Fanda Dunning-Kruger effekti degan narsa bor. Iqtidori, qobiliyati past boʻlgan odamlarning oʻzini iqtidorliman deb oʻylashi; yoki biror narsa borasida hech vaqo bilmaydigan kimsa aslida oʻsha sohada koʻpchilikdan koʻra koʻproq narsa bilaman, deb oʻylashi. Bu termin 1995-yilda Makkartur Viler va Irl Jonson ismli ikki shaxs hech qanday niqobdan foydalanmasdan ikkita bankni o'marish chogʻidayoq qoʻlga tushgandan sal oʻtib oʻylab topilgan. Oʻshanda ular goʻyoki bu ularni kameradan yashiradi, deb oʻylab, oʻzlariga limon sharbati surtib chiqishgan. Bugungi kundayam odamlar xuddi shunday xastalik bilan ogʻrigan.

Afsuski, aksarimiz oʻzimizga xuddi shunday yuqori baho beramiz, oʻz qobiliyatlarimizni ortiqcha chamalab qoʻyamiz. Jamiyatda bunday xarakter keng yoyilsa, u borib-borib aqliy inqirozga yuz tutadi. Barcha muhim lavozimlarni telbalar, aqli kaltalar egallaydi. Toʻgʻri ish qilyapman deb turib, butun bir tizimni izdan chiqaradiganlar yuqori lavozimlarni idora qiladi. Bu, aslida, ularning aybi emas. Zotan ular notoʻgʻri ish qilyapman deb oʻylamaydi. Bunga butun jamiyat aybdor.

Bunday xatti-harakatlar keng yoyilgani sari intelligentlar, zukko shaxslar, bilimlilar, fikrlaydiganlar tobora jamiyat ishlaridan chetga chiqib, oʻzlarini ommadan ayirib, tanholashib borishadi. Shu tarzda oʻrin almashish sodir boʻladi. Umuman, hamma jamiyatni maʼlum miqdorda aqllilar, koʻproq miqdorda esa oʻrtamiyonalar tashkil qiladi. Butun tizimni oʻzini aqlli deb oʻylaydigan oʻrtamiyonalar egalllasa, unday jamiyatda soxtakorliklar, jinoyatlar, firiblar kuppa kunduzi, odamlarning koʻz oʻngida sodir boʻlaveradi. Aqllilar chetdan kuzatib turgani bilan bir ish qilolmaydi.

Wikipedia

Dunning–Kruger effect

cognitive bias in which incompetent people tend to assess themselves as skilled

Fazo va vaqt mavzusi men uchun har doim qiziq boʻlgan. Umuman hammamiz borliqning (fazoning) kattaligi haqida eshitib, hayratga tushamiz. Bu orqali Allohning naqadar buyukligiga iqror boʻlamiz. Lekin vaqt haqida uncha oʻylamaymiz. Oʻzi fazo ham, vaqt ham nisbiy tushunchalar. Biz uchun behad yirik boʻlgan narsa Alloh uchun zarra qadar ham emas. Xuddi shunday vaqt ham. Masalan, Big Bang hodisasidan hozirgi kunga qadar taxminiy oʻtgan vaqt 13,8 mlrd yil. Bu aqlga sigʻmas katta raqam. Bunda bizning umrimiz muddati arzimas. Lekin koʻzga koʻrinmaydigan mikroblar singari vaqtning ham aqlga sigʻmas zarradek oʻlchamlari bor.

Misol uchun vaqtning eng kichik rasmiy oʻlchami zeptosekund (aslida undan kichigi ham bor) deb yuritiladi. Bu oddiy bir sekundning milliarddan trilliondan bir qismini tashkil qiladi (bu nol ortidan yana yigirmata nol va keyin bir degani). Aqlga sigʻdirib boʻlmaydi bunday kichik vaqt muddatini. Bu vaqtda, olimlarga koʻra bir foton (yorug'lik) hydrogen molekulani kesib oʻtar ekan. Shuning uchun ham yorugʻlik tez (narsalar qanchalik kichiklashsa, vaqt ular uchun shunchalik kichiklashadi, aksincha, kattalashsa, vaqt sekinlashadi).

