Men sizga qanday yashash va o‘zingizni qanday baxtli qilishni o‘rgatadigan kitoblardan jirkanaman. Faylasuflarning bu borada sizga aytadigan hech qanday yaxshi xabari yo‘q. Mening nazdimda, falsafaning eng birinchi vazifasi sizga qanchalik tuban botqoqlikka botib ketganingizni tushuntirishdir!

(C) Slavoj Žižek

"O‘layotgan sivilizatsiyaning belgilaridan biri shuki, uning tili muloqotga to‘sqinlik qiladigan alohida lahjalarga bo‘linib ketadi. O‘sib borayotgan, sog‘lom sivilizatsiya esa jamiyat mexanizmlarini harakatda ushlab turish uchun tildan kundalik vosita oʻlaroq foydalanadi. Mas’uliyatli, savodli ziyolilarning vazifasi ana shu muloqotga ko‘maklashish va uni qo‘llab-quvvatlashdan iborat."

Jon Ralston Saul

Koʻp fikr yuritish sizni moddiylik girdobidagi oʻrtamiyonalikdan ideallik deya hisoblanadigan sarhadlarga olib chiqadi. Yozish esa shuni tom maʼnoda namoyish etish, yuksaklar sari sayohatingizni boshqalarga anglatmoq demak. Shu vajdan har qanday ruhiy holat, har qanday idrok, har qanday taʼsirlanish soyasidagi inson oʻzini tashqi olamga bildirishi uchun yozmog'i kerak. Ta'sirlandingizmi, hayajonlangingizmi, nimadandir norizomisiz, adolatsizliklarga chiday olmayapsizmi, tevaragingizda nedirlar xatodek koʻrinyaptimi, kimlargadir samimiy muhabbatingiz bormi, u holda faqat va faqat yozing. Shundagina bu hayotning mexanik, bir xil, shaffof, material olamidan oʻzingizning "oʻzga" olamingizga koʻchib o'ta olursiz. Oʻzgacha boʻlish oson emas. Ammo biz hayotimizni mana shu oʻzgalik ustida quramiz. Ularga intilib, talpinib yashaymiz, garchi buni koʻp hollarda anglamasak-da. Bunday nodir xislatlar kamyob insonlarga nasib etishi bor gap.

German idealizmi qanday paydo boʻlgan edi? Gʻarb jamiyatlaridagi keskin evrilishlar oʻziga toʻq, doim fikr yuritishga intilib yashaydigan kam sonli elita farzandlarini kuchli iztirobga oʻxshash, salbiy tugʻyonlar ogʻushida qoldirdi. Ular jarayonlarning bunday kechmishidan norizo edimilar balki. Hamisha boʻlib turadigan oʻzaro munoqashalar, muhokamalar, fikr almashishlar dastlab oddiy bir fikrning kollektiv tafakkur oʻzgarishi boʻsagʻasiga keltirib qoʻydiki, bundan yuqori va oʻrta qatlam pirovardida ta'sirlanmay qolmadi.

19-asr boshlaridan Angliyada oʻsha paytlarda tasavvur etish imkonsiz boʻlgan siljishlar boʻy koʻrsatgan. Mamlakat shu darajada boyib ketganki, katta miqdordagi pullarni dunyoning har yerlarini egallash, oʻzlashtirishga tikib yuboraverishgan. Ayni paytda aholining 40-50 foiz keskin qashshoqlik domida hayot kechirgan. Yuqori qatlamning bu holat bilan ishi yoʻq edi. Faqat fikr yurituvchi oʻziga toʻq qatlamgina adolat uchun kurash olib bordi. Kitoblar yozdi, oʻziga xos muhtasham adabiyotlar bitdi. Bugun biz oʻsha davrni shu asarlar orqali tasavvur etamiz.

Bugun biz qudratning timsoli sifatida Gʻarbni, aniqrogʻi, Amerikani tasavvur etamiz. Boshqa tarafdan axloqiy inqiroz deganda ham oʻsha taraflarni koʻz oldimizga keltiramiz. Aslida birinchisi ikkinchisining tamali evaziga mavjudligini tushunmaymiz. AQSHda aholining taxminan 40 foizida shaxsiy passport yoʻq. 7 million aholi oʻqishni mutlaqo bilmaydi. Yana 30 million kishi oddiy jumlani oʻqiy olmaydi. Taxminan 50 millioni esa toʻrtinchi sinf darajasida oʻqiy oladi. Oʻrta maktab bitiruvchilarilarining uchdan bir qismi umrining oxirigacha biror dona kitob ochib koʻrmaydi. 2007-yilda aholining 80 foizi kitob sotib olmagan yoki oʻqimagan. Biz zoʻr deb biladigan Kanadada ahvol bundanam beshbattar.

