#alala_каляндар
Англійская арфаграфія вельмі складаная: як вядома, пішацца «Ліверпул», а чытаецца «Манчэстэр». Асаблівасці англійскай пісьменнасці абумоўлены кансерватыўнасцю арфаграфіі: мова змяняецца, а правапіс слоў захоўваецца.

Напрыклад, каля XV стагоддзя ў англійскае мове адбылася змена, якая атрымала гучную назву Вялікі зрух галосных. Яна значна паўплывала на вымаўленне доўгіх галосных і дыфтонгаў. Напрыклад, доўгае [oː ] перайшло ў доўгае [uː ], доўгае [eː ] змянілася на [iː ], а дыфтонг [ɑʊ] пераўтварыўся ў [ɔː ]. Напісанне слоў пры гэтым захавалася, таму «book», «meet» і «law» чытаюцца так, як чытаюцца.

Часам жартуюць, што англійская арфаграфія пабудавана на лагаграфічным прынцыпе: кожная марфема мае ўласнае абазначэнне, якое перадае сэнс, але нічога не паведамляе пра фанетычны склад. Лагаграмы «do» і «go» перадаюць ідэю дзеясловаў «рабіць» і «ісці», але не даюць аніякіх падказак наконт таго, як гэта правільна вымаўляць.

Актыўным крытыкам англійскай арфаграфіі быў лаўрэат Нобелеўскай прэміі і прэміі «Оскар» Бернард Шоу. Ён памёр 74 гады таму, 2 лістапада 1950 года. Шоу завяшчаў значную частку свайго багацця на распрацоўку новага алфавіта. Ён хацеў, каб новая сістэма пісьменнасці налічвала прынамсі 40 літар, была максімальна фанетычнай (то-бок як чуецца, так і пішацца), а літары выглядалі не як у лацініцы, каб тэксты ў новая арфаграфіі не былі падобныя на звычайную англійскую з памылкамі.

Напрыканцы 1957 года распачаўся конкурс па распрацоўцы новага англійскага алфавіту, на які даслалі каля 450 праектаў. Чатыры працы былі адзначаны як лепшыя, на падставе якіх быў пабудаваны канчатковы варыянт алфавіту Шоу. Ён сапраўды не быў падобны на лацінскі алфавіт, а кожная літара малявалася адным росчыркам пяра. У 1962 годзе была надрукавана п'еса Шоу «Андрокл і леў», набраная паралельна ў класічным алфавіце і алфавіце Шоу.

Літары алфавіта Шоу ёсць нават у Юнікодзе і, можа быць, ваша прылада зможа іх паказаць: 𐑐𐑑𐑒𐑓𐑔𐑕𐑖𐑗𐑘𐑙𐑚𐑛𐑜𐑝𐑞𐑟. Але, канешне, замяніць лацінскі алфавіт не атрымалася. Бо арфаграфія вельмі кансерватыўная рэч!

<<<<

Зараз катэгорыя адушаўлёнасці-неадушаўлёнасці перш за ўсё марфалагічная, а не семантычная: слова адносіцца да неадушаўлёных, калі ў множным ліку ў яго супадаюць назоўны і вінавальны склон: «землі — бачу землі», «вокны — бачу вокны», «печы — бачу печы».

Некаторыя словы маюць не зусім відавочнае значэнне адушаўлёнасці-неадушаўлёнасці:
👻 мярцвяк — адушаўлёнае (бачу мерцвякоў);
👻 труп — неадушаўлёнае (бачу трупы);
👻 бог — адушаўлёнае (бачу багоў);
👻 дух — адушаўлёнае (бачу духаў);
👻 прывід, здань — неадушаўлёныя (бачу прывіды, здані);
👻 вампір — адушаўлёнае (бачу вампіраў);
👻 валет — адушаўлёнае (бачу валетаў);
☃️ снегавік — адушаўлёнае (бачу снегавікоў).

Некаторыя словы могуць ужывацца і як адушаўлёныя, і як неадушаўлёныя ў залежнасці ад свайго значэння: «бачу маніпулятары (прыстасаванні)» і «бачу маніпулятараў (людзей)».

Калі слова не змяняецца па склонах, яго адушаўлёнасць магчыма праверыць з дапамогай прыметніка: «бачу галодных зомбі» — то-бок зомбі адушаўлёныя.

Некаторыя словазлучэнні захавалі формы, у якіх адушаўлёнае слова мае форму вінавальнага склону, якая супадае з формай назоўнага: «пайсці ў госці», «хадзіць у людзі», «узяць у жонкі», «падацца ў лінгвісты» і гэтак далей. Тут адушаўлёныя назоўнікі хутчэй абазначаюць статус прыналежнасці да нейкай катэгорыі людзей, а не сукупнасць асоб, магчыма таму тут яны функцыянуюць як неадушаўлёныя.