Demak biz nisbiylik ichida yashaymiz. Atrofimizdagi hamma narsa, hatto vaqt illyuziyaga oʻxshab koʻrinadi. Toʻgʻrirogʻi, biz oʻsha nisbiy kattalik va kichiklikning eng me'yoriy o'rtalig'ida hayot kechiramiz. Bu mezon deb yuritiladi. Bu Alloh taoloning bepoyon hikmati, qudrati, cheksiz ilmi, behad marhamati mahsulidir. Shu bois ham biz na vaqtdan, na makondan oshib oʻta olmaymiz, buni qanchalik oʻrganmaylik jismoniy imkoniyatlarimiz aslo bunga izn bermaydi.

Makon, fazo cheksizlik tomon kengayyapti, xuddi shunday vaqt ham toʻxtovsiz oʻtib boryapti. Biz esa ketma ket oʻrin almashib, umr yashayapmiz. Lekin har me'yorning chegarasi boʻlgani kabi odamzot siklining ham, koinot sikli kabi oxiri bor va unga oz qoldi.

Biz oʻtmishdan saboq chiqarmay qoʻydik. Tarixni unga ishonish uchun emas, balki undan saboq chiqarish uchun oʻrganish darkor. Aslida oʻtmish ibrat uchun katta manbaga ega. Buning uchun ochiq koʻz bilan avvalo Qurʼonni, keyin odamzod tarixini oʻqish kerak, ma'no-mazmunini toʻlaqonli uqadigan darajada.

Tarixni shunchaki fan sifatida oʻqib, oʻrganganlar emas, balki uni maqsad sifatida toʻgʻri fahmlay bilgan va shu maqsad yoʻlida unga chuqurroq kirgan odam uning mohiyatida yetib boradi. Odamzod tarixi tugʻilish bilan boshlanib, halokat, ofat va vayronkorliklar bilan nihoya topadi. Qanchadan qancha oʻtmishga doir asl va qiymatli kitoblar chang bosib yotibdi, biz hatto nomini ham, borligini ham bilmaymiz.

Tarixni bilish bugungi hayotda toʻgʻri yashashni, uni kelajak tomon toʻgʻri yoʻnaltirishni oʻrgatadi. Tarix – ulugʻ ustoz demak. Uning eng katta sabogʻi odamzodning Allohga yaqinligi qoʻlidagi, bisotidagi ne'matlardan qay darajada, oʻrinda foydalanishi, nimalarga sarf etishi, umrini qay tomon chorlashi bilan oʻlchanishidir. Lekin aytilganidek tarixni oʻqishdan oldin ochiq koʻz, aqliy uygʻoqlik va teran zakovat talab qilinadi.

Tarix bu mavhum, borligini payqasa boʻladigan, lekin ochiq, ravshan koʻrib boʻlmaydigan pardalangan haqiqatga oʻxshaydi. Uning tafsilotlarini, ya'ni unda muayyan haqiqat yashirin ekanini bilish mumkin, ammo aslo uning mohiyati, tarkibini bilib boʻlmaydi.

Dunyodagi eng mashhur, ilm-fanni ommalashishiga xizmat qilgan olimlarning mablagʻlari bilan tanishdim. Masalan, Neil Tayson, Brian Koks, Jim al-Xalili kabilarning oʻrtacha boyligi nari borsa 5-10 mln dollar ekan. Bu Amerika va gʻarbdagi holat. Masalan, Amerika uchun bu pul miqdorlari oʻrtachadan sal yuqoriroqni tashkil qiladi. Amerikada 25 mln millioner mavjud (aholini 10 foizdan koʻpi). Demak ularni boy deb hisoblab boʻlmaydi. Endi oʻrtacha mashhur artist, ashulachining moddiy mablagʻi hisoblansa 100 mlndan pastga tushmaydi.

Bu nimani anglatadi. Omma xasta, odamlar xasta, tabiatan xasta. Toʻgʻri narsaga ergashishni bilishmaydi. Agar diniy voizlar, olimlar statistikasi koʻrib chiqilsa ahvol yanayam xarobligi ayon boʻladi. Oʻzbekistonda buning biroz boshqacharoq tendensiyasini koʻrish mumkin. Oʻzbekistonda dinga nisbatan eʼtibor borligi uchun diniy voizlar, olimlar oʻrtachadan ancha baland darajada hayot kechiradi. Lekin fan olimlari bilan qoʻshiqchi, artist va shou biznes bloglerlarining moddiy holati taqqoslansa Gʻarbdagidan yuzlab barobar farqli tafovut koʻzga tashlanadi.