Nahotki atigi bir-ikki asrlar oʻzidan dunyoni hayratga solgan buyuklarni chiqargan yurtlarning ahvoli bugun shunchalar xarob boʻlsa? Ular fikr yuritmaydimi? Axir intellektuallarning katta qismi, eng buyuk mutafakkirlar, olimlar ushbu diyorlarda yashamaydimi? Javob shuki, jamiyatlar moddiyatga oʻtirib boʻldi. Qaramlik chandon ortib bormoqdaki, globalizm natijasida trend bugun bizga ham shiddat bilan hujum qilmoqda.

Shunchaki kitob oʻqishga targʻib, sifatga emas, songa eʼtibor yechim emas. Aholini qandaydir islohotlar bilan fikr yuritadigan ham qilib boʻlmaydi. Eʼtibor, qaygʻurish, doimiy sergaklik va e'lov jamiyatimizni bunday tubanlikdan asray olishi mumkin. Moddiyat marafonida atrofga qiyo boqmasdan toʻxtovsiz yugurish esa oqibat bizni tubsiz jarlik yoqasiga olib kelsa ajab emas.

Boylarga havas qilmang. Ularning havas qilarli jihati, agar insoniyligi boshqalarga koʻrinmasa, yoʻq. Kitob oʻqish boʻyicha musobaqalashmang. Har qanday oʻrinda oʻziga samimiy boʻla olgan insongina yutadi. Oʻzi uchun yutadi, ehtimol, moddiyan, taʼsir jihatidan yutqazishi mumkin boʻlsa-da. Fikr yuritish esa oʻziga samimiylikning kalitidir.

Bilganga bilmagan intiladi. Bilganga bilgan intilmaydi. Bilmaydiganga hech kim intilmaydi. Koʻproq bilganga kamroq bilgan intiladi. Kamroq bilganga esa yana ham kamroq bilgan. Demak ba'zilarga intilmasligimiz ularni yoqtirmasligimizdan emas, balki bilganini biz ham bilganimizdan.

Johil hammaga intiladi, bilganga ham, bilmaganga ham, chunki u bilish, bilmasligini va hatto bilmagan taqdirda bilishi mumkinligini ham bilmaydi. Takabbur boshqalar unga intilishini istaydi, boisi u hammadan koʻp bilaman deb oʻylaydi. Ozroq bilgan inson takabbur boʻlsa urdi Xudo. Johillar bilganga emas, balki unga intiladi, va axiyri u kabi takabbur boʻlib yetishadi. Takabburlikni ilm deb sifatlash urchigan yerda bilmagan bilan bilgan oʻrtasidagi chegara erib ketadi.

Biroz avval koʻcha maydonchasidagi turnikda doimgidek shugʻullanib tursam, yonimdan yoshi kattaroq rus er-xotinlari "bayram kunlari shugʻullanmagin-da" deb oʻtib ketishdi. Bu gapga ajablanmadim. Atrof jim-jit, faqatgina uzoqroq yerlardan mushakbozliklar sadosi yangraydi, koʻchada odam doimgidan kamroq. Borlari ham oʻzlari bilan uylariga bozorlik va mayda-chuyda olib ketishyapti. Tom maʼnoda uylar ichkarisida bayram shukuhi.

Bunday boʻlgach, yuqoridagi gap chiqishi yoki shunday xayolga borilishi tabiiy bir hol. Ammo kimdir oʻzgacha yoʻlni tanlashi, boshqalar uchun bugungidek bayramlar huzur-halovat, rohat manbayi boʻlgani holda, u uchun shunchaki yolgʻizlik va ochiq daladagi jismoniy mashgʻulotlar bunday bayramlardan chandon afzal bir rohat va huzur chashmasi boʻlib koʻrinishi-da tabiiy holdir.

Aslida bayramlardan qasd va murod koʻngilni shodlantirish, dil shodumonligi, atrof muammolardan biroz tin olishdir. Shu nuqtayi nazardan, inson uchun afzal har qanday mashgʻullik, faoliyat buning oʻrnini bosa olishi shundoq ravshan. Bu degani agar tan harakati uchun sevimli mashgʻuloting, yoningda sevimli insoning, birga vaqt oʻtkazish uchun qadrli yaqinlaring bor ekan, bunday bayramning keragi yoʻq boʻlib tuyuladi.

