Iqtisodiy tengsizlik iqtisodiy o’sishdan muhimroq masalami?

Yaqinda bir qiziq voqea sodir bo’ldi. Do’stim bilan Toshkent ko’chalaridan birida ketayotganimizda bir yosh lo’li qizni ko’rib qoldik. U nimadirdan xafa bo’lib yig’layotgandi. Shunda biz uni chaqirdik-da, qo’liga 50,000 so’m tutqizdik. Oldidagi do’sti buni ko’rib qolib, yonimizga yugurib keldi va unga ham pul berishimizni so’radi. Men 10,000 so’m chiqarib, qo’liga berdim. Pulni olib u “aka, menga ham 50,000 bering, unga berdingizku,” deb turib oldi va juda uzoq vaqt oldimizdan ketmay, ko’proq pul talab qilaverdi. Biz so’rovlariga ko’nmayotganimizni oxiri tushunib yetgach, kayfiyati tushkun holatda ketib qoldi.

U bolakay yo’q joydan 10,000 so’mlik bo’lib qolganiga xursand bo’lishni o’rniga, do’stidan kamroq olganligi uchun xafa bo’ldi. Ya’ni, unga qo‘shimcha 10,000 so‘m olib kelgan baxt, do‘stidan 40,000 so‘m kam olgani uchun paydo bo‘lgan tushkunlikdan sifat jihatidan pastroq edi. O’ylashimcha, u bolakay hozirgi tengsiz taqsimotdan ko’ra ikkalasi ham umuman pul olishmaganini afzalroq ko’rgan bo’lar edi.

Ushbu fenomen iqtisodiyotda “inequality aversion” deb ataladi. Unga ko’ra, insonlar tengsizlikdan jabr ko’rishadi va uni oldini olish uchun to’lashga ham tayyor bo’lishadi. Agar iqtisodiy o’sish suratlari yetarlicha baland bo’lmasa, saylovchilar iqtisodiy o’sishni sekinlashtiradigan va shuni evaziga jamiyatdagi tengsizlik darajasini pasaytiradigan choralar uchun ovoz berishga moyil bo’lishadi.

Yoshi katta avlod Sovet Ittifoqi davrini sog’inib eslashlarining bir sababi ham shu deb o’ylayman. Deyarli har bir oila bugun Sovet davriga qaraganda yaxshiroq hayot kechiryapti. Ammo, daromadlardagi tafovut hozirgi kunda ancha kattaroq bo’lganligi sababli, ba’zilar “hamma o’sha paytlar bir xilroq edi” deb nostalgik fikrga borishadi. Ya’ni, kambag’alroq ammo tengsizlik darajasi pastroq bo’lgan davrni sog’inch bilan eslashadi.

20-iyun kuni ushbu marafonning spikeri bo’laman. AQShning oliy ta’lim maskanlariga o’qishga kirish, u yerdagi akademik muhit, iqtisodiyot fanini o’rganish, bitiruvdan keyin ochiladigan imkoniyatlar va boshqa mavzular haqida so’z boradi. Qiziqqanlarga qo’shilishni tavsiya qilaman!

Bugungi suhbatimiz mehmoni markaziy Osiyo tarixi va madaniyati sohasida taniqli olim, ajoyib tarixchi va mutaxassis — Adib Xolid. Professor Xolidning tadqiqotlari markaziy Osiyo tarixiga, ayniqsa, 1860-yillarda Rossiyaning bosib olishi davridan hozirgi kungacha…

Ta’limning atrof-muhitga ta’siri haqida

Bu semestr men olayotgan ekonometrika fanidan har bir talaba katta mustaqil empirik tadqiqot o’tkazishi kerak edi. Men tanlagan mavzu: mamlakatlarning ta’lim darajasining atrof-muhitga (aholi jon boshiga CO2 emissiyasiga va cho’llanishga) ta’siri. Jahon Banki tomonidan beriladigan ma’lumotlarga tayanib, jami 219 mamlakat uchun 24 yillik davr (1991-2014) mobaynida har xil ko’rsatkichlarni yig’dim va tahlil qildim.

Mening natijalarim shuni ko’rsatadi-ki:
1. Oliy ta’lim maskanlarida tahsil oladigan aholi darajasining o’sishi yashillikni ko’paytiradi, o’rmonlarning maydonini kengaytiradi. Bundan tashqari, ushbu ko’rsatkichning oshishi iqlimga salbiy ta’sir o’tkazadigan CO2 emissiyalarini qisqartiradi.

1. Davlatning ta’limga kiritadigan sarmoyasi ham aholi jon boshiga CO2 emissiyasini kamaytiradi.

Sabab: oliy ta’lim va davlat tomonidan ta’limga kiritiladigan sarmoya nafaqat aholi orasida atrof-muhit haqida to’g’ri ma’lumotlarni yoyadi, balki odamlarning qadriyatlarni ham shakllantiradi. Ya’ni, ilmli insonlar atrof-muhit va iqlim o’zgarishi haqida ko’proq qayg’urishadi. Jamiyatda shunday insonlar soning ko’payishi esa katta ehtimollik bilan mamlakat miqyosida ijobiy natijalarga olib kelishi mumkin.

Tadqiqotimni shu po’stning tagiga yuklayman, o’qib chiqishingiz mumkin.