Gʻarb bir necha yuz yil davom etgan fanga eʼtibor bilan shu darajaga keldi. Biz va boshqa post-mustamlaka xalqlari texnologiyalar ortidan kelgan natijalarni qabul qildik. Oqibati shu boʻldiki, ilm-fan va dinning asl mohiyatini mavjud zamonaviy vositalar ila toʻla anglash oʻrniga oʻzimizning eski qobigʻimizni yanada shinam, komfort koʻrinishga keltirdik. Bu hatto davlat siyosati darajasiga koʻtarilgan.

Ayolning qorni mangulik va o'lim oʻzaro bagʻirlashadigan joy. Bu yerda ilohiylik ehtimollik (shartlilik) bilan munosabat oʻrnatadi. Va mavjudlik uning samoviy qatida raqsga tushadi. Bu yer ilohiy haq hududidir. Shunday ekan, u (ayol) qanday qilib johil bo'lishi mumkin? U Xudo va odamzod kesishuvchi (interfeys) nuqtadir. Insoniyat unga ilohiy aralashuvdan ustun nimani o'rgatoladi? U (ayol) yo'l topuvchi (yoʻl tolibi) dunyoga kelishidan avval oʻsha yo'lni bilishi kerak.

(C) Rovmut Anhar

Paul Uilliyams kanalida juda bilimli, intellekual, aqli oʻtkir insonni suhbatga taklif qilibdi. Katta taassurot va tushunchalar oldim va maʼruzada keltirilgan baʼzi fikrlar qarashlarimni qaytadan soʻroq ostiga olishim kerakligini anglatdi.

Suhbatga taklif etilgan dr. Nazir Xon Qur'onshunos, hofiz, islomshunos olim, oʻqituvchi, shuningdek sobiq imom, bundan tashqari diagnostik neyroradiologiya boʻyicha tadqiqotchi ekan. Yaqin instituti sahifasida juda koʻp ilmiy maqolalarini topish mumkin. Suhbatda koʻtarilgan masalalar asosan ateizm va radikal tanqidchilikning zararlari, xatoligi haqida soʻz yuritadi. Biror safar imkon va hafsala topsam shu mavzu haqida yozaman. Juda muhim mavzu.

Men suhbatdan unga aloqador boʻlmagan boshqacharoq xulosa chiqardim. Odamlar nima uchun dinni, ma'no-mohiyat kabi abstraksiyalardan qochib ilm-fanni birlamchi mafkura sifatida qabul qiladi deyilsa, javob oddiy. Ular (dahriylar, inkorchilar, skeptiklar) oson narsaga intiladi. Javob yaqqol namoyon boʻlgan, koʻz bilan koʻrsa, quloq bilan eshitsa boʻladigan haqiqatlar ular uchun bejirim, nafis boʻlib koʻrinadi va shunga talpinishadi. Ular ilm-fanning (murakkab) mohiyati bilan qiziqmaydi, tushunmaydi ham. Ular shunchaki u olib kelgan natijalarga e'tibor qaratishadi. Va shu natijalarga tayanib axloq, din, maʼnaviyat masalalari haqida oʻzlaricha xulosalar chiqarishadi. Oddiy mantiq bunday xatti-harakatning absurd ekanini tasdiqlaydi.

Ibn Taymiyyaga koʻra, Oliy Sabab boʻlgan Xudo haqida U yaratgan narsalar bilan emas, balki Uning oʻziga tayanib oʻsha yaratiqlar haqida argument va xulosalar chiqarish kerak. Ya'ni Xudo mavjudligini yaratiqlar mavjudligi bilan isbotlagandan koʻra, Ilk Prinsipga (Xudoga) tayangan holda, boshqa mavjudliklar haqida ilm-va tushunchalar hosil qilmoq kerak.

https://youtu.be/nYPtypKggjo?si=oIRYZWSba5WH3u6d

YouTube

Atheism and Radical Skepticism: Ibn Taymiyyah’s Epistemic Critique with Dr. Nazir Khan

Article: Atheism and Radical Skepticism: Ibn Taymiyyah’s Epistemic Critique by Dr. Nazir Khan: https://yaqeeninstitute.org/read/paper/atheism-and-radical-skepticism-ibn-taymiyyahs-epistemic-critique

Ommaviy yechinish, kiyimsizlik bu primitivlikning eng oliy koʻrinishi. Bu borada ixtilof boʻlishi mumkin emas – Mustafo Sabriy Afandi shunday deb yozadi. Hijoblanish (ihtijab), oʻranish, ust-boshini libos bilan qoplash esa shuning ayni teskarisi, turli tabiiy-jinsiy tartibsizliklarning oldini oluvchi diniy-axloqiy instinkt turtki boʻlgan kamolot belgisidir.

