Процессуал ҳаракатлар ва қарорлар устидан шикоят қилиш ҳуқуқи амалда таъминланмоқдами?Дилшодбек КЕНЖАБОЕВ,
адвокат
Тергов амалиётида ҳар қандай ҳужжатни “ошкор қилинмайдиган” деб эътироф этиб, ҳатто ҳимоячига танишиб чиқиш учун бермаслик ҳолатлари учрамоқда. Танишиш имконияти берилмаган ҳужжатнинг аниқ мазмунини, реквизитларини, бу ҳужжатни қабул қилишга асос бўлган ҳолатларни билмасдан туриб унинг устидан қандай шикоят қилиш мумкин?! Масалан, ЖПКнинг 358-моддасида жиноят ишини қўзғатиш тўғрисидаги қарор устидан назорат қилувчи прокурорга шикоят қилиш ҳуқуқи кўрсатилган, лекин бу қарор билан танишиш ва ундан нусха олиш ҳуқуқи ЖПКда белгиланмаган.

Тергов органлари эса бундан фойдаланиб, жиноят ишини қўзғатиш тўғрисидаги қарор билан таништиришни ва ундан нусха олишга имконият беришни рад қилмоқда. Натижада ҳимоячининг ҳам, айбланувчининг ҳам ҳуқуқлари чекланяпти. Хусусан, ҳимоячи иш қачон қўзғатилганини билмагач, тергов қачон тамом бўлишини ҳам билолмайди. Терговчи эса бундан дастлабки терговни асоссиз тўхтатиш учун фойдаланмоқда.

ЖПКнинг 53-моддасида ҳимоячига “гумон қилинувчи ёки айбланувчи иштирокида ўтказилган процессуал ҳаракатларга оид ҳужжатлар билан танишиш ҳамда ундан зарур маълумотларни ёзиб олиш, материаллар ва ҳужжатлардан техника воситалари ёрдамида ўз ҳисобидан кўчирма нусхалар олиш ёки уларда кўрсатилган маълумотларни ўзга шаклда қайд этиш” ҳуқуқи берилган. Бироқ гумон қилинувчи ёки айбланувчи иштирокида ўтказилган процессуал ҳаракатларга оид ҳужжатлар, хусусан, уни ушлаб туриш тўғрисидаги, айбланувчи ёки гумон қилинувчи тариқасида ишга жалб қилиш тўғрисидаги қарорлардан нусхалар сўралганда тергов органлари “қонунда ўз ҳисобидан дейилган”, деб бу талабни рад қилмоқда.

Айни чоғда ҳимоячининг ўз ҳисобидан фотонусха олиши учун телефон, фотоаппарат ва бошқа электрон қурилмаларни тергов органи биносига олиб киришига тўсқинлик қилинади. Натижада юқоридаги қарорлар устидан шикоят қилиш имконияти бадтар камайиб кетмоқда.

(Мақола давомини “Advokat” журналининг 6-сонида ўқинг).

@generalissimo_marshal

"BUSINESS LAWYERS GROUP" advokatlik firmasi advokatlari Dilshodbek Kenjaboyev va Ilhom Atxamovlarning himoyasi ostidagi shaxslarga nisbatan jinoyat ishida advokatlar tashabbusi bilan tayinlangan qayta ekspertiza xulosasiga ko'ra sudlanuvchilarga qo'yilgan ayblovdagi moddiy zarar miqdori keskin kamaydi hamda sud hukmida sudlanuvchilardan noto'g'ri undirilgan 2 466 799 040 so'm miqdoridagi pullar ularga qaytarib berilishi belgilandi.

#Таҳлилиймаълумот

? 2024 йил 1 август ҳолатига Ўзбекистон Республикасида давлат рўйхатидан ўтган тадбиркорлик субъектлари ва ташкилотлар сони (деҳқон ва фермер хўжаликларидан ташқари) 713 700 тани ташкил этган.

Рўйхатдан ўтган 713 700 та тадбиркорлик субъектлари ва ташкилотлардан 461 110 таси фаолият юритаётган бўлиб, уларнинг 396 448 таси тадбиркорлик субъектлари ҳисобланади.

396 448 та тадбиркорлик субъектининг 293 411 таси масъулияти чекланган жамият шаклида ташкил этилган бўлиб, умумий қийматда 74 фоизлик улушга эга. Яъни янги ташкил этилган тадбиркорлик субъектларининг 74 фоизи масъулияти чекланган жамият ташкилий-ҳуқуқий шаклига эга.

Биргина 2024 йилнинг январ - июл ойларида Республикада ташкил этилган 48 938 та тадбиркорлик субъектининг 39 142 тасини МЧЖлар ташкил этади.

