Sun’iy intellekt insoniyatni ishsiz qoldiradimi?
Yangi paydo bo’layotgan texnologiyalar, shu jumladan sun’iy intellekt rivojlangani sari, ko’pchilik insoniyatning ushbu shakllanayotgan dunyo paradigmasidagi o’rni haqida qayg’urishni boshlayapti. Katta til modellari (masalan, ChatGPT) hozirning o’zida o’rtacha ofis xodimi bajara oladigan vazifalarining aksarini tezroq va sifatliroq bajarishi hech kim uchun sir emas. Undan tashqari, AGI (Artificial General Intelligence) bir kun kelib paydo bo’lsa, insoniyatning sun’iy intellektdan afzalroq bo’lgan tomonlari umuman qolmaydi. Demak, har birimiz ishsiz qolishimiz muqarrar, to’g’rimi?

Yo’q.

Sababi oddiy - nisbiy ustunlik. Sun’iy intellekt (SI) har bir sohada ixtiyoriy insondan yaxshiroq bo’lsa ham, uning ustunlik darajasi bir xil bo’lmaydi.

Misol uchun, deylik, butun dunyodagi SI modellari bir kunda 300 million bemorga tashxis qo’ya oladi yoki 600 million programma uchun kod yoza oladi. Insoniyat esa bir kunda 100 million bemorga tashxis qo’ya oladi yoki 100 million programma uchun kod yoza oladi deb faraz qilaylik. Ko’rishingiz mumkinki, SI tibbiyotda ham, ITda ham unstunlikka ega.

Lekin SI har bir qo’shimcha tashxis uchun 2 programmadan voz kechishi kerak. Insoniyat esa har bir qo’shimcha tashxis uchun 1 dona programmadan voz kechadi. Bu muqobil xarajat (opportunity cost) deb ataladi. Demak, programmalar sonida ifodalanganda, tashxis qo’yish insoniyat uchun, SI bilan solishtirganda, arzonroqqa tushadi. Shunday ekan, SI programma yozishda, insoniyat esa tashxis qo’yishda ixtisoslashgani optimal.

Boshqacha qilib tushuntirish uchun: faraz qiling, siz milliard dollarlik kompaniyaning prezidentisiz. Shu bilan birga, siz butun dunyoda klaviaturada pechat qilish tezligi bo’yicha birinchi o’rinni egallaysiz. Savol: kompaniyangizga kelib tushadigan elektron xatlarga o’zingiz javob berib o’tirganingiz ma’qulmi yoki kotibni shu uchun ishga olganingizmi? Aminmanki, deyarli har bir inson “kotib olganim” deb javob beradi. Sababi: siz xatlarga har bir ixtiyoriy kotibdan tezroq javob yoza olishingizga qaramay, sizning vaqtingizning narxi ancha baland, va u boshqa muhimroq vazifalar uchun ajratilishi optimal. Xuddi shu mantiq SI va insoniyat orasidagi vazifalar taqsimotida ham ishlaydi.

Albatta, hamma yozganlarim ishlashi uchun SI cheksiz miqdordagi vazifalarni bajarish qobiliyatiga ega bo’lmasligi kerak. Ya’ni, SIning taklifi chegaralangan bo’lishi zarur (supply-side constraints). Bu esa shunday bo’lib qoladi ham, chunki SI doimo hisoblash quvvatlari va elektr energiyasiga chambarchas bog’liq bo’lib qoladi. Bu ikki resurs cheksiz miqdorda paydo bo’lmagunicha, SI faqat eng optimal vazifalarda ixtisoslashadi, insonlar esa boshqa ishlarni bajarishda davom etadilar.

Stanford universiteti talabalari va bitiruvchilari Parijdagi Olimpiya o’yinlarida jami 39ta medalni (12ta oltin, 14ta kumush va 13ta bronza) qo’lga kiritib, umumiy jadvalda 11-o’rinni egallashibdi. Ya’ni, birgina universitet sportchilari dunyoning 190dan ortiq mamlakat sportchilaridan yaxshiroq natija qayd etishgan.