Kitoblar ijodiy urug‘lar toʻplami bo‘lib, har biri ulkan imkoniyatlarga to‘la. Mutolaa chog‘ida siz bu urug‘larni ongingizning hosildor tuprog‘iga ekasiz. Mulohaza orqali o‘zingizni tabiiy ravishda jalb etgan g‘oyalarni parvarishlaysiz. Ko‘p hollarda eng kamtarona va samimiy tuyulgan urug‘lardan eng go‘zal gullar unib chiqadi.

Uning ostida soyalanib oyoqlarning chigalini yozish, oʻtirib yonboshlash – chinakam baxt. Buni tajribadan oʻtkazgan biladi. Baayni texnika aloqalari uzilgan bu ovloqda, tabiatning puchmoqlarida oʻzlikni his qilib yuborar ekansiz. Shu-shu yoʻlimizni Chirchiq sari yoʻnaltirib, alalxusus, tezyurarga moʻljallangan shossega chiqib oldik. Qaytishda shafaqning tasvirlab boʻlmas goʻzalligiga roʻbaroʻ kelib, unga mahliyo va mast boʻlib qolib qoldik. Shaharning yuragini siqib ezuvchi va sob qiluvchi dilgir havosi qarshisida toza havo olam-olam boʻlgan tabiat kishi zotini beixtiyor hissiyot komiga koʻmib yuborgani bu matnning paydo etilishiga sababchi boʻldi.

Toʻgʻ qoʻyniga, qir bagʻriga sayohat garchi malollantiruvchi, qiyinchiliklarga toʻla boʻlsa-da, dilni yayratib, quvnatadi, dardlarni aritadi. Biror yerni oʻrganish uchun dastlab tavakkal qilishga toʻgʻri keladi. Baayni qayerda goʻzal togʻlar-u, xushtabiat, xushmanzara, so'lim maskanlar borligini bilish uchun u yerga qadam ranjida etmoqdan oʻzga yoʻl yoʻq. Ayni kunlarda biz mazkur usulni qoʻlladik.

Borar yo'limiz bizga qorongʻu tumanlik ichidagi uydek nomaʼlum edi. Biroq kattagina tavakkalga, xatarga qoʻl urdik. Tongda 8-9 larda Parkent tomon yoʻlga ravona boʻlib, Soʻqoq yoʻliga tushdik, soʻngra qiyalik boʻylab togʻ sari koʻtarilishni boshladik. Ravon yoʻllarning tugashiyu, oʻrnini o'nqir-cho'nqir, alang-jalang yoʻllarga boʻshatib berishi dastlabdan yigitlarning koʻnglini g'ashlay boshlagani sezildi. Biroq endi orqaga qaytish uchun kech boʻlgandi.

Koʻrinishidan astfal qilinish uchun shaylab qoʻyilgan togʻ ustidan oʻtgan yoʻl yengil moshina uchun xiyol noqulaylik qilishi maʼlum boʻldi. Perivaldek yoʻnalgan yoʻlning yuqori qismiga yetgach atrofning, toʻgʻrirogʻi togʻ vodiysining maftunkor va fusunkor ruxsoridan koʻzlarimizni ishqalagancha, ichimizda badastir hayajon bilan bahrayu orom oldik. Navnihol archalar soyasida dam olarkanman insonning chinakam goʻzallikdan u keltiruvchi mushkulot va dushvorlik sabab asl tabiat ne'matlaridann oʻzini benasib va beravo aylashi haqida oʻy surdim.

Asllikning bari, inson jismiyu vujudining chindan tabiatning bir parchasi ekanini shu onda tuyqus anglay boshlarkan kishi. Alhol yoʻlga tushdik. Endi pastlab keskin qiyalik boʻylab quyi sari oshiqdik. Qarshimizda yoʻlning shagʻal va loy aralashgani sababli botqoqsimon shakl hosil qilgan manzarasiga guvoh boʻlgach, atrofida biroz kuymalanib bundaylar yoʻldan oʻtish mutlaqo amrimahollik xulosasini chiqarib oldik.