❓ Масъулияти чекланган жамият шаклида тадбиркорлик фаолиятини бошлаш қандай афзалликларга эгаки, жамият аъзоларининг аксарияти ушбу шаклда тадбиркорлик билан шуғулланмоқда?

Аввало, МЧЖ тушунчасининг ҳуқуқий таърифига тўхталиб ўтиш керак, Ўзбекистон Республикасининг 06.12.2001 йилдаги “Масъулияти чекланган ҳамда қўшимча масъулиятли жамиятлар тўғрисида”ги 310-II-сон қонуни 3-моддаси биринчи қисмида – “Бир ёки бир неча шахс томонидан таъсис этилган, устав фонди (устав капитали) таъсис ҳужжатлари билан белгиланган миқдорларда улушларга бўлинган хўжалик жамияти масъулияти чекланган жамият деб ҳисобланади, Масъулияти чекланган жамиятнинг иштирокчилари унинг мажбуриятлари бўйича жавобгар бўлмайдилар ва жамият фаолияти билан боғлиқ зарарлар учун ўзлари қўшган ҳиссалар қиймати доирасида жавобгар бўладилар”, деган тариф берилади.

Демак ўз номи билан бундай шаклда тижорат қилинганда тижорат эгасининг масъулияти чекланган бўлади.
⚠️ Бу нимани англатади?

Айтайлик, Отабек Тошкент шаҳрининг Шота Руставели кўчасида фудтракда (кўчма хизмат кўрсатиш араваси) аҳолига енгил тамадди қилиш учун турли хилдаги пишириқ ва ширинликлар сотиш билан шуғулланади. Ўйлаб қаралса бундай хизмат кўрсатиш нуқталаридан шаҳар бўйлаб бир нечта ташкил этса кўпроқ даромад олиш мумкин.
Бироқ, манфаатдор бўлиш истаги ва бу истакни амалга ошириш йўлидаги чора-тадбирлар қанча юқори суръатга эга бўлса, бошқа шахслар олдидаги мажбуриятлар кўлами ҳам шунча ошади. Яъни, банк, давлат ташкилотлари, Отабек билан олди-сотди қиладиган, унга маҳсулот етказиб берадиган шахслар (кредиторлар) ўртасидаги муносабатларда жавобгарлик юки ошади.

Шуларни инобатга олган Отабек масъулияти чекланган жамият шаклидаги “Тотли” номли МЧЖни ташкил этди. Тижоратни йўлга қўйиш учун “Тотли” МЧЖнинг банк ҳисобрақамига 100 000 000 сўм миқдоридаги пулларни қўйиб, устав фондини тўлиқ шакллантирди.

“Тотли” МЧЖ шу 100 млн сўмни харжлаб тижоратни бошлаб юборди. Ишлар кутилганидан ҳам самаралироқ тус олиб МЧЖ катта даромад қилди. Бир муддатдан сўнг ҳамкорлар билан ишлаш давомида турли сабабларга кўра “Тотли” МЧЖ ўзининг қарзларини тўлай олмади, солиқ мажбуриятларини бажара олмай қолди.

Энди “Тотли” МЧЖга маҳсулот берган ёки хизмат кўрсатган бошқа бир тадбиркор суддан “Тотли” МЧЖ тўламаётган 300 000 000 сўм миқдоридаги пулларни ундириб беришни сўради. Суднинг ҳал қилув қарори билан даъвогарнинг даъво талаблари қаноатлантирилди. Пулларни ундириш “Тотли” МЧЖнинг мол-мулкига қаратилади. Агарда суд қарори ижросини таъминлаш учун “Тотли” МЧЖнинг мол-мулки етарли бўлмаса, бунинг учун Отабек жавоб бермайди. Мана шу масъулиятнинг чекланиш нуқтаси ҳисобланади.
Агарда, Отабек “Тотли” МЧЖни ташкил этмасдан туриб, катта тижоратга кирганда қарз маблағларини ундириш Отабекнинг барча мол-мулкига қаратилиши мумкин эди.

Юқоридаги мисолдан келиб чиқиб тижорат билан шуғулланишдан олдин, албатта тижорат ташкилотларининг ташкилий-ҳуқуқий шаклларини, уларнинг ижобий ва салбий тарафларини ўрганиб чиқиш лозим, назаримизда.

Адвокат Абдумажид Норқулов

Telegram | Instagram | Murojaat uchun bot

#Қонунчилик
Қонун нормалари ўртасидаги зиддиятли ҳолат

Ўзбекистон Республикасининг амалдаги қонунчилик базасини ташкил этувчи норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар мазмунан бир-бирини тўлдириши билан бирга, улар ўртасида бир-бирини инкор этувчи, бирининг мазмуни иккинчисининг тамомила зиддини ифода этиш ҳолатлари ҳам мавжуд.