Bu, albatta, Stanford sportchilarni yetishtirib chiqaradi degani emas. Balki, Stanford ularni tanlab oladi degani. Top darajadagi sportchilarning Stanfordga qabul qilinishlik ehtimolligi ancha baland. Shuning uchun ham, agar farzandingiz AQShning eng nufuzli oliygohlarida tahsil olishini istasangiz, uni matematika to’garagigadan ko’ra professional sportga berishingiz afzalroq.

Iqtisodiy tengsizlik iqtisodiy o’sishdan muhimroq masalami?

Yaqinda bir qiziq voqea sodir bo’ldi. Do’stim bilan Toshkent ko’chalaridan birida ketayotganimizda bir yosh lo’li qizni ko’rib qoldik. U nimadirdan xafa bo’lib yig’layotgandi. Shunda biz uni chaqirdik-da, qo’liga 50,000 so’m tutqizdik. Oldidagi do’sti buni ko’rib qolib, yonimizga yugurib keldi va unga ham pul berishimizni so’radi. Men 10,000 so’m chiqarib, qo’liga berdim. Pulni olib u “aka, menga ham 50,000 bering, unga berdingizku,” deb turib oldi va juda uzoq vaqt oldimizdan ketmay, ko’proq pul talab qilaverdi. Biz so’rovlariga ko’nmayotganimizni oxiri tushunib yetgach, kayfiyati tushkun holatda ketib qoldi.

U bolakay yo’q joydan 10,000 so’mlik bo’lib qolganiga xursand bo’lishni o’rniga, do’stidan kamroq olganligi uchun xafa bo’ldi. Ya’ni, unga qo‘shimcha 10,000 so‘m olib kelgan baxt, do‘stidan 40,000 so‘m kam olgani uchun paydo bo‘lgan tushkunlikdan sifat jihatidan pastroq edi. O’ylashimcha, u bolakay hozirgi tengsiz taqsimotdan ko’ra ikkalasi ham umuman pul olishmaganini afzalroq ko’rgan bo’lar edi.

Ushbu fenomen iqtisodiyotda “inequality aversion” deb ataladi. Unga ko’ra, insonlar tengsizlikdan jabr ko’rishadi va uni oldini olish uchun to’lashga ham tayyor bo’lishadi. Agar iqtisodiy o’sish suratlari yetarlicha baland bo’lmasa, saylovchilar iqtisodiy o’sishni sekinlashtiradigan va shuni evaziga jamiyatdagi tengsizlik darajasini pasaytiradigan choralar uchun ovoz berishga moyil bo’lishadi.

Yoshi katta avlod Sovet Ittifoqi davrini sog’inib eslashlarining bir sababi ham shu deb o’ylayman. Deyarli har bir oila bugun Sovet davriga qaraganda yaxshiroq hayot kechiryapti. Ammo, daromadlardagi tafovut hozirgi kunda ancha kattaroq bo’lganligi sababli, ba’zilar “hamma o’sha paytlar bir xilroq edi” deb nostalgik fikrga borishadi. Ya’ni, kambag’alroq ammo tengsizlik darajasi pastroq bo’lgan davrni sog’inch bilan eslashadi.

20-iyun kuni ushbu marafonning spikeri bo’laman. AQShning oliy ta’lim maskanlariga o’qishga kirish, u yerdagi akademik muhit, iqtisodiyot fanini o’rganish, bitiruvdan keyin ochiladigan imkoniyatlar va boshqa mavzular haqida so’z boradi. Qiziqqanlarga qo’shilishni tavsiya qilaman!

Bugungi suhbatimiz mehmoni markaziy Osiyo tarixi va madaniyati sohasida taniqli olim, ajoyib tarixchi va mutaxassis — Adib Xolid. Professor Xolidning tadqiqotlari markaziy Osiyo tarixiga, ayniqsa, 1860-yillarda Rossiyaning bosib olishi davridan hozirgi kungacha…