Ozroq fursat muqaddam jonga kirgan oro oʻrnini qalbni toʻldirgan alag'dalik zabt etdiyu, barimiz oʻylab oʻylab yoʻlning notekis qismini mashina oʻtadigan boʻlsin uchun tosh va tuproq bilan toʻldirishga tushib ketdik. Chuqurlikni baharnav toʻldirib, mashinani bazoʻr bu yerdan oʻtkazdig-u, olgʻa yurib ketdik. Xavotir-u qoʻrqinch, shubhayu, stresslardan gʻovlab ketgan boshlarimizga darrov charchoq va ogʻriq oʻrmalab kirdi. Mana shunday baravj pallada tagʻin yoʻl yana bir bor oʻz qiyinchiliklarini biz bilan baham koʻrishga chogʻlandi.

Oʻzi bilan ne ne tarix tilsimlarini pinhon etgan, barglari oltin va qirmizi rangda jilva sochib turgan daraxtlar termulgan koʻzlarni quvontirsa-da, biz shohid boʻlgan qiyinchiliklarni-da oʻz xotirasiga koʻmdi. Bamisli, qachonlardir mana shunday ohanjama togʻlarning gilamdek yoyilgan bagʻridan oʻtgan yoʻlovchilar oʻzi bilan olam olam xotiralar opichlab ketganidek.

Boʻstonliq tumani bilganimdan koʻra togʻlarga boyroq ekan. Oʻrtacha (1400+ m) balandliklardan iborat ulugʻvor va mahobatli bu kurrayi zamin tomlari shaharning diqqinafas muhitida kundalik tashvishlar yetovida kezinib yotgan, koʻngli mayda dardlarga toʻlib toshgan odamlarni oʻz bagʻriga sigʻdirishga qodir. Ayniqsa kuzning avji, qoq oʻrtalarida hissiyotlar joʻsh urishi toborasida ilhom va ichki ruh izlab yurgan har kim bunday imkoniyatdan unumli foydalanib qolgani ma'qul.

Qiyalik va ilon izi yoʻlimiz sob boʻlgach, avvalamgi borishdan maqsad va murodimiz boʻlgan bir koʻlni izlay boshladik va ayon boʻldiki, u qurib bitgan, bahordagina toʻlishib bahri dilni ochgulik manzara hosil qiladi. Charchoqdan hilvirab qolganimizni anglaganimiz hamono yoʻl yoqasiga toʻxtadik. Asosan qozoq xalqi istiqomat etuvchi bu maskanlarda istiqomatgohlar unda-bunda, yakkam-dukkam. Chunki yoʻl – rasvo, unda yurish – it azobi. Yuqorida salqin havo oʻz zabtiga oldi, kunduzi boʻlganidan bu bilinmadi, qaytaga jismni yoqimli togʻ shabbodasi bilan siylab berdi.

Avvaliga ulovimizning tashuviga yarasha tushovi ham borligi bizni zir hurkitib qoʻygan boʻlsa-da, ovimizning baroridan kelishini roʻyobga chiqarib berdiki, nainki oʻtirib dam olib hordiq chiqarishga balki, kabob ham dudlashga ulgurdik. Togʻda na'matak koʻp oʻsadi. Doʻlana kabi daraxt boʻlib kattalashib ketadi.

Ba'zi narsalarni anglash, tushunish, ilgʻash uchun ham hissiy, ham aqliy tayyor boʻlish kerak ekan, tajribaning oʻzligina yetarli emas, balki oʻrganish, atrofni kuzatish, koʻrish, bilib borish natijasida muqarrar ravishda dastavval bizga nomaʼlum boʻlgan narsalar oʻz sirini ocha boshlar ekan kishiga. Kitoblar ham xuddi shunday, yillar muqaddam oʻqib mutlaqo tushuna olmaydigan narsalaringiz keyinchalik, garchi oʻsha kitobni qayta qayta oʻqishga urinmagan boʻlsangiz ham birgina oʻqish bilan siz uchun tushunarli boʻlib boshlar ekan. Demak buning uchun inson oʻzini hissiy va fikriy tayyorlab borishi kerak. Koʻproq oʻzi bilan oʻzi suhbatlashishi, yolgʻiz vaqt oʻtkazishi, kundalik voqealardan chuqurroq, koʻproq universal mavzularda mushohada qilmogʻi lozim. Shunda haqiqatning allaqanday sirlarini ocha boshlaysiz. Bir vaqtlar mavhum boʻlib koʻringan voqelikni shaxsan inkishof etasiz. Dunyo sizga oʻzini ocha boshlaydi.