Meni doim o’ylantiradigan narsa, O’zbekiston nihoyatda savdoga yopiq mamlakat bo’lishiga qaramasdan, undan ham yomon ya’ni undan ham yopiqroq bo’lishini xohlaydigan lar bor. Men tepadagi birinchi toifani emas - ya’ni yopiq siyosatdan manfaat oladiganlarni emas, aynan bilmasdan shunday o’ylaydigan qaror qabul qiluvchilar mavjudligiga hayron qolaman.

Menimcha, dunyodagi eng yopiq iqtisodlardan ekanligimiz hammaga ayon. 98% dunyo iqtisodiyotlari a’zo bo’lgan JSTni a’zosi ham emasmiz, bojlarimiz ham dunyoda eng balandlardan. Buni ustiga dengizlardan uzoqda joylashaganmiz, ya’ni tabiiy savdo chegaralari ham mavjud, bizga tovarlarni chetdan olib kelishni o’zi bir mushkulot va juda qimmat. Bu narsa baxtimiz emas - omadsizligimiz (proteksionist mantig’iga ko’ra, import kelishi qancha qiyin bo’lsa shuncha yaxshi, absurd mantiq albatta).

Bunga ham qo’shib, juda samarasiz va davlatga tegishli bo’lgan logistika: temir yo’llari va havo yo’llari, rivojlanmagan infratuzilma va o’ta sekin ishlaydigan bojxona xizmatlari ham bor.

Aytmoqchimanki, shundoq ham dunyodagi erkin savdoga eng yopiq mamlakatlar qatoridamiz, lekin shunda ham, mahalliy samarasiz ishlab chiqaruvchilarni samarasizligini vaj qilib, savdoga cheklovlarni yanada ko’tarmoqchi bo’lamiz. Bu falsafamiz mana 1995 yildan beri ish bermay kelmoqda, lekin qayta qayta shu xatoni qilishni va har gal o’zimizcha yangi argumentlar bilan xato qilishni davom ettirmoqdamiz.

Mayli ekan, Singapur yoki Gonkongdek savdoga ochiq mamlakat bo’lganimizda, tushunar edim “sal pal” boj qo’ymoqchi bo’lganlarni hissiyotlarini (xato mantiq bo’lar edi Singapurda ham), eng proteksionist mamlakatlardan birida bo’lib, undan ham qattiq yopilishni xohlaydigan qaror qabul qiluvchilar borligi, meni to’g’risi taajubga soladi.

Birinchi mifga nisbatan nazariy fikr shuki “valyuta chiqib ketishi” degan qo’rquv asossiz. Hech bir mamlakat o’zi ishlab chiqarganidan ko’proq tashqaridan sotib ola olmaydi. Agar farqni ko’rsangiz, savol bering, nima hisobdan shunday? Katta ehtimol bilan, o’sha farq investitsiyalar yoki transfertlar orqali moliyalashtiriladi. Bu narsa esa albatta yaxshi. Albatta davlat o’z valyutasini suniy tarzda “kuchli” qilib turmasligi kerak.

Mamlakatlarning kambag’allik sabablari haqida

Ko’pchilik kambag’allikning asosiy sababi - bu mamlakatdagi boyliklar oqilona taqsimlanmasligidir deb hisoblaydi. Bu, albatta, xato fikr. Rivojlanayotgan mamlakatlarda muammo resurslarning qayta taqsimlanishi nomaqbulligida emas, balki taqsimlanadigan resurslarning hajmi o’ta kichikligida.

Keling, “maksimal iqtisodiy adolat” ssenariyi bizning sharoitda qanday ko’rinishga ega bo’lishi haqida faraz qilib ko’ramiz. Buning hisob-kitobi unchalik murakkab ham emas. O’zbekistonning 2023-yildagi YAIM ko’rsatkichi 91 milliard AQSh dollarini tashkil etdi. Butun respublika bo’yicha hamma boyliklarni jamlagan holimizda ham, $410 milliarddan ko’proq mablag’ni yeg’a olmaymiz (umumjahon boylikning global YAIMga nisbati 4.5ga teng). Hamma boyliklarimizni chet elga sotib yuborib, shundan kelib tushgan daromadni oqilona ravishda har bir 36 million fuqaroga bo’lib bergan taqdirimizda ham, kishi boshiga $11,400dan kamroq mablag’ to’g’ri keladi.

Buning uchun, albatta, butun iqtisodiyotni vayrona qilib yuborish kerak, ya’ni, qiymat ishlab chiqara oladigan har bir kapital birligi sotilib yuborilishi zarur. Tasavvur qilishingiz uchun, ushbu natija har bir ferma, uy, mashina, hatto xonadonlardagi oxirgi ketmongacha chet elga sotilib yuborilishi evaziga erishiladi. Endi savol: $11,400ga inson boshqa ishlamasdan qanchalik uzoq va qulay hayot kechira oladi?

Ko’p emas, to’g’rimi? Bu esa quyidagini anglatadi: eng oqilona qayta taqsimlash mexanizmi ham bizni boy qilib qo’ymaydi. Bir bo’lak nonni 100ta insonga qanchalik adolatli bo’lmang, hech kim baribir to’ymaydi. Demak, biz bo’linadigan resurslarning hajmi haqida qayg’urishimiz kerak.

Boylikning asosiy manbasi - bu iqtisodiy o’sish. U, o’z o’rnida esa, to’g’ri ishlaydigan institutlar va bozor iqtisodiyoti orqaligina vujudga keladi. Rivojlanayotgan mamlakatlar uchun eng katta xavflardan - bu boy bo’lishdan avval resurslarni qayta taqsimlashga o’tib ketishdir.