Ўзбекистон Республикасининг “Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги қонуни 6-моддасида норматив-ҳуқуқий ҳужжатларининг турлари келтирилган бўлиб, уларнинг кетма-кетлиги нуқтаи назаридан олиб қараганда уларнинг ҳар бири ўзидан юқори турувчи норматив-ҳуқуқий ҳужжатга зид бўлиши мумкин эмас.

Бироқ, амалиётда шундай зиддиятли нормаларга дуч келамизки, улар фақатгина норматив-ҳуқуқий ҳужжатдагина қолиб кетмасдан, балки шахс ҳуқуқларининг бузулишига ҳам сабаб бўлади.

Ўзбекистон Республикасининг 14.07.2021 йилдаги “Лицензиялаш, рухсат бериш ва хабардор қилиш тартиб-таомиллари тўғрисида”ги ЎРҚ-701-сон қонунининг 32-моддаси биринчи-иккинчи қисмларида қуйидаги нормалар белгиланган, лицензиянинг ёки рухсат этиш хусусиятига эга ҳужжатнинг амал қилиши қуйидаги ҳолларда тўхтатиб турилиши мумкин:

1️⃣ лицензиат ёки рухсат этиш хусусиятига эга ҳужжатни олган шахс томонидан лицензия ва рухсат бериш талаблари ҳамда шартларининг бузилганлиги аниқланганда;

2️⃣ лицензиат ёки рухсат этиш хусусиятига эга ҳужжатни олган шахс томонидан ваколатли органнинг аниқланган қоидабузарликларни бартараф этиш мажбуриятини унинг зиммасига юкловчи қарори бажарилмаганда.

Лицензиянинг ёки рухсат этиш хусусиятига эга ҳужжатнинг амал қилишини ўн кунгача муддатга тўхтатиб туриш ваколатли орган томонидан, ўн кундан ортиқ, лекин олти ойдан кўп бўлмаган муддатга эса — суд томонидан амалга оширилади.

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 21.02.2022 йилдаги “Махсус электрон тизим орқали айрим фаолият турларини лицензиялаш тартиби тўғрисидаги ягона низомни тасдиқлаш ҳақида”ги 80-сон қарорига 1-илова билан тасдиқланган Махсус электрон тизим орқали айрим фаолият турларини лицензиялаш тартиби тўғрисида ягона Низомнинг 40-бандига асосан Лицензиянинг амал қилиши қуйидаги ҳолларда лицензияловчи орган ташаббуси билан тўхтатиб турилиши мумкин:

1️⃣ лицензия талаблари ва шартлари лицензиат томонидан бузилганлиги аниқланганда;

2️⃣ лицензиат томонидан лицензияловчи органнинг лицензиат зиммасига аниқланган қоидабузарликларни бартараф этиш мажбуриятини юкловчи қарори бажарилмаганда.

Низомнинг 41-бандига асосан лицензиянинг амал қилишини тўхтатиб туриш лицензияловчи орган ёки суд томонидан амалга оширилади. Лицензиянинг амал қилиши лицензияловчи орган томонидан ўн кундан кўп бўлмаган муддатга, суд томонидан эса ўн кундан ортиқ, лекин олти ойдан кўп бўлмаган муддатга тўхтатиб турилиши мумкин.

Белгиланган муддат ичида лицензиянинг амал қилишини тўхтатиб туриш учун асос бўлган сабаб ва камчиликлар бартараф қилинмаса, лицензияловчи орган лицензиянинг амал қилишини тўхтатиб туриш муддатини узайтириш бўйича судга даъво ариза киритиши лозим.

? Мисол тариқасида архитектура-шаҳарсозлик ҳужжатларини ишлаб чиқиш фаолиятини амалга ошириш учун юридик шахснинг штатида мукаммал қурилишда товарлар, ишлар ва хизматлар харид қилиш учун танлов (тендер) ҳужжатларини тайёрлаш кичик фаолият тури учун юридик шахснинг штатида камида 4 нафар мутахассис, шу жумладан, қурилиш ёки лойиҳалаш соҳасида 3 йил иш стажига эга бўлган камида 2 нафар мутахассис айни шу ташкилотда асосий иш жойи бўйича, қолган 2 нафар мутахассис асосий иш жойи бўйича ёки ўриндошлик асосида ишлаши лозим.

Бироқ, тадбиркор ўз штатини юқорида назарда тутилган ходимлар билан муайян муддат мобайнида тўлдира олмади.