#alala_байка
Хэлаўін — добрая нагода для байкі пра катэгорыю адушаўлёнасці і неадушаўлёнасці.

Тое, што зараз завецца катэгорыяй адушаўлёнасці-неадушаўлёнасці, з'явілася, можна сказаць, на нашых вачах.

🎃 У спадчыну ад праіндаеўрапейскай мовы славянскія мовы атрымалі сістэму склонаў, у якой формы назоўнага і вінавальнага склонаў у мужчынскім родзе адрозніваліся адна ад другой. Напрыклад, слова «сябар» магло выглядаць «drougos» у назоўным склоне і «drougon» у вінавальным.
🎃 У праславянскай мове некаторы час дзейнічаў закон адкрытага складу, згодна з якім кожны склад у слове мусіў заканчвацца на галосны. Гэты закон, відавочна, не дазваляе зычным гукам заставацца напрыканцы слова. Таму /s/ і /n/ зніклі.
🎃 Іншыя фанетычныя законы паўплывалі на характар галоснага, які застаўся апошнім, таму ў выніку атрымаліся формы «drugъ» і «drugъ» з кароткім галосным гукам /ъ/.
🎃 Назоўнікі, якія называюць актыўных асоб (у першую чаргу мужчын), перасталі адрознівацца ў назоўным і вінавальным склоне. То-бок у сказах тыпу «otьсь viditь synъ» і «synъ viditь otьсь» («бацька бачыць сына / сын бачыць бацьку») выкарыстоўваліся адныя і тыя ж формы слоў.

Часам кажуць, што з гэтай аманіміі паходзіла праблема разумення: у славянскіх мовах свабодны парадак слоў, таму ў сказе «*otьсь viditь synъ» незразумела, хто каго бачыць. Гэта трохі сумнеўнае сцвярджэнне, бо нават у сучаснай беларускай мове ёсць вельмі падобныя па сваёй сутнасці сказы: «рысь бачыць мыш / мыш бачыць рысь». Дзе ў гэтых сказах аб'ект (каго бачаць), а дзе суб'ект (хто бачыць) — дастаткова відавочна. Хутчэй за ўсё, праблема была ў тым, што назоўнікі мужчынскага роду пачалі паводзіць сябе як назоўнікі ніякага роду, якія яшчэ з часоў праіндаеўрапейскай агульнасці абазначалі нежывыя прадметы. І гэтае супадзенне парушала ўнутраную логіку мовы.

🎃 Таму на месцы вінавальнага склону «drugъ», «synъ» і «otьсь» пачалі выкарыстоўваць форму роднага склону «druga», «synu» і «otьca».

Гэты працэс ішоў паступова: ад уласных мужчынскіх імёнаў да любых назоўнікаў, якія абазначаюць мужчын, і да ўсіх назоўніках, якія абазначаюць жывых істот, не толькі ў адзіночным, але і ў множным ліку. Станаўленне гэтых формаў адбывалася ў часы пісьменства, таму адпаведныя змены магчыма назіраць у дакументах. Цікава, што ў некаторых беларускіх гаворках формы жаночага роду і назвы жывёл дагэтуль могуць выкарыстоўвацца як неадушаўлёныя: «частуй дзевачкі маладзенькія», «пагнаў коні на начлег».

>>>>

#alala_каляндар
507 год таму Францыск Скарына надрукаваў сваю першую кнігу — «Псалтыр».
https://t.me/ololo_philolo_by/142

Telegram

філалабайкі беларускія

#alala\_каляндар 6 жніўня 1517 года Францыск Скарына скончыў друкаваць у Празе сваю першую кнігу — «Псалтыр». Дата вядома дакладна, бо сам першадрукар пазначыў напрыканцы выдання: «Скончалася Ѱалтыръ сия зъ Божиею помощию повѣлѣнием и працею избранного мужа…

#alala_каляндар
Учора, першага жніўня, быў дзень азербайджанскага алфавіта і азербайджанскай мовы. Свята звязана з пераходам азербайджанскай мовы на лацінскую пісьменнасць: 1 жніўня 1990 была ўтворана камісія па распрацоўцы новага алфавіта, а 1 жніўня 2001 пераход на лацінку быў афіцыйна завершаны.

