shu olislarga qaragan nigohlari ila qochardi, o‘sha uydagi odamlarning hayotlarini xayolida gavdalantirardi, tagliklarning sohibini kipriklarida ko‘tarib o‘ynatardi, qisqasi, o‘zini aytilayotgan gaplar chuqur ta’sir qilayotgandek ko‘rsatib, ko‘zlari ila hammasiga isyon qilardi.
Avvaliga bundan hech qanday ma’no chiqara olmagandim. Nima sababdan buni isyon dedi, tagliklarga qarashi bilan nimadir o‘zgararmidi?.. Shunga o‘xshash savollar asarni necha marta qayta o‘qigan bo‘lsam, deyarli barchasida miyamdan o‘tgan. Keyin...
Keyin boshqa asarlarda ham bir-biridan o‘tgan isyonlarni guvohi bo‘la boshladim. Masalan, hamma narsadan isyon topa olgan "Ruhlar isyoni". Unda aytilishicha, olamni qurshagan qorni yorib, osmonga bo‘y cho‘zgan boychechak isyonchi, qora bulut qoplagan madfun osmonni yarqiratgan chaqmoq isyonchi, tug‘iliboq o‘limga qarshi musht tugib yig‘lagan go‘dak isyonchi, istibdodni qoralab she’r yozgan shoir isyonchi...

Yaqinda yana bir katta isyon namunasini topdim. Kamyuning talqinidagi Sizif. U o‘zi uchun yasalgan qoyani pastga dumalab ketsa ham har doim yuqoriga olib chiqishga majbur. Sizif harakatlari besamar ekanligini anglaganida birinchi isyonini qilgan bo‘ladi. Undan keyingisi og‘irroq jarayon. U hammasini anglab turib, harakatlari besamar ekanligini bilib turib ishini hech qanday yig‘i-sig‘isiz davom ettirsa haqiqiy isyonkor nomiga sazovor bo‘ladi. Xuddi shunga o‘xshash holatga Akutagavaning bir hikoyasida ham guvoh bo‘lishimiz mumkin. Unda mustabid hukmdor rassomga jahannamning rasmini chizishga topshiriq beradi. Rassom juda ko‘p urinishlardan so‘ng, axiyri, ko‘rmagan narsasini tasvirlash qo‘lidan kelmaganligini hojasiga aytadi. Keyin hukmdor unga tiriklayin yonayotgan bir ayolni ko‘rsatib, vazifasini oxiriga yetkazishini buyuradi. Musavvir rasmini chizayotgan paytida o‘sha ayol o‘zining qizi ekanligini fahmlab qoladi. Endi hech qanday urinishning foydasi yo‘q. Mustabiddan ustun bo‘lish uchun, san’at orqali zulmni yengish uchun, isyon uchun u ko‘zlarida yosh bilan ishini so‘ngiga yetkazadi. Bir necha yuz yildan keyin musavvirdan ham, mustabiddan ham hech narsa qilmaydi, lekin o‘sha rasmni ko‘rgan har qanday odam hukmdor timsolida zolimni ko‘rishi, uni la’natlashi aniq.
Shunga yaqin kurashish o‘zimizning adabiyotda ham uchraydi. Misol uchun, Maqsud Shayxzoda doston qilgan, Nazar Eshonqul hikoya qilgan Iskandarning shoxi haqidagi mashhur afsona. Maktab darsligida o‘qiganimda mazmuniga deyarli tushunmagandim. Endi bilsam, butun xalqi hatto sig‘inish darajasiga borgan hukmdorda shaytoniylik alomati — shox borligini, ishonganlari shayton ekanligini anglash afsonaning asosiy g‘oyasi ekan. Shuncha paytdan beri ulug‘lab kelgani ilohiy bir hilqat emas, tuban shayton ekanligini bilgan sartarosh nima qilarini bilmay, dardini bo‘shliqqa to‘kib soladi, tilini chaynaydi. Hukmdori unga haqiqatni hatto o‘ziga ham aytmaslikni buyurgan edi, lekin u isyon qiladi, hech kim eshitmaydigan joyda bo‘lsa ham ichidagini to‘kib sochadi. U vazifasini bajardi, endi har yoqqa sochilib ketgan ovoz to‘lqinlarini terib olish boshqalarning ishi.

P.s: Hammasi bitta joyga sig‘madi. Qolganini o‘qishingiz unchalik muhim bo‘lmasa ham kerak, menimcha.

@kommentolog

Telegraph

Isyon

Choliqushi qorongʻi, soʻqqabosh muallimalaridek sovuq monastrida tahsil olgan paytlarida bir ajoyib kashfiyot qilganini eslaydi. Darsda oʻtirgan vaqtida sal oldinga egilib, derazadan iyagini partaga tegizibroq qarasa, kulrang olamidan oʻzgacharoq manzarani…