Лицензия олган тадбиркорлар фаолияти устидан мониторинг олиб борган ваколатли орган - Ўзбекистон Республикаси Қурилиш ва уй-жой коммунал хўжалиги вазирлиги лицензиянинг амал қилишини тўхтатиб туриш тўғрисидаги қарорни қабул қилди ҳамда бу тўғрисида тадбиркорга хабар берди. Қарорда белгиланган 10 кунлик муддатда ҳам тадбиркор бу камчиликларни бартараф эта олмади.

❓ Энди ваколатли органнинг хатти-ҳаракатлари қандай бўлиши керак?

Agar sizni ham tushuntirish olishdan avval xodimlar shunday ogohlantirishsa yaxshi muomala bilan "Mening protsessual maqomim nima o'zi bu yerda, guvohmanmi, gumon qilinuvchimanmi yoki ayblanuvchimanmi, kimman o'zi?" deb so'rang. Bilimli xodimlar bunday holatda darhol o'zlariga keladi, biroq ba'zilari vaziyatdan chiqish uchun "Sizdan guvoh sifatida tushuntirish olmoqchimiz" deydi. Siz esa, yana bosiqlik bilan "Unday bo'lsa mening guvoh sifatida huquqlarimni ham tushuntiring, faqat majburiyatlarim bilan ogohlantirmasdan, guvohda ham advokat olish, o'ziga qarshi ko'rsatuv bermaslik, yaqin qarindoshlariga qarshi ko'rsatuv bermaslik kabi huquqlar bor deb eshitganman, nimaga shularni tushuntirmayapsizlar" deb so'rang. Agar xodim bunday keyin ham sizdan shu ogohlantirish bilan tushuntirish olmoqchi bo'lsa, o'zingizning vaziyatingizdan kelib chiqib, tushuntirish beravering. Lekin unutmangki, siz har qanday holatda o'zingizga qarshi ko'rsatuv bermaslik, yaqin qarindoshingizga qarshi ko'rsatuv bermaslik va advokat olish huquqiga egasiz.

Davomi keyingi chiqishimizda ...

Advokat Dilshodbek Kenjaboyev

Sizdan tushuntirish xati olishmoqchi yoki sizni so'roq qilishmoqchi. Bunday holatda nimalarga e'tibor berish kerak?

Oldingi mavzuda sizni organ xodimi chaqirganda qanday harakat qilish kerakligi to'g'risida suhbatlashgandik. Unda bitta holatni e'tibordan chetda qoldiribmiz. Har qanday organga borganingizda o'zingiz bilan albatta shaxsingizni tasdiqlovchi hujjatingizni olib boring. Pasport, ID karta, shuningdek, yangi namunadagi haydovchilik guvohnomasi shaxsni tasdiqlovchi hujjatlar hisoblanadi. Bu hujjatlarning nusxalari yoki telefondagi rasmi, elektron varianti-chi desangiz, baribir aslini olib borganingiz ma'qul, sababi ba'zi idoralarda RUXSATNOMA yozuvchi xodimlar asl hujjatsiz RUXSATNOMA yozmayman deb turib oladi.

Organ binosi ichiga kiryapsiz. Odatda, ruxsatnoma yozgan xodim sizga qaysi binoga va xonaga, qanday borishni tushutirib yuboradi yoki ba'zi holatlarda sizni chaqirgan xodimning o'zi yoki u tayinlagan boshqa xodim sizni boshlab, olib kirib ketadi. Xonaga borganingizda u xona siz chaqirilgan va ruxsatnomangizda yozilgan xona ekanligiga ishonch hosil qiling, xona eshikiga ilingan tablichkaga e'tibor berib, kimning xonasi ekanligini ham tekshirib oling.

Xonaga kirdingiz. Xonada necha kishi borligiga va qaysi biri aynan sizni chaqirgan xodim ekanligiga e'tibor bering. Yaxshi muomala bilan salom-alik qilib, o'zingizni tanishtiring va xodimdan ham familiya, ismini yana bir so'rab oling. Sababi, u sizni chaqirgan emas, boshqa xodim bo'lishi mumkin. Boshqa xodim bo'lsa, sizni aslida kim chaqirganligini aytib, nima uchun bu o'zgarish bo'lganligini aniqlang. Bu holatlarning hammasini o'zingiz bilan olib kelgan bloknotga yozib boring.