Некаторыя азербайджанскія словы могуць зразумець і беларусы. У беларускай мове даволі шмат лексікі цюркскага паходжання. А азербайджанская мова належыць менавіта да цюркскіх, сярод яе самых блізкіх сваякоў — турэцкая, туркменская і гагаузская мовы. І хаця беларуская не запазычвала словы непасрэдна з азербайджанскай, карані сустракаюцца тыя ж самыя:
qapaq — каўпак
porsuq — барсук
tütün — тытунь
arşın — аршын
kurqan — курган
qaban — кабан
duman — туман
çadır — шацёр
qovun — дыня (з гэтымі словамі заўсёды нейкія праблемы, так што qovun і кавун абазначаюць трохі рознае)
baqqal — бакалея (слова арабскага паходжання, але ў беларускую трапіла праз цюркскія)
xalat — халат (слова арабскага паходжання, але ў беларускую трапіла праз цюркскія)
bazar — базар (слова персідскага паходжання, але ў беларускую трапіла праз цюркскія)
* köşk — кіёск (слова персідскага паходжання, але ў беларускую трапіла праз цюркскія)

<<<<

На Алімпійскіх гульнях у Парыжу парадак вызначае французская мова. Чарговасць выхаду большасці дэлегацый будзе зразумелай нават для гледачоў, якія не валодаюць французскай мовай: лацінскі алфавіт добра вядомы, а назвы краін нагадваюць беларускія. Некаторыя магчымыя сюрпрызы:
Паўднёвая Афрыка ідзе ў самым пачатку, пасля Грэцыі, зборнай уцекачоў і Афганістана, бо яна «Afrique du Sud». Адразу за Афганістанам паўднёваафрыканскія спартсмены крочылі і ў Рыа-16, бо на бразільскай партугальскай краіна таксама называецца «África do Sul».
Германія пойдзе паміж Алжырам і Андорай як «Allemagne».
Нідэрланды трэба чакаць пасля Парагвая, бо яны будуць называцца «Pays-Bas». Гэта калька з назвы «Нідэрланды»: таксама «нізкія землі», толькі па-французску.
Краіны, што па-беларуску пачынаюцца на -Ч-, па-французску пачынаюцца на -Tch-: «Чад» і «Чэхія» — гэта «Tchad» і «Tchéquie».
* У самым канцы пойдуць Аўстралія, ЗША і Францыя. Але гэта не з-за алфавіта: у апошнія гады завяршаюць парад не толькі спартсмены з краіны, якае прымае бягучыя Алімпійскія гульні, але таксама з краін, якія будуць гаспадарамі наступных спаборніцтваў: у Лос-Анжэлесе летняя Алімпіяда адбудзецца ў 2028 годзе, у аўстралійскім Брысбене — у 2032.

#alala_каляндар
24 траўня ў шэрагу краін адзначаецца дзень славянскай пісьменнасці і культуры, ён жа дзень памяці святых Кірыла і Мяфодзія.

Добрая нагода, каб перачытаць старыя байкі пра славянскую азбуку!
грабніца Кірыла ў Рыме
што з'явілася раней — кірыліца ці глаголіца?
ці была ў славян пісьменнасць да Кірыла і Мяфодзія? (можа ўсё ж была?)
розныя цікавыя старажытныя кірылічныя літары: (раз, два, тры, чатыры)
* а таксама пра ранішнія беларускія граматыкі і азбуку

#alala_alala
The New York Times, уладальнік правоў на Wordle, пачаў барацьбу з аматарскімі варыянтамі гульні. Дзейнасць выдаўцоў можа закрануць і беларускамоўную версію Ўордлі. Болей пра гэта можна пачытаць, напрыклад, па спасылцы. Не надта вядома, што і як будзе адбывацца, але, гіпатэтычна, Беларускі Ўордлі можа быць выдалены.

Ёсць і добрая навіна: Ўордлі можна цалкам захаваць сабе на камп'ютар, каб мець магчымасць і далей разгадваць словы — і не залежыць ад Сеціва. Для гэтага дастаткова спампаваць інтэрнэт-старонку з гульнёй — цалкам, разам з усімі скрыптамі. Такое можа зрабіць любы браўзер, і ў наступным запісе змяшчаецца падрабязная інструкцыя. Тэарэтычна можна захаваць Ўордлі і на тэлефон, але гэта больш складаная задача, яе рашэнне можа залежыць ад мадэлі вашага смартфона і патрабаваць нейкіх дадатковых праграм. Тым не менш, можаце пашукаць парады, як на вашай прыладзе захаваць вэб-старонку цалкам.

Захаваная старонка — паўнавартасная гульня Ўордлі. Яна працягне прапаноўваць кожны дзень новае слова, і гэта будзе тое ж слова, што і ў іншых гульцоў, хто змагаецца з Ўордлі ў інтэрнэце або таксама захаваў гульню на камп'ютэр.

Адзіная праблема: у гэтым выпадку, на жаль, губляецца статыстыка. Але ж яе можна пачаць набіраць зноўку!

Беларускі ЎОРДЛІ 782 2/6

⬜️???⬜️
?????

#ўордлі