Kiyimdan, libosdan voz kechish bu xuddi bugungi rivojlangan texnologiyalardan mutlaqo voz kechishga oʻxshaydi. Ikkisi ortidagi mantiq bir xil. Ikkalasi ham qattiq mehnat, aqliy ijod, diniy-axloqiy turtki natijasidir. Insoniyat mehnat qila boshlashi ortidagi maqsad oʻzini turli vositalar ila, tabiatdan himoyalanish asnosida mukammallashtirish edi. Bir soʻz bilan aytganda bu sivilizatsiyalashuv demak.

Bu avval insonning ochiq badanini mayda xavflarning oldini olish uchun turli matolar bilan yopish, undan keyin tabiat hodisalari, xavflaridan himoyalanish uchun ikkinchi qavat himoyasi boʻlgan uylar qurish, ana undan keyingisi kattaroq shkaladagi himoya turi boʻlgan ijtimoiy birlashuv, qabilachilik, keyingisi davlatchilik. Xullas sivilizatsiyaning qisqacha ta'rifi shu. Insonning ijodkor maxluq ekani, ijodga intilib yashashi ham ayni shu sababga tayanadi. Zotan bu dunyoda inson tomonidan qilinadigan har qanday xatti-harakat panoh, homiy izlash maqsadi bilan amalga oshiriladi. Kiyim ham, uy ham, davlat ham, oila ham – barcha-barchasidan murod himoyalanishdir.

Nimadandir himoyalanishga ehtiyoj qolmasa, ana oʻsha yerda himoyalanish uchun yangi dushmanlar, qarama qarshi taraflar yaratila boshlanadi. Bugungi jamiyatlarda erkak va ayollar oʻrtasidagi soxta ziddiyatlar ham shunga misol. Bugun kiyim himoya vositasi boʻlmay qoldi. Chunki uning oʻrnini boshqa kuchliroq vositalar, davlat, huquq, ijtimoiy himoya vositalari egallagan. Shu bois ham bu normalar yaxshi ishlaydigan gʻarbda ayollar qatlami koʻchada kiyimsiz holda ham oʻzini himoyasiz his qilmaydi. Chunki kattaroq himoyachisi bor.

Lekin ular foydalanadigan ayni mantiq xato epistema ustiga qurilgan. Agar hamma narsani ehtiyoj va zarurat nuqtayi nazaridan baholaydigan boʻlsak, bugungi kunda qoʻlimizda mavjud deyarli barcha ilmiy yutuqlar, foydali ixtirolar, boy yozma manbalar va hatto eng murakkab sistema – tildan ham shunchaki voz kechib, eski davrlardagidek imo-ishoralar orqali suhbatlashishimizga toʻgʻri keladi. Chunki tilda, qonuniyatlar asosida suhbatlashish insondan anchagina quvvat, bilim, tajriba talab qiladi. Yechinish targʻibotchilari yengillikni istaydi (asosan). Bu jismoniy, vujudga daxldor yengillik.

Bundan tashqari, aqliy yengilliklar ham mavjud. Tvitterdan Instagramni yoki matnlardan videolarni afzal koʻruvchilarni aqliy yengillik tarafdorlari deyish mumkin. Ikki holatda ham yengillik istovchilar kamolotga erishmoqlikni, axloqiy mukammallikni istovchi oliy maqomga xos insonlardan ajralib turadi. Ular – ikkinchi darajaga mansub. Chunki ular asl yengillik, halovat, ofiyat, shu bilan birga himoyalanish kerak boʻlgan asl dushman nima ekanini bilishmaydi. Bularning barchasi moddiyat, shakldan ustun turadi. Inson esa moddiy emas, balki maʼnaviy olamga doxil mavjudlikdir.

Inson oʻzi anglamagan holda yomonlikning, qabihlikning, adolatsizlikning bir qismiga, bir parchasiga aylanib, unda ishtirok etib qolar ekan. Buni oʻzi bilmaydi, idrok etolmaydi. Bu borada tushunchaga ega boʻlgan taqdirda, chuqur anglashga harakat qilmaydi. Idrok etolsa, fahmlagan haqiqatni haqir sabab, undan osongina yuz oʻgiradi.