Qonun bo'yicha bitta ish bitta xodimga biriktiriladi. Alohida hollarda tergov guruhi yoki tezkor-tergov guruhi tuzilib, uning tarkibiga bir necha tergovchi, surishtiruvchi, tezkor-vakillar kiritilishi mumkin. Agarda xonada bir necha kishi bo'lsa va ular ham sizga oid ishga qiziqayotgan bo'lsa, yaxshi muomala bilan "Siz ham tergov guruhi a'zosimisiz, ism-familiyaningizni bilsam bo'ladimi" deb so'rab oling va aytsa yozib qo'ying. Aytmasa, ham "aytmadi" deb o'zingizga qayd qilib qo'ying. Ko'plab idoralarda haqiqiy xodimlar bilan birga jamoatchi yordamchilar, ish o'rganuvchi-praktikantlar faoliyat olib boradi, bu shaxslarning tergov, tergovga qadar tekshiruv harakatlarini olib borishlari mumkin emas. Biroq, afsuski amaliyotda bunday holatlar uchrab turibdi. Aslida, ish qaysi xodimga biriktirilgan bo'lsa, aynan o'sha xodim sizdan tushuntirish olishi yoki so'roq qilishi kerak.

Sizdan tushuntirish, oldingi mavzuda aytganimizdek, hali jinoyat ishi qo'zg'atish to'g'risida qaror qabul qilinmagan davrda, ya'ni tergovga qadar tekshiruv davrida olinadi. Bu davrda shaxsda aniq bir status, ya'ni protsessual maqom bo'lmaydi. Ya'ni hali hech kim gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki guvoh sifatida baholanmaydi, shuning uchun ham Jinoyat-protsessual kodeksi 329-moddasida "shaxsdan tushuntirish olish" deyilgan.

Tushuntirish olish jarayonida shaxsdan hali hech qanday protsessual maqom bo'lmaganligi sababli unga huquqlari ham tushuntirilmaydi, majburiyatlari bilan ham ogohlantirilmaydi. Biroq, amaliyotda ba'zi xodimlar tomonidan tushuntirish olish jarayonining o'zidayoq, shaxsni yolg'on guvohlik berganlik va ko'rsatuv berishdan bosh tortganlik uchun Jinoyat kodeksining 238, 240-moddalari bilan ogohlantirish holatlari uchramoqda. Bunday qilish noto'g'ri, qonunga zid va bilimli xodimlar bunday qilmaydi.

Agar ruxsatnomaga ma'lumotlar to'liq to'ldirilmagan yoki noto'g'ri to'ldirilgan bo'lsa joyida uni to'g'rilating. Ayniqsa, ruxsatnomada ko'rsatilgan kimning oldiga kirayotganingiz va aslida sizni chaqirgan xodim bir xil ekanligiga e'tibor bering. Bu narsa ham ichkarida sizga nisbatan har xil noqonuniy holatlar yuz berishining oldini olishga yordam beradi. Afsuski, amaliyotda aslida boshqa xodim chaqirib, lekin boshqa xodim sizni qabul qilib, kelajakda qandaydir sizga nisbatan noqonuniy harakatlar sodir qilinsa, aslida javobgar shaxsni topish muammo bo'lib qolgan holatlar uchrab turibdi.

Bunaqa idoralarga telefon, flesh xotira va shu kabi elektron axborot tashuvchi jismlar bilan kirish mumkin emas. Telefoningizni o'chirib, qorovulda qoldirasiz va jeton olishni unutmang. Jetonni ichkarida yo'qotib qo'ymang, qaytib chiqayotganda jetonsiz telefoningizni qaytarib olish muammo bo'lishi mumkin. Agar bu idoralarga yaqin kishingiz bilan borsangiz va siz chiqquningizcha u kutib tura oladigan bo'lsa, shaxsiy buyumlaringizni yaqiningizda qoldirganingiz ma'qul.

Ishoning, yuqoridagi tavsiyalarga rioya qilsangiz, sizga nisbatan huquqni muhofaza qiluvchi organlar xodimlarining muomalasi ham, munosabati ham o'zgarib, huquqiy savodxonligi yuqori bo'lgan shaxs bilan muomala qilganday muomala qilishadi. Agar sizga nisbatan kimdir qandaydir noqonuniy xatti-harakat yoki qo'pol muomala qilgan taqdirda ham sizda aynan kimga nisbatan shikoyat qilish haqida aniq ma'lumot mavjud bo'ladi.

Huquqlaringizni o'zingiz himoya qilmasangiz, ularni talab qilib olmasangiz hech kim ularni sizga shunchaki berib qo'ymaydi. Zero, "Haq olinur, berilmas".

Ichkarida tushuntirish olish yoki so'roq qilish jarayonida nimalarga e'tibor berish kerakligi to'g'risida keyingi chiqishlarimizda tavsiyalar beramiz.