Qurʼonning ogoh etuvchi rivoyatlarida kelgan qavmlar holati ibrat bugungilar uchun. Qizigʻi, buning ibratligini anglaymiz-u, fitratimizning bir qismi boʻlgan unutuvchanlik xislatiga tobe holda yana adashuvga (astray) qutquga berilamiz, fitna ichiga oʻralashib yuramiz, tilimizdan qabohat tomsa, harakatlarimiz yovuzlik va adolatga terslikni akslantirib turadi. Bu shunchaki loqaydlik boʻlib koʻrinsa-da, borib-borib, mohiyatan sodir boʻlayotgan barcha adolatsiz xatti-harakatlarning debochasi boʻlib xizmat qiladi.

Mana, masalan Isroilning oddiy bir fuqarosi uning hukumati, kengroq maʼnoda millati qoʻshni ojiz xalqqa nisbatan qay chogʻlik adolatsizlik qilayotganini bilmaydi. Bilsa, anglamaydi. Anglasa, toʻgʻri yoʻlga qaytishni istamaydi. Ular tom maʼnoda adashganlardandir. Shunda quyidagi oyat xayolga keladi:

Alloh adashtirgan kimsalarni hidoyat qilmoqchi boʻlasizlarmi? Alloh kimni adashtirgan boʻlsa, unga yoʻl topa olmassiz. (Niso, 88).

Dinga nisbatan qilinayotgan tazyiqlarni jim kuzatish, oʻz-o‘zini oʻylash, gʻam qilmaslik ham insonning chuqur adashuvda ekanini koʻrsatadi.

Bizlarni ham mana shunday adashuvdagi bandalardan boʻlib qolishdan Oʻzi saqlasin. Buning uchun davomiy ravishda zikrni, Haqni eslashni inson kanda qilmasligi kerak. Bu esa faqat tildagina kechadigan amal emas. Tinimsiz kitob oʻqish, oʻz ustida ishlash, dunyoda kechayotgan voqeliklar, siyosiy ishlar haqida oʻqib borish, ongni, miyani bu boradagi oʻylar bilan band qilish ham mana shunday zikr shakllaridan biri hisoblanmish. Zotan unutuvchilik tabiatiga ega inson doimiy takror bilangina oʻzining moʻtadilligini saqlay oladi.

Bu dunyoda hech narsa yolgʻiz, tanhomas. Hamma narsaning oʻz jufti, yoʻldoshi, hamrohi bor, Alloh Taolo tahno zot, xolos. Uning yaratiqlarining barchasi oʻz jufti, oʻxshashiga ega. Bundan juda koʻp xulosa chiqarish mumkin. Yer sayyorasi oʻz atrofida yagona emas, unga tunlarida yorugʻ nur taratib turuvchi Oy yoʻldosh.

Boshqa sayyoralarning ham kattayu kichik oʻz yoʻldoshlari mavjud, hatto ba'zilarida yuzlab. Quyosh ham yagona emas. U goʻyoki bir oila egasi. U markazda, atrofida izdoshlari uning atrofidan aylanib, yoʻliga ergashadi uzoq galaktik sayohat boʻylab.

Quyosh 225 mln yilda Somon Yoʻlini bir aylanib chiqadi. Aqlga sigʻmas muddat bu. Bu vaqt davomida sayyoralar o'rdak bolalaridek uning himoyasi ostida oʻz orbitalari boʻylab unga ergashgancha sayohat qilishadi. Boshqa yulduzlarda ham shu hol takrorlanadi.

Kattaroq oʻlchamlarda esa bu ajib tartib galaktikalar harakati bilan takrorlanadi. Ularning oʻz himoyachisi Qora tuynuk ogʻasi bor. Ular ham borliq boʻylab sayohat qiladi, bu jarayonda ular Qora tuynuk atrofida aylanadi. Undan kattasi borliq - universe.

Bu haqida ilm-fanda hali aytarli maʼlumot yoʻq. Lekin taxmin qilsa boʻladiki, borliqlar yagona emas, ehtimoliy hisobsiz. Qizig'i ular ham harakatda, toʻgʻrirogʻi kengayishda.. Qayoqqa qarab kengayish deyilsa - bunisi bizga qorongʻu.

Biz insonlar mana shu gigantlar ichida ong ilgʻamas mayda zarralarmiz. Lekin koinotdan farqli oʻlaroq, bizning harakatlarimizda tartib va izchillik yoʻq. Biz mezonga ergashmay qoʻydik, o'zbilarmonlarcha. Yaratganga osiylik qilmoqdamiz. U bunyod etgan tartibga boʻysunishdan boʻyin tovladik. Biz tartib ichida betartiblik hosil qilishni xush koʻruvchi mayda zararkunanda mavjudotlardan oʻzgasi emasmiz.